Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Sugar Factory and Refinery "Lublin" during I World War and Austro-Hungarian occupation (1914-1918)

Sugar Factory and Refinery "Lublin" during I World War and Austro-Hungarian occupation (1914-1918) DOI: 10.2478/v10068-011-0009-6 ANNALES U N I V E R S I TAT I S M A R IA E C U R I E - S K L O D O WS K A LUBLIN -- POLONIA VOL. LXV, z. 2 SECTIO F 2010 HENRYK KRAWIEC Lublin Cukrownia i Rafineria ,,Lublin" podczas pierwszej wojny wiatowej i austro-wgierskiej okupacji (1914­1918) Lubelska fabryka cukru zostala wybudowana przez ­ zaloone w 1894 roku ­ Towarzystwo Udzialowe Cukrowni ,,Lublin". Rozpoczla produkcj w padzierniku 1895 roku, jako najwikszy i najnowoczeniejszy zaklad wród szeciu istniejcych wówczas cukrowni na Lubelszczynie. W 1910 roku, po uruchomieniu oddzialu rafinerii, wspomniane Towarzystwo Udzialowe przeksztalcilo si w Towarzystwo Akcyjne Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin". Przeszlo omawianej fabryki do roku 1914 zostala ju do gruntownie przebadana i opisana1. Przedmiotem niniejszego artykulu jest dzialalno lubelskiej cukrowni od wybuchu pierwszej wojny wiatowej (1914 rok) do odzyskania przez Polsk niepodlegloci (1918 rok). Tre opracowania opiera si glównie na ródlach archiwalnych. Szczególne znaczenie mialy tu materialy zespolu Zwizku Zawodowego Cukrowni przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, dokumenty Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" oraz c. i k. Komendy Obwodowej w Lublinie, zgromadzone w Archiwum Pastwowym w Lublinie, a take szacunkowe zestawienia szkód i strat wojennych za lata 1914­1918, znajdujce si w zbiorach specjalnych Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima Lopaciskiego w Lublinie. 1 H. Krawiec, Cukrownia i Rafineria ,,Lublin" w latach 1894­1914, ,,Annales UMCS" 2002, sec. F, vol. LVII, s. 79­119. HENRYK KRAWIEC Straty i zniszczenia wojenne w rolnictwie oraz przemyle cukrowniczym na Lubelszczynie Poloenie Lubelszczyzny w bezporednim ssiedztwie ziem zaboru austriackiego (Galicji) sprawilo, e wkrótce po wybuchu I wojny wiatowej obszar ten znalazl si w zasigu walk prowadzonych midzy wojskami Austro-Wgier i Rosji. Przetoczenie si frontu przez guberni lubelsk w roku 1914 i 1915 przynioslo ogromne straty i zniszczenia w rolnictwie oraz w dotyczcym omawianego zakladu przemyle cukrowniczym. Szkody, spowodowane bezporednimi dzialaniami zbrojnymi, poglbialy masowe rekwizycje, dokonywane przez intendentury obydwu walczcych ze sob armii, oraz niekontrolowane grabiee i dewastacje mienia, bdce udzialem zdemoralizowanych olnierzy. Szacunkowe rozmiary strat i zniszcze na obszarze dziesiciu powiatów guberni lubelskiej, poloonych w austro-wgierskiej strefie okupacyjnej (bilgorajskiego, chelmskiego, hrubieszowskiego, janowskiego, krasnostawskiego, lubartowskiego, lubelskiego, pulawskiego, tomaszowskiego i zamojskiego), ukazuje wykres 1. Z punktu widzenia wplywu wojny na warunki funkcjonowania gospodarstw rolnych zwraca uwag wysoki odsetek ubytku wozów (podstawowego rodka transportu), koni (dominujcej wówczas sily pocigowej w rolnictwie) oraz bydla, owiec i wi, które byly dla rolników ródlem ywnoci, dochodów i nawozu (wykres 1). W interesujcym nas ­ ze wzgldu na lokalizacj badanej Cukrowni ­ powiecie lubelskim wskanik strat inwentarza martwego byl niszy rednio o 10% ni ogólem w dziesiciu porównywanych powiatach Lubelszczyzny, a zwierzt hodowlanych o 9%. W tym samym czasie na obszarze dziesiciu powiatów guberni lubelskiej uleglo zniszczeniu 30,2% powierzchni upraw czterech podstawowych zbó (yta, pszenicy, jczmienia i owsa), natomiast w powiecie lubelskim ­ 34,1%. Straty wyrzdzone rekwizycj ziarna przez wojska obydwu walczcych ze sob stron wyniosly odpowiednio 28,3% (w dziesiciu powiatach guberni lubelskiej) i 28,7% (w powiecie lubelskim)2. Jeszcze wiksze ubytki na terenie analizowanych dziesiciu powiatów odnotowano w areale upraw buraków cukrowych. Sigaly one 39,3%. W mniejszym jednak stopniu ucierpialy plantacje buraków w powiecie lubelskim. Odsetek zniszWojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Lopaciskiego w Lublinie (dalej: WBPL), Materialy do zestawienia szkód i strat wojennych 1914­1918 w 27 powiatach okupacji austro-wgierskiej zestawione przez Biuro Statystyczne GKR pod kierownictwem Henryka Wiercieskiego, sygn. 1837, k. 52­61. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... cze ksztaltowal si tu na poziomie 16,9% i byl niszy o 22,4% od wskanika strat w regionie. Wykres 1. Straty i zniszczenia w rolnictwie na terenie powiatu lubelskiego i dziesiciu powiatów guberni lubelskiej w latach 1914­1915 ródlo: WBPL, Materialy do zestawienia szkód i strat wojennych 1914­1918 w 27 powiatach okupacji austro-wgierskiej zestawione przez Biuro Statystyczne GKR pod kierownictwem Henryka Wiercieskiego, sygn.: 1835, k. 19a; 1836, k. 4, 33, 62; 1837, k. 17­18; 1838, k. 20­22; obliczenia wlasne. Wikszy procent strat przypadl gospodarstwom wielkorolnym3. Wida to na przykladzie wymiernych skladników mienia gospodarstw rolnych, tj. sprztu rolniczego i stanu inwentarza ywego, uwzgldnionych w tabeli 1. Wiksze straty ziemian ni wlocian odnotowano take na innych terenach Kongresówki. Zob.: J. Stecki, Rolnictwo lubelskie w dzisiejszej dobie wojny i rodki ku jego ratowaniu, Lublin 1916, s. 6­7; W. Roszkowski, Gospodarcza rola wikszej prywatnej wlasnoci ziemskiej w Polsce 1918­1939, Warszawa 1986, s. 90. HENRYK KRAWIEC Tabela 1. Straty i zniszczenia wojenne w inwentarzu martwym i ywym gospodarstw wielkorolnych i malorolnych na terenie powiatu lubelskiego i dziesiciu powiatów guberni lubelskiej w latach 1914­1915 Skladniki majtku Straty i zniszczenia (w %) gospodarstw Wozy Plugi Brony Konie Bydlo Owce winie Gospodarstwa rolnych Wielkorolne 53,3 28,3 33,6 63,9 76,1 86,3 76,7 W powiecie lubelskim Malorolne 32,9 24,4 27,3 46,9 57,1 75,2 70,8 Wielkorolne 69,3 42,4 47,7 79,1 89,1 93,9 86,9 W 10 powiatach guberni lubelskiej Malorolne 53,5 33,1 37,2 63,5 65,0 87,2 79,7 ródlo: WBPL, Materialy do zestawienia szkód i strat wojennych 1914­1918 w 27 powiatach okupacji austro-wgierskiej zestawione przez Biuro Statystyczne GKR pod kierownictwem Henryka Wiercieskiego, sygn.: 1835, k. 19a; 1836, k. 4, 33, 62; 1837, k. 17­18; 1838, k. 20­22; obliczenia wlasne. Skal zniszcze ilustruje opis stanu majtku Stefana Kowerskiego (plantatora Cukrowni ,,Lublin") po przejciu frontu w 1915 roku: W Kowersku spalono wszystkie budynki gospodarskie i mieszkalne czeladzi, pozostal tylko zniszczony dom, chlewy murowane i stara stajnia cugowa. Spalono kulami zapalajcymi ogromn, kryt pap stodol w polu, a w niej ponad 800 wozów pszenicy. [...] W stajni spalilo si 26 koni fornalskich, reszt koni (ponad 30 sztuk stadniny) i 26 jalówek po importach ­ zabrano. [...] Straty byly olbrzymie. Komisja szacunkowa ocenila je na przeszlo 180 000 rb., a do tej sumy nie doliczono wartoci spalonych budynków (trzynastu), za które nie wyplacono premii asekuracyjnej, jako zniszczonych na skutek sily wyszej (wojny)4. Wplyw na stan rolnictwa mialy równie skutki porednie dziala zbrojnych. Mamy tu na uwadze m.in. straty spowodowane opónieniami prac polowych, zaniechaniem zbioru ocalalych plodów rolnych, zaprzestaniem niektórych upraw, zmniejszeniem wydajnoci na skutek zlej uprawy roli, braku rk do pracy, sprzaju i nawozów. W wielu gospodarstwach, które znalazly si w bezporednim zasigu zacitych walk, degradacji ulegly gleby (za spraw wydobycia na powierzchni nieurodzajnej warstwy ziemi podczas budowy okopów, wybuchów bomb i pocisków artyleryjskich). Konsekwencje wojny dotknly take, powizany z rolnictwem, przemysl cukrowniczy. Straty poniosly wszystkie fabryki cukru na Lubelszczynie5. PodS. Kowerski, Moje wspomnienia, Krpie 1942, maszynopis w zbiorach rodzinnych, s. 69­70. W 1914 roku na terenie guberni lubelskiej funkcjonowalo 14 fabryk cukru. Byly to Cukrownie: ,,Elbietów", ,,Garbów", ,,Klemensów", ,,Lublin", ,,Mircze", ,,Nieledew", ,,Opole Lubelskie", ,,Poturzyn", ,,Rejowiec", ,,Strzyów", ,,Trawniki", ,,Wouczyn", ,,Zagloba" i ,,Zakrzówek". CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... czas bezporednich walk najwikszych zniszcze doznaly cukrownie ,,Mircze", ,,Poturzyn", ,,Zagloba" i ,,Nieledew". Z tej przyczyny trzy pierwsze upadly bezpowrotnie. Szacunkow wielko strat i zniszcze cukrowni na Lubelszczynie podczas dziala wojennych 1914/1915 roku przedstawia tabela 2. Naley zaznaczy, e w calym omawianym okresie rozmiary szkód w przemyle cukrowniczym Lubelszczyzny byly o wiele wysze. Wskazuj na to calociowe szacunki strat i zniszcze niektórych cukrowni, obejmujcych: budowle, maszyny, urzdzenia, narzdzia, inwentarz ywy, materialy surowe, wyroby, a take strat wyniklych z zaprzestania produkcji i kosztów niezbdnych do odtworzenia przedwojennego stanu fabryk. Przykladowo, w Cukrowni ,,Rejowiec" szkody oszacowano na lczn kwot 416 200 rubli (w tabeli 2 ­ 150 000 rubli), a w Cukrowni ,,Zakrzówek" na sum a 970 000 rubli6 (w tabeli 2 ­ 240 000 rubli). Tabela 2. Straty i zniszczenia wojenne w cukrowniach Lubelszczyzny w 1914/1915 roku Wielko strat Wskanik i zniszcze struktury (w rublach) Chelmski ,,Rejowiec" 150 000 2,9 Hrubieszowski ,,Mircze", ,,Nieledew", ,,Strzyów" 1 313 000 25,0 Janowski ,,Zakrzówek" 240 000 4,6 Lubelski ,,Lublin", ,,Milejów", ,,Trawniki" 1 599 482 30,4 Pulawski ,,Garbów", ,,Opole Lubelskie", ,,Zagloba" 459 057 8,7 Tomaszowski ,,Poturzyn", ,,Wouczyn" 994 375 18,9 Zamojski ,,Klemensów" 500 000 9,5 Ogólem 5 255 914 100,0 ródlo: WBPL, Materialy do zestawienia szkód i strat wojennych 1914­1918..., sygn. 1850, k. 7. Powiat Cukrownie Szczególnie dotkliwe straty cukrownie poniosly w roku 1915. Wtedy to bowiem Rosjanie, wycofujc si z Królestwa Polskiego pod naporem wojsk pastw centralnych, rekwirowali zapasy magazynowe cukru, materialów pomocniczych produkcji, demontowali maszyny i urzdzenia fabryczne oraz elementy wyposaenia z metali kolorowych i wywozili je w glb Rosji. Szkody wojenne byly tak due, e w latach 1915­1918 produkcj prowadzily tylko Cukrownie ,,Lublin", ,,Garbów", ,,Klemensów", ,,Milejów" i ,,Wouczyn". Przy czym ta ostatnia wytwarzala niewielkie iloci cukru jedynie podczas kampanii 1916/1917. Interesujca nas Cukrownia ,,Lublin" ucierpiala w mniejszym stopniu ni wiele innych zakladów tej brany. WBPL, Materialy do zestawienia szkód i strat wojennych 1914­1918..., sygn. 1850, k. 69­79. HENRYK KRAWIEC W maju 1915 roku Rosyjski Czerwony Krzy, dzialajcy w ramach Frontu Poludniowo-Zachodniego, zajl fabryczny budynek szkoly elementarnej Stanislawa Teskiego, w którym zaloyl szpital wojskowy7. W obliczu niekorzystnego dla imperium carskiego przebiegu dziala wojennych Gubernator Lubelski, powolujc si na rozporzdzenie rosyjskich wladz wojskowych, powiadomil 30 czerwca 1915 roku przedstawicieli zakladów przemyslowych miasta Lublina o obowizku przeslania na wlasny koszt w glb Rosji wszystkich miedzianych i mosinych elementów wyposaenia fabrycznego. Nakazal te zdemontowanie pozostalych maszyn i urzdze w taki sposób, aby przez dluszy czas nie byly zdolne do uytku8. Wladze cukrowni zwlekaly jednak z realizacj tego zarzdzenia. Dopiero pod koniec lipca wyslano do Smoleska transport 32 760 kg czci, urzdze i zlomu z metali kolorowych9. W okresie od 5 do 27 lipca 1915 roku Rosjanie zarekwirowali z zakladu 8791 q cukru oraz cz zgromadzonego wgla kamiennego10. Po wkroczeniu do Lublina wojsk pastw centralnych (30 lipca 1915 roku) omawiana Cukrownia podporzdkowana zostala Wydzialowi Gospodarczemu 11. Armii Niemieckiej. Obiekt fabryki cukru zajl oddzial olnierzy niemieckich, który urzdzil tam warsztaty samochodowe11. Mimo e 20 sierpnia dyrektor Cukrowni otrzymal od wydzialu gospodarczego pismo zakazujce wszelkich rekwizycji (w zwizku z planowanym uruchomieniem produkcji na potrzeby armii), magazyn fabryczny nadal pozostawal pod zarzdem etapowym parku samochodowego12. Stacjonujce na terenie fabryki wojska zabraly wtedy 4200 sztuk worków na cukier, cz drewna opalowego, wgla oraz wszystkie ­ bdce na stanie magazynów ­ gumy i pasy o lcznej wartoci 78 224 rubli13. Aby zapobiec dalszym rekwizycjom, Zarzd upowanil dyrektora do sprzeday pozostajcego jeszcze w zakladzie drewna i wgla14. W takich okolicznociach z ulg przyjto wiadomo o przekazaniu wladzy w miecie 4 wrzenia 1915 roku administracji austro-wgierskiej. Odtd Cukrownia podlegala c. i k. Komendzie Obwodowej w Lublinie. 7 Archiwum Zakladowe Cukrowni ,,Lublin" (dalej: AZCL), Pismo Naczelnika Powiatu Lubelskiego do Dyrektora Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" z dnia 14 maja 1915 r. 8 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Zwizek Zawodowy Cukrowni (dalej: ZZC), sygn. 736, s. 54. 9 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 47 i 58. 10 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 58­59. 11 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 61. 12 Ibidem. 13 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 61­62. 14 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 62. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... Organizacja i wladze Cukrowni ,,Lublin" W latach 1914­1918 omawiany zaklad funkcjonowal ­ jak wiemy ­ w organizacyjnych ramach Towarzystwa Akcyjnego Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin"15. Jego kapital zakladowy wynosil 2 160 000 rubli i skladal si z 2160 akcji o wartoci 1000 rubli kada. Najwiksze udzialy w Towarzystwie posiadali: Juliusz Vetter ­ 11,4%, Franciszek wieawski ­ 5,6%, spadkobiercy po Wladyslawie Horodyskim ­ 5%, Bohdan Broniewski ­ 4,5%, oraz Tadeusz Karszo-Siedlewski ­ 3,9%16. O najwaniejszych sprawach Towarzystwa decydowalo Zebranie Ogólne Akcjonariuszy, zajmujce w strukturze wladz nadrzdne miejsce. Organem wykonawczym i reprezentujcym Towarzystwo na zewntrz byl trzyosobowy Zarzd, natomiast kompetencje kontrolne nalealy do Komisji Rewizyjnej. W momencie wybuchu I wojny wiatowej na czele Zarzdu Cukrowni stal Franciszek wieawski ­ jako prezes, dyrektorem zarzdzajcym byl Bohdan Broniewski, a czlonkiem ­ Wladyslaw Graf17. W Komisji Rewizyjnej zasiadali: Józefat Budny, Tadeusz Piotrowski, Edmund Scipio del Campo i Edward Tuszowski18. Funkcj dyrektora technicznego Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" pelnil wtedy Stefan Olszewski19. Sklad Zarzdu ulegal w tym okresie kilkakrotnym zmianom. Dnia 12 wrzenia 1915 roku zmarl jeden z zaloycieli Cukrowni i dlugoletni czlonek Zarzdu ­ Wladyslaw Graf20. Na jego miejsce wszedl ­ Juliusz Vetter21, który jednak powierzon funkcj pelnil krótko, gdy zmarl 2 marca 1917 roku. W tej sytuacji do Zarzdu wybrano Edwarda Tuszowskiego22. Cztery miesice póniej (w czerwcu 1917 roku), kolejn wyrw we wladzach spowodowala mier Franciszka wieawskiego. Po nim prezesem Zarzdu zostal Bohdan Broniewski, a czlonkiem Henryk Weychert23. Tak wic podczas kampanii 1917/1918 Zarzd Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" stanowili: Bohdan Broniewski ­ prezes, oraz czlonkowie ­ Edward Tuszowski i Henryk Szerzej na temat powstania i organizacji Towarzystwa: H. Krawiec, op. cit., s. 80­84. Archiwum Pastwowe w Lublinie (dalej: APL), Cukrownia i Rafineria ,,Lublin" (dalej: CRL), sygn. 50 k. 33 i n. 17 AAN, ZZC, sygn. 171, s. 11. 18 Loc. cit. 19 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 44. 20 ,,Glos Lubelski" 1915, nr 254, s. 1. 21 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 62. 22 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 75. 23 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 76. HENRYK KRAWIEC Weychert. W sklad Komisji Rewizyjnej wchodzili wówczas: Stanislaw Kielczewski, Stanislaw Kowerski, Edmund Scipio del Campo i Romuald wieawski24. Do wybuchu wojny Cukrownia i Rafineria ,,Lublin" zrzeszona byla w Zwizku Zawodowym Cukrowni Królestwa Polskiego. Utworzenie w 1915 roku na ziemiach polskich dwóch Generalnych Gubernatorstw (jednego dla okupacji niemieckiej z siedzib wladz w Warszawie i drugiego dla okupacji austro-wgierskiej z orodkiem w Lublinie) rozbilo dotychczasowe struktury organizacyjne cukrownictwa. Tym samym cukrownie Lubelszczyzny odcite zostaly od Zarzdu Zwizku Zawodowego Cukrowni Królestwa Polskiego, mieszczcego si w Warszawie. Dziki staraniom Bohdana Broniewskiego i czlonków Zarzdu ZZCKP we wrzeniu 1916 roku austriackie wladze okupacyjne wyrazily zgod na zaloenie Lubelskiego Oddzialu Zwizku Zawodowego Cukrowni Królestwa Polskiego25. Nalealy do niego fabryki cukru w regionie, take Cukrownia i Rafineria ,,Lublin". Du aktywno w pracach tego Oddzialu przejawial prezes Bohdan Broniewski26. Zaplecze surowcowe Zniszczenia wojenne wplynly bardzo niekorzystnie na funkcjonowanie gospodarki rolnej, zwlaszcza wikszej wlasnoci ziemskiej, która w 1916 roku obejmowala 42,6% arealu guberni lubelskiej27. W odrónieniu od samowystarczalnych gospodarstw wlociaskich (opartych na malo zmechanizowanej ­ przede wszystkim rcznej ­ pracy rodzinnej) due gospodarstwa folwarczne prowadzily produkcj wielkotowarow z dominujcym udzialem pracy najemnej. Wykorzystywaly zloone, a przy tym drogie maszyny i narzdzia rolnicze oraz potrzebowaly znacznych rodków transportu i duej iloci nawozu. Trudne poloenie gospodarstw wielkorolnych poglbial powszechny wówczas brak rodków obrotowych i niemal calkowity zanik wiadcze kredytowych. Ucierpiala na tym szczególnie produkcja buraków cukrowych, stawiajca rolnikom bardzo wysokie wymagania agrotechniczne. Wspomniane uwarunkowania nabieraly szczególnego znaczenia, zwaywszy na to, e ziemianie byli glównymi dostawcami surowca dla Cukrowni ,,Lublin". Ich plantacje w kampanii 1917/1918 stanowily 80,8% caloci arealu buraków uprawianych dla potrzeb omawianej fabryki28. AAN, ZZC, sygn. 171, s. 33. Ibidem. 26 Ibidem. 27 J. Stecki, op. cit., s. 3. 28 ,,Gazeta Cukrownicza" 1917, nr 31­39, s. 105. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... Do czolowych jej plantatorów naleeli: Henryk Sachs z Abramowic (posiadajcy 163 morgi buraków), Henryka Rojowska (102 morgi w majtkach Sabjanowice i Boduszyn), Kolaczkowski i Jarnuszewski z Pliszczyna (90 mórg), Edward Kaluyski z Ciecierzyna (75 mórg), Teofil Ciwicki z Rudnika (60 mórg) oraz Józef Daszewski z Charly (50 mórg)29. Wikszo ziemian uprawiala buraki na obszarze o powierzchni od 10 do 30 mórg. Natomiast plantatorzy malorolni obsiewali burakami od 100 prtów do 10 mórg, przy czym czciej przeznaczali pod buraki dzialki o powierzchni od 1 do 3 mórg30. Ze wzgldu na zniszczenia plantacji i ubytek rodków transportu Cukrownia ,,Lublin", podobnie jak pozostale czynne fabryki cukru Lubelszczyzny, wyplacala plantatorom (w kampanii 1915/1916) po 15 kopiejek dodatku wojennego od kadego korca dostarczonych buraków. Zapewniala te doplat kolejnych 10 kopiejek przy zawarciu umowy kontraktacyjnej na rok nastpny31. Aby zachci rolników do uprawy buraków, general-gubernator wydal 3 kwietnia 1916 roku zarzdzenie przyznajce plantatorom po pól puda cukru za kad obsian morg buraków32. Ze wzgldu na stosowan przez plantatorów praktyk sprzedawania buraków z pominiciem Cukrowni lub zuywania ich jako karmy dla zwierzt, komendant Obwodu Lublin ­ pulkownik Turnau, obwieszczeniem z dnia 5 lutego 1917 roku zabronil przeznaczania buraków na inne cele ni produkcja cukru w podleglych cukrowniach33. Ogólne zasady kontraktacji ustalala Komenda Obwodowa. Wedlug umowy przyjtej na kampani 1917/1918 roku ­ plantatorzy otrzymywali za kade 100 korców buraków 1 pud cukru. Poza tym przyslugiwaly im bezplatnie wyslodki w iloci 33% od dostarczonego surowca34. Cukrownia zapewniala plantatorom 50 funtów materialu siewnego na 1 morg plantacji wielkorolnej i 40 funtów na morg plantacji malorolnej35. W trosce o zachowanie wysokiej jakoci surowca zaklad nie zezwalal rolnikom na stosowanie innego materialu siewnego ni uzyskanego od Cukrowni36. Byly to najczciej nasiona firm ho29 30 APL, c. i k. Komenda Obwodowa w Lublinie (dalej: KOL), sygn. 338, s. 34. APL, KOL, s. 38 i n. 31 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 63. 32 Dziennik Urzdowy c. i k. Komendy Obwodowej w Lublinie z 15 maja 1916 r., poz. 58. 33 APL, KOL, sygn. 338, s. 19. 34 Loc. cit. 35 ,,Gazeta Cukrownicza" 1917, nr 31­39, s. 107. 36 APL, KOL, sygn. 338, s. 19. HENRYK KRAWIEC dowlanych Braci Dippe, A. Janasza, K. Buszyskiego oraz ze stacji w Józefowie i Motyczu37. Stan i rozwój upraw buraków cukrowych w analizowanym okresie przedstawia tabela 3. Wynika z niej, e w latach 1914­1918 obszar plantacji Cukrowni ,,Lublin" zmniejszyl si a o 72,4%. W tym samym czasie na terenie guberni lubelskiej ubylo 84,4% powierzchni plantacji, a w calym Królestwie Polskim ­ 50,7%. Tabela 3. Plantacje Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" w latach 1914/1915 ­1917/1918 Plantacje Cukrowni ,,Lublin" Obszar Plantacje guberni lubelskiej plantacji Procent Procent Królestwa Liczba Obszar planta- Obszar Wskanik Wskanik plantacukro- plantacji plantacji jednopod- lacuchoPolskiego cji Król. cji gub. wni (ha) (ha) stawowy wy (ha) Pol. lub. 47 734 10 466 20 674 23 537 10 4 5 4 15 559 3 609 2 564 2 451 32,6 34,5 12,4 10,4 2 528 946 818 697 100,0 37,4 32,4 27,6 100,0 37,4 86,5 85,2 16,2 26,2 31,9 28,4 Procent plantacji Król. Pol. 5,3 9,0 4,0 3,0 Rok 1914/1915 1915/1916 1916/1917 1917/1918 ródlo: ,,Gazeta Cukrownicza" 1918, nr 54; ,,Kalendarz dla Cukrowników" na lata 1914/1915­ 1917/1918; Spis cukrowni Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926. Mimo duych trudnoci lubelska fabryka nadal dysponowala najwikszym zapleczem surowcowym ze wszystkich zakladów cukrowniczych Lubelszczyzny38. Dodatkowo przejla cz buraków ssiednich, nieczynnych fabryk cukru: ,,Rejowiec", ,,Trawniki" i ,,Zakrzówek"39. Podczas wojny i austro-wgierskiej okupacji na plantacjach lubelskiej Cukrowni spadla znacznie wydajno buraków wzgldem poziomu przedwojennego. Generalnie bylo to skutkiem ­ wspomnianych wczeniej ­ braków rodków produkcji i obnienia kultury rolnej. W roku gospodarczym 1915/1916 zebrano 65,23 q buraków z 1 morgi (116,5 q z ha), co stanowilo zaledwie 47,7% wydajnoci uzyskanej w kampanii 1910/1911. Wzrost plonów zarysowal si dopiero od roku 1916/1917 (tabela 4). W kampanii 1917/1918 roku uzyskano z morgi 84,43 q buraków, tj. o 19,2 q (22,7%) wicej ni przed dwoma laty. Dla porównania, w tym samym roku wydajno buraków w Królestwie Polskim ksztaltowala si na poziomie 101,9 q z morgi, a w Poznaskiem 184,4 q40. Loc. cit., AAN, ZZC, sygn. 736, s. 80 oraz APL, CRL, sygn. 113, k. 112. ,,Gazeta Cukrownicza" 1918, nr 54. 39 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 64­65. 40 ,,Wiadomoci Gospodarcze" 1918, nr 30, s. 12. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... Tabela 4. Wydajno buraków cukrowych na Lubelszczynie w latach 1915­1918 Kampania Wyszczególnienie Zebrano bur. (q) Plon z morgi (q) Polaryzacja (%) Wydajno (%) Zebrano bur. (q) Plon z morgi (q) Polaryzacja (%) Wydajno (%) Zebrano bur. (q) Plon z morgi (q) Polaryzacja (%) Wydajno (%) Cukrownie Lubelszczyzny ,,Lublin" ,,Garbów" ,,Klemensów" ,,Milejów" ,,Wouczyn" 110 175 65,23 12,87 11,63 119 531 81,81 14,11 11,65 107 907 84,43 15,62 11,68 101 189 65,58 14,50 9,40 75 212 60,85 15,76 13,02 71 052 70,00 16,22 13,09 44 102 35,11 10,30 8,60 33 896 70,62 14,23 11,54 46 533 68,43 15,20 13,37 185 421 94,80 10,76 5,56 69 082 60,76 15,09 12,00 112 243 81,57 15,64 11,98 ­ ­ ­ ­ 10 524 39,71 14,00 5,33 ­ ­ ­ ­ 1915/1916 1916/1917 1917/1918 ródlo: AAN, ZZC, sygn. 303, s. 15­19. Wspomnianym negatywnym tendencjom towarzyszylo obnienie jakoci surowca. Cukrowo buraków z rejonu lubelskiej fabryki spadla w roku 1915/1916 o 2,83% w stosunku do 15,7% w kampanii 1912/1913. Póniej sukcesywnie rosla do poziomu 15,62% w roku 1917/1918. Wskanik ten w Królestwie Polskim zmniejszyl si z 15,7% przed wojn do 14,4% w roku 1917/1918, tj. o 1,3%41. Buraki do Cukrowni rolnicy dostarczali furmankami na plac fabryczny lub do skladów terenowych, skd przewoono je do zakladu kolej. Poza Lublinem punkty skupu buraków rozmieszczone byly w szeciu miejscowociach (w Bystrzycy, Konopnicy, Nalczowie, Natalinie, Strzeszkowicach i Wierzchowiskach). Po przejciu rejonów plantatorskich Cukrowni ,,Rejowiec", ,,Trawniki" i ,,Zakrzówek" sie skladów buraczanych lubelskiej fabryki poszerzona zostala o cztery nowe punkty (w Minkowicach, Motyczu, Trawnikach i Wilkolazie)42. Zaznaczy naley, e od 1916 roku poprawila si infrastruktura transportu Lubelszczyzny. Otwarto bowiem dla publicznych przewozów lini kolejow Lublin­Rozwadów43, któr wybudowali Rosjanie (zim 1914/1915 roku) w celu Dzieje cukrownictwa w Polsce, pod red. C. Luczaka, Pozna 1981, s. 130. APL, CRL, sygn. 84, k. 123­124. 43 ,,Ziemia Lubelska" 1916, nr 54, s. 3. HENRYK KRAWIEC zaopatrzenia wojsk walczcych na froncie karpackim44. Przed lubelsk Cukrowni pojawila si wic szansa pozyskania nowych plantatorów z terenów poloonych na poludniowy-zachód od Lublina. Zly stan dróg gruntowych i brak sprzaju byl niejednokrotnie powodem zaklócenia rytmicznoci dostaw surowca do Cukrowni. Ze wzgldu na trudnoci w transporcie podwyszono rolnikom oplat przewozow z 0,5 do 1 rubli od korca dostarczonych buraków. Cena buraków w omawianym okresie, z uwagi na du inflacj, ulegala zmianie nawet kilka razy w cigu sezonu. Podczas kampanii 1915/1916 Cukrownia ,,Lublin" placila za 1 korzec buraków przecitnie okolo 1 rubli 40 kopiejek (wraz z dodatkami)45. Natomiast w roku gospodarczym 1917/1918 plantatorzy otrzymywali 10 koron i 75 halerzy za 1 korzec, przy kursie 2 korony i 95 halerzy za 1 rubla46. Produkcja i zbyt cukru W pierwszych dniach sierpnia 1915 roku okupacyjne wladze wojskowe wydelegowaly do lubelskiej Cukrowni komisj zloon z oficerów austriackich w celu zbadania stanu fabryki i jej przygotowania do nadchodzcej kampanii47. Zadeklarowali oni wtedy pomoc w pozyskaniu brakujcych czci, aby zaklad mógl podj produkcj jeszcze jesieni tego roku. Do remontów przystpiono jednak dopiero we wrzeniu, po opuszczeniu Cukrowni przez wojsko niemieckie. Dlatego lubelska fabryka rozpoczla kampani a 7 grudnia. W ówczesnych trudnych warunkach kluczowego znaczenia nabieralo zaopatrzenie zakladu w materialy pomocnicze do produkcji. Pocztkowo zaklad posiadal na tyle due zapasy opalu, e we wrzeniu 1914 roku Magistrat Miasta zwrócil si do dyrekcji Cukrowni z prob o poyczenie wgla na potrzeby Wodocigów Lubelskich48. W póniejszych jednak miesicach, na skutek rekwizycji i trudnoci zaopatrzeniowych, fabryka zaczla odczuwa brak opalu. Pod koniec roku wladze Cukrowni podjly starania o zakup wgla w Warszawie i Charkowie. Pozyskiwaly take zastpcze materialy opalowe, glównie drewno z Wolynia, a w maju 1915 roku rozpoczto nawet eksploatacj torfu z lk fabrycz44 45 Przekamy przeszlo dla przyszloci. Pamitnik Wojciecha Doliskiego, Caldra House 1992, s. 9. AAN, ZZC, sygn. 736, s. 65. 46 APL, KOL, sygn. 338, s. 19. 47 APL, KOL, sygn. 338, s. 60. 48 S. Michalowski, Sto lat wspólczesnych wodocigów w Lublinie 1899­1999, Lublin 1999, s. 36. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... nych49. Po ustabilizowaniu si sytuacji zaopatrzenie w wgiel realizowano, podobnie jak dotychczas, na lsku (przede wszystkim w Dbrowie Górniczej) ­ za porednictwem Lubelskiego Biura Handlowego oraz c. i k. Komendy Obwodowej w Lublinie50. Wapno i kamie wapienny sprowadzano m.in. z Kielc51, z Zakladów Wapiennych ,,Chciny" i ,,Kadzielnia", a olej mineralny ­ z Wiednia52. Efekty produkcyjne lubelskiej Cukrowni przedstawia tabela 5. Tabela 5. Produkcja cukru bialego w Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" w latach 1914/1915­1917/1918 Liczba czynnych cukrowni w Król. Pol. 59 43 58 58 Produkcja Cukrowni ,,Lublin" stanowi % produkcji w gub. lub. Produkcja Cukrowni ,,Lublin" stanowi % produkcji w Król. Pol. 1,4 0,5 0,6 0,6 Liczba czynnych cukrowni w gub. lub. 10 4 5 4 Wydajno cukru z buraków (% nb) Wskanik jednopodstawowy Wyprodukowano cukru (q) Przerobiono buraków (q) 1914/1915 460 638 1915/1916 98 687 1916/1917 111 314 1917/1918 100 368 11,6 9,5 12,4 12,0 100,0 17,4 25,8 22,6 100,0 17,4 147,8 87,5 Wskanik lacuchowy Kampania 18,9 29,1 38,8 30,5 ródlo: Spis cukrowni Rzeczypospolitej..., tab. II i III; obliczenia wlasne. Widoczne slabe wyniki w kampanii 1915/1916 (zmniejszenie iloci wytworzonego cukru a o 82,5%) spowodowane byly ograniczeniem iloci surowca i pogorszeniem jego jakoci, co z kolei wplynlo na nisk wydajno cukru z buraków. Wyrana poprawa wyników zaznaczyla si od nastpnej kampanii. Jednak w cigu calego omawianego okresu produkcja cukru spadla o 77,4%. Asortyment produkowanego w tym czasie cukru obejmowal mczk ólt, krysztal i rafinad w rónych gatunkach (tabela 6). AAN, ZZC, sygn. 736, s. 47 i 53. Loc. cit., APL, CRL, sygn. 85, s. 30 i 32. 51 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 64. 52 APL, CRl, sygn. 37, k. 101; sygn. 73, k. 16; sygn. 85, k. 26­27. HENRYK KRAWIEC Tabela 6. Produkcja rafinady Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" w latach 1914/1915­1917/1918 Kostka Kostka prasowana lana (t) Dixa (t) Rafinada z glów (t) Ogólem rafinady (t) Rafinada stanowi % caloci produkcji Przecitna dobowa produkcja rafinady (t) Czas rafinowania cukru (dni) Rok 1914/15 1915/16 1916/17 1917/18 1364 ­ ­ ­ 192 ­ ­ ­ 106,1 121,6 95,2 96,0 58,4 43,7 45,3 44,6 ródlo: S. Grzybowski, Rafinowanie cukru, Warszawa 1927, s. 105. Produkcja Cukrowni ,,Lublin" przeznaczona byla dla potrzeb c. i k. monopolu pastwowego53. Rozporzdzeniem Naczelnego Wodza Armii z 4 maja 1916 roku wprowadzono na terenach austro-wgierskiej okupacji monopol przewozu i sprzeday cukru dla c. i k. Zarzdu Wojskowego oraz koncesjonowanie handlu hurtowego tym produktem54. Jednoczenie zobowizano zaklad do prowadzenia cislej ewidencji zapasów magazynowych cukru i przekazywania wladzom wojskowym kadej wyznaczonej jego iloci po cenach ustanowionych odrbnymi przepisami55. W tej sytuacji glównymi odbiorcami cukru z lubelskiej fabryki byly c. i k. Komendy Obwodowe w: Bilgoraju, Chelmie, Hrubieszowie, Janowie, Krasnymstawie, Lublinie, Wlodzimierzu Wolyskim i Zamociu56. Nabywaly go take liczne instytucje: Magistrat Miasta Lublina, Komitet Ratunkowy Ziemi Lubelskiej, Komitet Ratunkowy w Chelmie, Lubelskie Towarzystwo Rolnicze, Dozór Boniczy w Piotrkowie, Komitet ydowski w Zamociu, jak równie Lubelskie Biuro Handlowe, Hurtownia Kupców Chrzecijaskich oraz spólki i indywidualni hurtownicy posiadajcy koncesj57. W strukturze sprzeday cukru najwikszy udzial miala rafinada (tabela 7). APL, KOL, sygn. 102, nlb. Dziennik Rozporzdze c. i k. Zarzdu Wojskowego w Polsce, cz XX, poz. 57, s. 141­144. 55 Ibid., poz. 47. 56 APL, KOL, sygn. 671, s. 394­398. 57 Loc. cit. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... Tabela 7. Struktura sprzeday cukru Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" w latach 1915/1916­1917/1918 Rok 1915/16 1916/17 1917/18 Sprzedano cukru ogólem (q) 8 597 16 262 843 Rafinady Procent Ilo (q) ogólu 7 966 15 853 8 086 92,7 97,5 93,6 Krysztalu Procent Ilo (q) ogólu 28 409 148 0,3 2,5 1,7 óltych mczek Procent Ilo (q) ogólu 603 ­ 409 7,0 ­ 4,7 ródlo: ,,Gazeta Cukrownicza" 1918, nr 54, tablice statystyczne. Odbiorcami produktów ubocznych (wyslodków i melasy) byli plantatorzy, a take okupacyjne wojska i wspólpracujce z nimi firmy. Tak przykladowo, na mocy rozporzdzenia generala-gubernatora z 3 lutego 1917 roku, calo wytworzonej melasy zostala zajta i przekazana firmie ,,Fritz C. Kaessmann" w Lublinie, produkujcej pasze treciwe dla koni armii austriackiej58. Cukrownia otrzymywala wówczas 20 koron za 1q melasy o 50-proc. polaryzacji. Znaczn ilo wyslodków przekazywano robotnikom fabrycznym w ramach deputatu na wyywienie ich krów59. Omawiany zaklad prowadzil równie suszenie ziemniaków dla potrzeb c. i k. Komendy Obwodowej w Lublinie60. Rezultaty ekonomiczno-finansowe zakladu Niekorzystne uwarunkowania wojny i okupacji oraz rekwizycje spowodowaly ograniczenie dochodów Cukrowni ,,Lublin". Na przestrzeni analizowanych czterech lat przychody ze sprzeday cukru spadly o blisko 70%, melasy 79,2%, a wyslodków o 94,6%61. Mimo to Cukrownia osigala dodatnie wyniki ekonomiczno-finansowe. W roku 1917/1918 stopa rentownoci zakladu wyniosla nawet 24%62. APL, KOL, sygn. 671, s. 649. APL, KOL, sygn. 377, s. 181. 60 APL, KOL, sygn. 377, s. 180. 61 AAN, ZZC, sygn. 171, k. 4 i 27; APL, CRL, sygn. 40, k. 9; sygn. 45, k. 2; sygn. 45, k. 41; APL, Lubelska Izba Skarbowa (dalej: LIS), sygn. 2674, 2701 i 2730. 62 AAN, ZZC, sygn. 171, k. 33. HENRYK KRAWIEC 1914/1915 1915/1916 1915/1916 1916/1917 1916/1917 1917/1918 1917/1918 Wykres 2. Zysk i dywidendy w Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" w latach 1914/1915­1917/1918 ródlo: AAN, ZZC, sygn. 171, s. 11 i 33; sygn. 736, s. 53 i 69; APL, CRL, sygn. 47, k. 2 i 7; 50, k. 2. Z wykresu 2 wynika, e kumulacja negatywnych skutków wojny wystpila w kampanii 1916/1917. Zyski Cukrowni spadly wtedy a o 73,5% w stosunku do roku 1914/1915. Pozwalaly one jednak na wyplacanie akcjonariuszom dywidendy w wysokoci od 6 do 7,5% oraz dokonywanie odpisów na kapital zapasowy i amortyzacyjny. Fabryka powikszyla w tym okresie kapital amortyzacyjny z 143 000 rubli do 243 000 rubli, a kapital zapasowy z 46 390 rubli do 80 697 rubli63. Tantiem dla Zarzdu utrzymywano na poziomie 6%, a dla dyrektora ­ 4%64. Widzimy wic, e mimo tak trudnych czasów dzialalno Cukrowni zapewniala jej wladzom i akcjonariuszom do due dochody. Warunki socjalne pracowników Brak informacji ródlowych uniemoliwia nam poznanie dokladnego stanu, struktury i dynamiki zatrudnienia w omawianym okresie. Wiemy jedynie, e podczas kampanii 1916/1917 w Cukrowni pracowalo okolo 1000 osób65. Za63 64 AAN, ZZC, sygn. 171, s. 11 i 33; sygn. 736, s. 53 i 69; APL, CRL, sygn. 47, k. 2 i 7; 50, k. 2. AAN, ZZC, sygn. 171, s. 11 i 33. 65 AAN, ZZC, sygn. 171, s. 55. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... klad mial powane trudnoci z pozyskaniem potrzebnej liczby robotników sezonowych66. Trudnoci te wizaly si glównie z wcielaniem mczyzn do armii i zarzdzon przez rosyjskie wladze wojskowe ewakuacj na Wschód mczyzn w wieku od 18 do 45 lat67. W dniu 5 lipca 1915 roku, kiedy front zblial si ju do Lublina i dochodzily do miasta odglosy zacitych walk pod Kranikiem, Zarzd fabryki, liczc si z koniecznoci zamknicia i zwolnienia pracowników, postanowil wyplaci czlonkom Kasy Przezornoci Pracowników i Robotników Cukrowni ,,Lublin" wszystkie nalene fundusze68. Jednak ju w sierpniu tego roku, gdy nowe wladze okupacyjne wyrazily zainteresowanie uruchomieniem Cukrowni, kierownictwo zakladu podjlo decyzj o utrzymaniu zatrudnienia personelu urzdniczego i robotników stalych na dotychczasowych warunkach. Chodzilo bowiem o to, aby moliwie najwczeniej przystpi do niezbdnych remontów i rozpocz fabrykacj69. Zachowanie cigloci produkcji przez Cukrowni ,,Lublin" uratowalo jej pracowników przed widmem bezrobocia i biedy. Jednak cikie czasy wojny i austro-wgierskiej okupacji odbily si ujemnie na ich warunkach socjalnych. W tej sytuacji z pomoc zatrudnionym w fabryce przyszedl Zarzd, przyznajc im specjalny dodatek ywnociowy w wysokoci 25 rubli miesicznie dla onatych i 10 rubli dla kawalerów70. Gwaltowny wzrost cen i braki na rynku artykulów pierwszej potrzeby spowodowaly dalsze pogorszenie poloenia materialnego pracowników. W zwizku z tym Cukrownia wyplacala robotnikom specjalny dodatek droyniany wielkoci 20% zasadniczego uposaenia. Postpujce nadal uboenie ludnoci bylo ródlem roszcze placowych pracowników Cukrowni ,,Lublin"71. Przerodzily si one w grupowe protesty zalogi, które przybraly na sile w 1917 roku. Nie bez znaczenia dla dynamiki wystpie robotniczych byly z pewnoci docierajce wówczas informacje o wydarzeniach rewolucyjnych w Rosji. AAN, ZZC, sygn. 171, s. 49 i 53. Z tych samych wzgldów brak sily roboczej odczuwaly gospodarstwa wielkorolne. Due ulatwienie w pozyskiwaniu robotników stanowilo dla wlacicieli ziemskich porednictwo pracy, prowadzone przez Lubelskie Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Pracowników Rolnych. Siedzib mialo w lokalu Towarzystwa Rolniczego, mieszczcym si w Hotelu ,,Janina" (zob.: ,,Glos Lubelski" 1915, nr 61, s. 1). 68 AAN, ZZC, sygn. 171, s. 56. Fundusze w Kasie Przezornoci Pracowników i Robotników Cukrowni ,,Lublin" gromadzone byly z wkladów pracowniczych i wplat dokonanych przez zaklad. 69 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 60. 70 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 53. 71 Loc. cit. HENRYK KRAWIEC Wladze fabryki ze zrozumieniem odnosily si do trudnych warunków egzystencji swoich pracowników i na ogól pozytywnie rozpatrywaly wysuwane przez nich dania oraz postulaty. W dniu 15 czerwca 1917 roku Zarzd Cukrowni przyznal robotnikom posiadajcym stawk dziennego wynagrodzenia przekraczajc 1 rubla podwyk w wysokoci 10% od pensji, zarabiajcym od 80 kopiejek do 1 rubla ­ 15%, natomiast pobierajcym poniej 80 kopiejek ­ 20%. Zobowizal si równie do hurtowego zakupienia robotnikom (na ich rachunek) zboa i ziemniaków72. Warto nominalna realizowanych podwyek nie rekompensowala jednak szybciej rosncych realnych kosztów utrzymania pracowników. Tote niebawem domagali si oni podwyki wynagrodze. W efekcie wladze fabryki od 1 kwietnia 1918 roku zwikszyly ­ osobom zatrudnionym na stale ­ place o 50% oraz przyznaly nadzwyczajne dodatki droyniane dla urzdników (po 300 koron miesicznie onatym, a kawalerom ­ po 150 koron)73. W lipcu o podwyki wystpili urzdnicy. Uzyskali oni wzrost dodatku droynianego wielkoci od 1 do 1,5 korony dziennie. Poza tym Zarzd, zwaywszy na wysokie ceny ubra, otworzyl dla urzdników specjalny kredyt na zakup odziey do wysokoci 800 koron na jedn osob, z moliwoci splaty w cigu roku ratami potrcanymi z pensji74. Miesic póniej, w odpowiedzi na postulaty robotników dotyczce zwikszenia wiadcze z tytulu zatrudnienia, wladze dokonaly podwyek plac, zaliczajc je jednak nie do stalej pensji, jak tego chcieli robotnicy, lecz do kategorii dodatku droynianego75. Deputaty cukrowe podwyszono z 7 do 10 pudów oraz z 6 do 8 pudów, a wymiar deputatu ziemniaków ustalono na 10 korców, z moliwoci wyplacenia ekwiwalentu w gotówce. Doplaty do mieszkania zostaly podwyszone z 16 na 20 koron miesicznie. Robotnicy, którzy nie mieszkali w domach fabrycznych, a mieli prawo do deputatu owietlenia, otrzymali dodatkowo po 10 koron miesicznie na kupno nafty. Zarzd Cukrowni ustanowil równie oplat wpisowego dla dzieci robotników fabrycznych w szkolach rednich i zawodowych (pod warunkiem osigania dobrych wyników w nauce), przeznaczajc na ten cel 6000 koron. Robotnikom zagwarantowano te pomoc materialn w przypadkach losowych (choroby, kradziey, upadku inwentarza itp.). Odmownie jednak wladze spólki rozpatrzyly postulat zastpienia gratyfikacji przez tantiem od zysków76. AAN, ZZC, sygn. 736, s. 76. AAN, ZZC, sygn. 736, s. 81. 74 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 83. 75 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 85. 76 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 85­86. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... W tamtych trudnych czasach szczególnego znaczenia nabieral deputat utrzymania krów, który zapewnial cenne uzupelnienie wyywienia rodzin pracowniczych mlekiem i jego przetworami. Z myl o stworzeniu warunków dla utrzymania inwentarza ywego robotników fabrycznych i urzdników Cukrowni w kwietniu 1918 roku Zarzd wydzierawil (kosztem 10 000 koron) lki usytuowane w Tatarach. Wkrótce jednak lki te zajli Austriacy, co zmusilo kierownictwo fabryki do wyplacenia pracownikom rekompensat na lczn kwot 5000 koron77. Denia robotników do poprawy warunków bytowych inspirowal Lubelski Oddzial Zwizku Zawodowego Robotników Cukrowni Królestwa Polskiego. Jego fili utworzono w Cukrowni ,,Lublin" w kwietniu 1915 roku78. Podczas austro-wgierskiej okupacji zwizek ten dzialal (oprócz Lublina) w Zamociu i Milejowie79. Funkcj prezesa Lubelskiego Oddzialu ZZRCKP pelnil ­ wedlug danych 1916 roku ­ Walenty Kornaciski, natomiast sekretarzem byl Stanislaw Prochocha80. Zwizek robotników Cukrowni wspólpracowal z ­ kierowan przez SDKPiL i PPS ­ lewic ­ Rad Zwizków Zawodowych, skupiajc organizacje drukarzy, murarzy, garbarzy i szewców81. Lubelski Oddzial ZZRCPK wszedl wraz ze wspomnianymi zwizkami w sklad nowo utworzonego Komitetu Zarzdu Zwizków Zawodowych82. Podczas okupacji austro-wgierskiej Cukrownia wspierala finansowo ksztalcenie dzieci pracowników. Pobieraly one wtedy nauk w fabrycznej trzyklasowej koedukacyjnej szkole pocztkowej, któr stworzono po zamkniciu w 1915 roku prywatnej szkoly Stanislawa Teskiego83. W roku 1916/1917 uczszczalo do niej 147 dzieci (68 chlopców i 79 dziewczynek)84. W szkole tej uczyli: Edward Pisoski ­ kierownik, ks. Stanislaw Samorek oraz ochroniarka Witkowska85. W roku 1916/1917 Pisoski zarabial miesiczAAN, ZZC, sygn. 736, s. 83. ,,Glos Lubelski" 1915, nr 93, s. 3. 79 Stan organizacji zawodowej klasy pracujcej w Polsce, ,,Biuletyn Ministerstwa Pracy i Opieki Spolecznej" 1919, nr 5, s. 71. 80 J. Danielewicz, Ruchy rewolucyjne na Lubelszczynie w latach 1918­1923, Lublin 1968, s. 49. 81 Rada ta w lipcu 1916 roku wywalczyla dla siebie od Komitetu Ratunkowego w Lublinie kuchni robotnicz nr 2. Oprócz ywienia robotników pelnila odtd funkcj miejskiego orodka ruchu rewolucyjnego i agitacji. Kuchnia nr 1 pozostawala w dyspozycji Stowarzyszenia Robotników Chrzecijaskich, stojcego na gruncie solidaryzmu spolecznego (zob.: ibid., s. 48­49). 82 Ibidem. 83 APL, CRL, sygn. 85, s. 172. 84 APL, KOL, sygn. 234, s. 82­83. 85 APL, KOL, s. 170­171 (brak w ródlach imienia ochroniarki Witkowskiej). HENRYK KRAWIEC nie 224 rubli (nie liczc deputatów), ochroniarka za otrzymywala wynagrodzenie w wysokoci 361 rubli86. Wyrazem troski wladz zakladu o wyksztalcenie dzieci swoich pracowników bylo ustanowienie przy fabryce Stypendium im. Eustachego wieawskiego. Zarzd Cukrowni w porozumieniu z kuratorem stypendium wyplacal pracownikom, znajdujcym si w trudnej sytuacji materialnej, jednorazowe zapomogi na wpisy szkolne. W roku 1916 byly to kwoty wysokoci od 50 do 200 rubli87. Rola Cukrowni w regionie lubelskim Skromne przekazy ródlowe ograniczaj moliwo szerszego ukazania roli Cukrowni ,,Lublin" w regionie podczas I wojny wiatowej i austro-wgierskiej okupacji. Rola ta stawala si tym cenniejsza, im trudniejsze byly czasy, w których przyszlo jej dziala. Niewtpliwie na podkrelenie zasluguje duy procentowy udzial omawianego zakladu w bilansie upraw buraków cukrowych na terenie guberni lubelskiej. Wahal si on od 16,2% w roku 1914/1915 do 31,9% w kampanii 1916/1917. Uprawa buraków stymulowala hodowl bydla oraz podnosila kultur gleb, co nabieralo szczególnego znaczenia w sytuacji ogromnych zniszcze wojennych na wsi, rekwizycji, obnienia plonów rolin uprawnych i deficytu paszowego w gospodarstwach rolnych. Stanowila ona te dla plantatorów bardzo wane ródlo doplywu gotówki, tak trudnej do pozyskania wobec zaniku w tamtych czasach dzialalnoci instytucji finansowych oraz uslug kredytowych. Cukrownia ,,Lublin", wytwarzajc w owym czasie od 18,9% do 38,8% cukru guberni lubelskiej, miala równie swój wklad w rozwizywanie problemu zaopatrzenia ludnoci. Naley podkreli, e jeszcze w 1915 roku ­ dziki staraniom dyrektora Cukrowni Stefana Olszewskiego ­ uchroniono przed intendentur wojskow 1147 q cukru. Z tego 43% nabyli dotychczasowi odbiorcy dla potrzeb miasta Lublina. Pozostal ilo przekazano do dyspozycji Komitetu Obywatelskiego, który sprzedawal cukier ludnoci cywilnej, a uzyskane pienidze wplacal do kasy Cukrowni88. Lubelska fabryka, bdc czlonkiem ­ utworzonego w 1916 roku ­ Zwizku Aprowizacyjnego Instytucji Handlowo-Przemyslowych Lubelskich, przycho86 87 APL, CRL, sygn. 85, s. 172. AAN, ZZC, sygn. 736, s. 73. 88 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 58. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... dzila te z pomoc w zaopatrzeniu ludnoci w ramach kartkowej reglamentacji artykulów spoywczych89. Omawiany zaklad dawal mieszkacom Lublina i okolic prac oraz rodki do utrzymania ich rodzin. Nie moemy wreszcie pomin miastotwórczej funkcji zakladu. Rozwój urbanistyczny i gospodarczy Lublina sklonil austriackie wladze okupacyjne do rozszerzenia 15 padziernika 1916 roku granic miasta90. Objly one wtedy 1818,6 ha nowych terenów, w tym uprzemyslowione przedmiecia wraz z Cukrowni. Od tej pory omawiana fabryka stala si wanym elementem infrastruktury gospodarczej Lublina91. SUMMARY Sugar factory in Lublin was built in 1895. At the beginning it was functioning within organizational framework of Equity Sugar Company "Lublin" and since 1910 within Equity Company and Sugar Refinery "Lublin". During difficult conditions of I World War and Austro-Hungarian occupation (1914­1918) the area of the factory's plantation decreased of 72,4% and the production of sugar declined by 77,4%. Sugar Factory and Refinery "Lublin" played an important role in the region. It employed about 1000 people and thanks to manufacturing 18,9%­38,8% of the total amount of sugar produced in Lublin Governorate it contributed greatly to solving the problem of food supplies of the population. In 1916 the mentioned factory was included to Lublin borders which had been expanded by Austrian authorities. Thus, the factory became an important element of the economic infrastructure of the city. AAN, ZZC, sygn. 736, s. 53. Rozporzdzenie c. i k. Jeneralnego-Gubernatorstwa Wojskowego w Polsce z dnia 15 padziernika 1916 r. w sprawie powikszenia obszaru miast: Kielc, Lublina, Piotrkowa i Radomia (Dziennik Rozporzdze c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa Wojskowego dla austryackowgierskiego obszaru okupowanego w Polsce, cz III, poz. 77). 91 M. Dolecka, Rola przemyslu w rozwoju Lublina w latach 1918­1939, ,,Rzeszowskie Zeszyty Naukowe. Prawo­Ekonomia" 1998, t. XXIV, s. 5. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Annales UMCS, Historia de Gruyter

Sugar Factory and Refinery "Lublin" during I World War and Austro-Hungarian occupation (1914-1918)

Krawiec, Henryk
Annales UMCS, Historia , Volume 65 (2) – Jan 1, 2010
Download PDF
21 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/sugar-factory-and-refinery-lublin-during-i-world-war-and-austro-8vwHkaYsn3

References

References for this paper are not available at this time. We will be adding them shortly, thank you for your patience.

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2010 by the
ISSN
0239-4251
eISSN
2083-361X
DOI
10.2478/v10068-011-0009-6
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

DOI: 10.2478/v10068-011-0009-6 ANNALES U N I V E R S I TAT I S M A R IA E C U R I E - S K L O D O WS K A LUBLIN -- POLONIA VOL. LXV, z. 2 SECTIO F 2010 HENRYK KRAWIEC Lublin Cukrownia i Rafineria ,,Lublin" podczas pierwszej wojny wiatowej i austro-wgierskiej okupacji (1914­1918) Lubelska fabryka cukru zostala wybudowana przez ­ zaloone w 1894 roku ­ Towarzystwo Udzialowe Cukrowni ,,Lublin". Rozpoczla produkcj w padzierniku 1895 roku, jako najwikszy i najnowoczeniejszy zaklad wród szeciu istniejcych wówczas cukrowni na Lubelszczynie. W 1910 roku, po uruchomieniu oddzialu rafinerii, wspomniane Towarzystwo Udzialowe przeksztalcilo si w Towarzystwo Akcyjne Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin". Przeszlo omawianej fabryki do roku 1914 zostala ju do gruntownie przebadana i opisana1. Przedmiotem niniejszego artykulu jest dzialalno lubelskiej cukrowni od wybuchu pierwszej wojny wiatowej (1914 rok) do odzyskania przez Polsk niepodlegloci (1918 rok). Tre opracowania opiera si glównie na ródlach archiwalnych. Szczególne znaczenie mialy tu materialy zespolu Zwizku Zawodowego Cukrowni przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, dokumenty Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" oraz c. i k. Komendy Obwodowej w Lublinie, zgromadzone w Archiwum Pastwowym w Lublinie, a take szacunkowe zestawienia szkód i strat wojennych za lata 1914­1918, znajdujce si w zbiorach specjalnych Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima Lopaciskiego w Lublinie. 1 H. Krawiec, Cukrownia i Rafineria ,,Lublin" w latach 1894­1914, ,,Annales UMCS" 2002, sec. F, vol. LVII, s. 79­119. HENRYK KRAWIEC Straty i zniszczenia wojenne w rolnictwie oraz przemyle cukrowniczym na Lubelszczynie Poloenie Lubelszczyzny w bezporednim ssiedztwie ziem zaboru austriackiego (Galicji) sprawilo, e wkrótce po wybuchu I wojny wiatowej obszar ten znalazl si w zasigu walk prowadzonych midzy wojskami Austro-Wgier i Rosji. Przetoczenie si frontu przez guberni lubelsk w roku 1914 i 1915 przynioslo ogromne straty i zniszczenia w rolnictwie oraz w dotyczcym omawianego zakladu przemyle cukrowniczym. Szkody, spowodowane bezporednimi dzialaniami zbrojnymi, poglbialy masowe rekwizycje, dokonywane przez intendentury obydwu walczcych ze sob armii, oraz niekontrolowane grabiee i dewastacje mienia, bdce udzialem zdemoralizowanych olnierzy. Szacunkowe rozmiary strat i zniszcze na obszarze dziesiciu powiatów guberni lubelskiej, poloonych w austro-wgierskiej strefie okupacyjnej (bilgorajskiego, chelmskiego, hrubieszowskiego, janowskiego, krasnostawskiego, lubartowskiego, lubelskiego, pulawskiego, tomaszowskiego i zamojskiego), ukazuje wykres 1. Z punktu widzenia wplywu wojny na warunki funkcjonowania gospodarstw rolnych zwraca uwag wysoki odsetek ubytku wozów (podstawowego rodka transportu), koni (dominujcej wówczas sily pocigowej w rolnictwie) oraz bydla, owiec i wi, które byly dla rolników ródlem ywnoci, dochodów i nawozu (wykres 1). W interesujcym nas ­ ze wzgldu na lokalizacj badanej Cukrowni ­ powiecie lubelskim wskanik strat inwentarza martwego byl niszy rednio o 10% ni ogólem w dziesiciu porównywanych powiatach Lubelszczyzny, a zwierzt hodowlanych o 9%. W tym samym czasie na obszarze dziesiciu powiatów guberni lubelskiej uleglo zniszczeniu 30,2% powierzchni upraw czterech podstawowych zbó (yta, pszenicy, jczmienia i owsa), natomiast w powiecie lubelskim ­ 34,1%. Straty wyrzdzone rekwizycj ziarna przez wojska obydwu walczcych ze sob stron wyniosly odpowiednio 28,3% (w dziesiciu powiatach guberni lubelskiej) i 28,7% (w powiecie lubelskim)2. Jeszcze wiksze ubytki na terenie analizowanych dziesiciu powiatów odnotowano w areale upraw buraków cukrowych. Sigaly one 39,3%. W mniejszym jednak stopniu ucierpialy plantacje buraków w powiecie lubelskim. Odsetek zniszWojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Lopaciskiego w Lublinie (dalej: WBPL), Materialy do zestawienia szkód i strat wojennych 1914­1918 w 27 powiatach okupacji austro-wgierskiej zestawione przez Biuro Statystyczne GKR pod kierownictwem Henryka Wiercieskiego, sygn. 1837, k. 52­61. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... cze ksztaltowal si tu na poziomie 16,9% i byl niszy o 22,4% od wskanika strat w regionie. Wykres 1. Straty i zniszczenia w rolnictwie na terenie powiatu lubelskiego i dziesiciu powiatów guberni lubelskiej w latach 1914­1915 ródlo: WBPL, Materialy do zestawienia szkód i strat wojennych 1914­1918 w 27 powiatach okupacji austro-wgierskiej zestawione przez Biuro Statystyczne GKR pod kierownictwem Henryka Wiercieskiego, sygn.: 1835, k. 19a; 1836, k. 4, 33, 62; 1837, k. 17­18; 1838, k. 20­22; obliczenia wlasne. Wikszy procent strat przypadl gospodarstwom wielkorolnym3. Wida to na przykladzie wymiernych skladników mienia gospodarstw rolnych, tj. sprztu rolniczego i stanu inwentarza ywego, uwzgldnionych w tabeli 1. Wiksze straty ziemian ni wlocian odnotowano take na innych terenach Kongresówki. Zob.: J. Stecki, Rolnictwo lubelskie w dzisiejszej dobie wojny i rodki ku jego ratowaniu, Lublin 1916, s. 6­7; W. Roszkowski, Gospodarcza rola wikszej prywatnej wlasnoci ziemskiej w Polsce 1918­1939, Warszawa 1986, s. 90. HENRYK KRAWIEC Tabela 1. Straty i zniszczenia wojenne w inwentarzu martwym i ywym gospodarstw wielkorolnych i malorolnych na terenie powiatu lubelskiego i dziesiciu powiatów guberni lubelskiej w latach 1914­1915 Skladniki majtku Straty i zniszczenia (w %) gospodarstw Wozy Plugi Brony Konie Bydlo Owce winie Gospodarstwa rolnych Wielkorolne 53,3 28,3 33,6 63,9 76,1 86,3 76,7 W powiecie lubelskim Malorolne 32,9 24,4 27,3 46,9 57,1 75,2 70,8 Wielkorolne 69,3 42,4 47,7 79,1 89,1 93,9 86,9 W 10 powiatach guberni lubelskiej Malorolne 53,5 33,1 37,2 63,5 65,0 87,2 79,7 ródlo: WBPL, Materialy do zestawienia szkód i strat wojennych 1914­1918 w 27 powiatach okupacji austro-wgierskiej zestawione przez Biuro Statystyczne GKR pod kierownictwem Henryka Wiercieskiego, sygn.: 1835, k. 19a; 1836, k. 4, 33, 62; 1837, k. 17­18; 1838, k. 20­22; obliczenia wlasne. Skal zniszcze ilustruje opis stanu majtku Stefana Kowerskiego (plantatora Cukrowni ,,Lublin") po przejciu frontu w 1915 roku: W Kowersku spalono wszystkie budynki gospodarskie i mieszkalne czeladzi, pozostal tylko zniszczony dom, chlewy murowane i stara stajnia cugowa. Spalono kulami zapalajcymi ogromn, kryt pap stodol w polu, a w niej ponad 800 wozów pszenicy. [...] W stajni spalilo si 26 koni fornalskich, reszt koni (ponad 30 sztuk stadniny) i 26 jalówek po importach ­ zabrano. [...] Straty byly olbrzymie. Komisja szacunkowa ocenila je na przeszlo 180 000 rb., a do tej sumy nie doliczono wartoci spalonych budynków (trzynastu), za które nie wyplacono premii asekuracyjnej, jako zniszczonych na skutek sily wyszej (wojny)4. Wplyw na stan rolnictwa mialy równie skutki porednie dziala zbrojnych. Mamy tu na uwadze m.in. straty spowodowane opónieniami prac polowych, zaniechaniem zbioru ocalalych plodów rolnych, zaprzestaniem niektórych upraw, zmniejszeniem wydajnoci na skutek zlej uprawy roli, braku rk do pracy, sprzaju i nawozów. W wielu gospodarstwach, które znalazly si w bezporednim zasigu zacitych walk, degradacji ulegly gleby (za spraw wydobycia na powierzchni nieurodzajnej warstwy ziemi podczas budowy okopów, wybuchów bomb i pocisków artyleryjskich). Konsekwencje wojny dotknly take, powizany z rolnictwem, przemysl cukrowniczy. Straty poniosly wszystkie fabryki cukru na Lubelszczynie5. PodS. Kowerski, Moje wspomnienia, Krpie 1942, maszynopis w zbiorach rodzinnych, s. 69­70. W 1914 roku na terenie guberni lubelskiej funkcjonowalo 14 fabryk cukru. Byly to Cukrownie: ,,Elbietów", ,,Garbów", ,,Klemensów", ,,Lublin", ,,Mircze", ,,Nieledew", ,,Opole Lubelskie", ,,Poturzyn", ,,Rejowiec", ,,Strzyów", ,,Trawniki", ,,Wouczyn", ,,Zagloba" i ,,Zakrzówek". CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... czas bezporednich walk najwikszych zniszcze doznaly cukrownie ,,Mircze", ,,Poturzyn", ,,Zagloba" i ,,Nieledew". Z tej przyczyny trzy pierwsze upadly bezpowrotnie. Szacunkow wielko strat i zniszcze cukrowni na Lubelszczynie podczas dziala wojennych 1914/1915 roku przedstawia tabela 2. Naley zaznaczy, e w calym omawianym okresie rozmiary szkód w przemyle cukrowniczym Lubelszczyzny byly o wiele wysze. Wskazuj na to calociowe szacunki strat i zniszcze niektórych cukrowni, obejmujcych: budowle, maszyny, urzdzenia, narzdzia, inwentarz ywy, materialy surowe, wyroby, a take strat wyniklych z zaprzestania produkcji i kosztów niezbdnych do odtworzenia przedwojennego stanu fabryk. Przykladowo, w Cukrowni ,,Rejowiec" szkody oszacowano na lczn kwot 416 200 rubli (w tabeli 2 ­ 150 000 rubli), a w Cukrowni ,,Zakrzówek" na sum a 970 000 rubli6 (w tabeli 2 ­ 240 000 rubli). Tabela 2. Straty i zniszczenia wojenne w cukrowniach Lubelszczyzny w 1914/1915 roku Wielko strat Wskanik i zniszcze struktury (w rublach) Chelmski ,,Rejowiec" 150 000 2,9 Hrubieszowski ,,Mircze", ,,Nieledew", ,,Strzyów" 1 313 000 25,0 Janowski ,,Zakrzówek" 240 000 4,6 Lubelski ,,Lublin", ,,Milejów", ,,Trawniki" 1 599 482 30,4 Pulawski ,,Garbów", ,,Opole Lubelskie", ,,Zagloba" 459 057 8,7 Tomaszowski ,,Poturzyn", ,,Wouczyn" 994 375 18,9 Zamojski ,,Klemensów" 500 000 9,5 Ogólem 5 255 914 100,0 ródlo: WBPL, Materialy do zestawienia szkód i strat wojennych 1914­1918..., sygn. 1850, k. 7. Powiat Cukrownie Szczególnie dotkliwe straty cukrownie poniosly w roku 1915. Wtedy to bowiem Rosjanie, wycofujc si z Królestwa Polskiego pod naporem wojsk pastw centralnych, rekwirowali zapasy magazynowe cukru, materialów pomocniczych produkcji, demontowali maszyny i urzdzenia fabryczne oraz elementy wyposaenia z metali kolorowych i wywozili je w glb Rosji. Szkody wojenne byly tak due, e w latach 1915­1918 produkcj prowadzily tylko Cukrownie ,,Lublin", ,,Garbów", ,,Klemensów", ,,Milejów" i ,,Wouczyn". Przy czym ta ostatnia wytwarzala niewielkie iloci cukru jedynie podczas kampanii 1916/1917. Interesujca nas Cukrownia ,,Lublin" ucierpiala w mniejszym stopniu ni wiele innych zakladów tej brany. WBPL, Materialy do zestawienia szkód i strat wojennych 1914­1918..., sygn. 1850, k. 69­79. HENRYK KRAWIEC W maju 1915 roku Rosyjski Czerwony Krzy, dzialajcy w ramach Frontu Poludniowo-Zachodniego, zajl fabryczny budynek szkoly elementarnej Stanislawa Teskiego, w którym zaloyl szpital wojskowy7. W obliczu niekorzystnego dla imperium carskiego przebiegu dziala wojennych Gubernator Lubelski, powolujc si na rozporzdzenie rosyjskich wladz wojskowych, powiadomil 30 czerwca 1915 roku przedstawicieli zakladów przemyslowych miasta Lublina o obowizku przeslania na wlasny koszt w glb Rosji wszystkich miedzianych i mosinych elementów wyposaenia fabrycznego. Nakazal te zdemontowanie pozostalych maszyn i urzdze w taki sposób, aby przez dluszy czas nie byly zdolne do uytku8. Wladze cukrowni zwlekaly jednak z realizacj tego zarzdzenia. Dopiero pod koniec lipca wyslano do Smoleska transport 32 760 kg czci, urzdze i zlomu z metali kolorowych9. W okresie od 5 do 27 lipca 1915 roku Rosjanie zarekwirowali z zakladu 8791 q cukru oraz cz zgromadzonego wgla kamiennego10. Po wkroczeniu do Lublina wojsk pastw centralnych (30 lipca 1915 roku) omawiana Cukrownia podporzdkowana zostala Wydzialowi Gospodarczemu 11. Armii Niemieckiej. Obiekt fabryki cukru zajl oddzial olnierzy niemieckich, który urzdzil tam warsztaty samochodowe11. Mimo e 20 sierpnia dyrektor Cukrowni otrzymal od wydzialu gospodarczego pismo zakazujce wszelkich rekwizycji (w zwizku z planowanym uruchomieniem produkcji na potrzeby armii), magazyn fabryczny nadal pozostawal pod zarzdem etapowym parku samochodowego12. Stacjonujce na terenie fabryki wojska zabraly wtedy 4200 sztuk worków na cukier, cz drewna opalowego, wgla oraz wszystkie ­ bdce na stanie magazynów ­ gumy i pasy o lcznej wartoci 78 224 rubli13. Aby zapobiec dalszym rekwizycjom, Zarzd upowanil dyrektora do sprzeday pozostajcego jeszcze w zakladzie drewna i wgla14. W takich okolicznociach z ulg przyjto wiadomo o przekazaniu wladzy w miecie 4 wrzenia 1915 roku administracji austro-wgierskiej. Odtd Cukrownia podlegala c. i k. Komendzie Obwodowej w Lublinie. 7 Archiwum Zakladowe Cukrowni ,,Lublin" (dalej: AZCL), Pismo Naczelnika Powiatu Lubelskiego do Dyrektora Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" z dnia 14 maja 1915 r. 8 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Zwizek Zawodowy Cukrowni (dalej: ZZC), sygn. 736, s. 54. 9 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 47 i 58. 10 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 58­59. 11 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 61. 12 Ibidem. 13 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 61­62. 14 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 62. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... Organizacja i wladze Cukrowni ,,Lublin" W latach 1914­1918 omawiany zaklad funkcjonowal ­ jak wiemy ­ w organizacyjnych ramach Towarzystwa Akcyjnego Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin"15. Jego kapital zakladowy wynosil 2 160 000 rubli i skladal si z 2160 akcji o wartoci 1000 rubli kada. Najwiksze udzialy w Towarzystwie posiadali: Juliusz Vetter ­ 11,4%, Franciszek wieawski ­ 5,6%, spadkobiercy po Wladyslawie Horodyskim ­ 5%, Bohdan Broniewski ­ 4,5%, oraz Tadeusz Karszo-Siedlewski ­ 3,9%16. O najwaniejszych sprawach Towarzystwa decydowalo Zebranie Ogólne Akcjonariuszy, zajmujce w strukturze wladz nadrzdne miejsce. Organem wykonawczym i reprezentujcym Towarzystwo na zewntrz byl trzyosobowy Zarzd, natomiast kompetencje kontrolne nalealy do Komisji Rewizyjnej. W momencie wybuchu I wojny wiatowej na czele Zarzdu Cukrowni stal Franciszek wieawski ­ jako prezes, dyrektorem zarzdzajcym byl Bohdan Broniewski, a czlonkiem ­ Wladyslaw Graf17. W Komisji Rewizyjnej zasiadali: Józefat Budny, Tadeusz Piotrowski, Edmund Scipio del Campo i Edward Tuszowski18. Funkcj dyrektora technicznego Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" pelnil wtedy Stefan Olszewski19. Sklad Zarzdu ulegal w tym okresie kilkakrotnym zmianom. Dnia 12 wrzenia 1915 roku zmarl jeden z zaloycieli Cukrowni i dlugoletni czlonek Zarzdu ­ Wladyslaw Graf20. Na jego miejsce wszedl ­ Juliusz Vetter21, który jednak powierzon funkcj pelnil krótko, gdy zmarl 2 marca 1917 roku. W tej sytuacji do Zarzdu wybrano Edwarda Tuszowskiego22. Cztery miesice póniej (w czerwcu 1917 roku), kolejn wyrw we wladzach spowodowala mier Franciszka wieawskiego. Po nim prezesem Zarzdu zostal Bohdan Broniewski, a czlonkiem Henryk Weychert23. Tak wic podczas kampanii 1917/1918 Zarzd Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" stanowili: Bohdan Broniewski ­ prezes, oraz czlonkowie ­ Edward Tuszowski i Henryk Szerzej na temat powstania i organizacji Towarzystwa: H. Krawiec, op. cit., s. 80­84. Archiwum Pastwowe w Lublinie (dalej: APL), Cukrownia i Rafineria ,,Lublin" (dalej: CRL), sygn. 50 k. 33 i n. 17 AAN, ZZC, sygn. 171, s. 11. 18 Loc. cit. 19 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 44. 20 ,,Glos Lubelski" 1915, nr 254, s. 1. 21 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 62. 22 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 75. 23 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 76. HENRYK KRAWIEC Weychert. W sklad Komisji Rewizyjnej wchodzili wówczas: Stanislaw Kielczewski, Stanislaw Kowerski, Edmund Scipio del Campo i Romuald wieawski24. Do wybuchu wojny Cukrownia i Rafineria ,,Lublin" zrzeszona byla w Zwizku Zawodowym Cukrowni Królestwa Polskiego. Utworzenie w 1915 roku na ziemiach polskich dwóch Generalnych Gubernatorstw (jednego dla okupacji niemieckiej z siedzib wladz w Warszawie i drugiego dla okupacji austro-wgierskiej z orodkiem w Lublinie) rozbilo dotychczasowe struktury organizacyjne cukrownictwa. Tym samym cukrownie Lubelszczyzny odcite zostaly od Zarzdu Zwizku Zawodowego Cukrowni Królestwa Polskiego, mieszczcego si w Warszawie. Dziki staraniom Bohdana Broniewskiego i czlonków Zarzdu ZZCKP we wrzeniu 1916 roku austriackie wladze okupacyjne wyrazily zgod na zaloenie Lubelskiego Oddzialu Zwizku Zawodowego Cukrowni Królestwa Polskiego25. Nalealy do niego fabryki cukru w regionie, take Cukrownia i Rafineria ,,Lublin". Du aktywno w pracach tego Oddzialu przejawial prezes Bohdan Broniewski26. Zaplecze surowcowe Zniszczenia wojenne wplynly bardzo niekorzystnie na funkcjonowanie gospodarki rolnej, zwlaszcza wikszej wlasnoci ziemskiej, która w 1916 roku obejmowala 42,6% arealu guberni lubelskiej27. W odrónieniu od samowystarczalnych gospodarstw wlociaskich (opartych na malo zmechanizowanej ­ przede wszystkim rcznej ­ pracy rodzinnej) due gospodarstwa folwarczne prowadzily produkcj wielkotowarow z dominujcym udzialem pracy najemnej. Wykorzystywaly zloone, a przy tym drogie maszyny i narzdzia rolnicze oraz potrzebowaly znacznych rodków transportu i duej iloci nawozu. Trudne poloenie gospodarstw wielkorolnych poglbial powszechny wówczas brak rodków obrotowych i niemal calkowity zanik wiadcze kredytowych. Ucierpiala na tym szczególnie produkcja buraków cukrowych, stawiajca rolnikom bardzo wysokie wymagania agrotechniczne. Wspomniane uwarunkowania nabieraly szczególnego znaczenia, zwaywszy na to, e ziemianie byli glównymi dostawcami surowca dla Cukrowni ,,Lublin". Ich plantacje w kampanii 1917/1918 stanowily 80,8% caloci arealu buraków uprawianych dla potrzeb omawianej fabryki28. AAN, ZZC, sygn. 171, s. 33. Ibidem. 26 Ibidem. 27 J. Stecki, op. cit., s. 3. 28 ,,Gazeta Cukrownicza" 1917, nr 31­39, s. 105. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... Do czolowych jej plantatorów naleeli: Henryk Sachs z Abramowic (posiadajcy 163 morgi buraków), Henryka Rojowska (102 morgi w majtkach Sabjanowice i Boduszyn), Kolaczkowski i Jarnuszewski z Pliszczyna (90 mórg), Edward Kaluyski z Ciecierzyna (75 mórg), Teofil Ciwicki z Rudnika (60 mórg) oraz Józef Daszewski z Charly (50 mórg)29. Wikszo ziemian uprawiala buraki na obszarze o powierzchni od 10 do 30 mórg. Natomiast plantatorzy malorolni obsiewali burakami od 100 prtów do 10 mórg, przy czym czciej przeznaczali pod buraki dzialki o powierzchni od 1 do 3 mórg30. Ze wzgldu na zniszczenia plantacji i ubytek rodków transportu Cukrownia ,,Lublin", podobnie jak pozostale czynne fabryki cukru Lubelszczyzny, wyplacala plantatorom (w kampanii 1915/1916) po 15 kopiejek dodatku wojennego od kadego korca dostarczonych buraków. Zapewniala te doplat kolejnych 10 kopiejek przy zawarciu umowy kontraktacyjnej na rok nastpny31. Aby zachci rolników do uprawy buraków, general-gubernator wydal 3 kwietnia 1916 roku zarzdzenie przyznajce plantatorom po pól puda cukru za kad obsian morg buraków32. Ze wzgldu na stosowan przez plantatorów praktyk sprzedawania buraków z pominiciem Cukrowni lub zuywania ich jako karmy dla zwierzt, komendant Obwodu Lublin ­ pulkownik Turnau, obwieszczeniem z dnia 5 lutego 1917 roku zabronil przeznaczania buraków na inne cele ni produkcja cukru w podleglych cukrowniach33. Ogólne zasady kontraktacji ustalala Komenda Obwodowa. Wedlug umowy przyjtej na kampani 1917/1918 roku ­ plantatorzy otrzymywali za kade 100 korców buraków 1 pud cukru. Poza tym przyslugiwaly im bezplatnie wyslodki w iloci 33% od dostarczonego surowca34. Cukrownia zapewniala plantatorom 50 funtów materialu siewnego na 1 morg plantacji wielkorolnej i 40 funtów na morg plantacji malorolnej35. W trosce o zachowanie wysokiej jakoci surowca zaklad nie zezwalal rolnikom na stosowanie innego materialu siewnego ni uzyskanego od Cukrowni36. Byly to najczciej nasiona firm ho29 30 APL, c. i k. Komenda Obwodowa w Lublinie (dalej: KOL), sygn. 338, s. 34. APL, KOL, s. 38 i n. 31 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 63. 32 Dziennik Urzdowy c. i k. Komendy Obwodowej w Lublinie z 15 maja 1916 r., poz. 58. 33 APL, KOL, sygn. 338, s. 19. 34 Loc. cit. 35 ,,Gazeta Cukrownicza" 1917, nr 31­39, s. 107. 36 APL, KOL, sygn. 338, s. 19. HENRYK KRAWIEC dowlanych Braci Dippe, A. Janasza, K. Buszyskiego oraz ze stacji w Józefowie i Motyczu37. Stan i rozwój upraw buraków cukrowych w analizowanym okresie przedstawia tabela 3. Wynika z niej, e w latach 1914­1918 obszar plantacji Cukrowni ,,Lublin" zmniejszyl si a o 72,4%. W tym samym czasie na terenie guberni lubelskiej ubylo 84,4% powierzchni plantacji, a w calym Królestwie Polskim ­ 50,7%. Tabela 3. Plantacje Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" w latach 1914/1915 ­1917/1918 Plantacje Cukrowni ,,Lublin" Obszar Plantacje guberni lubelskiej plantacji Procent Procent Królestwa Liczba Obszar planta- Obszar Wskanik Wskanik plantacukro- plantacji plantacji jednopod- lacuchoPolskiego cji Król. cji gub. wni (ha) (ha) stawowy wy (ha) Pol. lub. 47 734 10 466 20 674 23 537 10 4 5 4 15 559 3 609 2 564 2 451 32,6 34,5 12,4 10,4 2 528 946 818 697 100,0 37,4 32,4 27,6 100,0 37,4 86,5 85,2 16,2 26,2 31,9 28,4 Procent plantacji Król. Pol. 5,3 9,0 4,0 3,0 Rok 1914/1915 1915/1916 1916/1917 1917/1918 ródlo: ,,Gazeta Cukrownicza" 1918, nr 54; ,,Kalendarz dla Cukrowników" na lata 1914/1915­ 1917/1918; Spis cukrowni Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1926. Mimo duych trudnoci lubelska fabryka nadal dysponowala najwikszym zapleczem surowcowym ze wszystkich zakladów cukrowniczych Lubelszczyzny38. Dodatkowo przejla cz buraków ssiednich, nieczynnych fabryk cukru: ,,Rejowiec", ,,Trawniki" i ,,Zakrzówek"39. Podczas wojny i austro-wgierskiej okupacji na plantacjach lubelskiej Cukrowni spadla znacznie wydajno buraków wzgldem poziomu przedwojennego. Generalnie bylo to skutkiem ­ wspomnianych wczeniej ­ braków rodków produkcji i obnienia kultury rolnej. W roku gospodarczym 1915/1916 zebrano 65,23 q buraków z 1 morgi (116,5 q z ha), co stanowilo zaledwie 47,7% wydajnoci uzyskanej w kampanii 1910/1911. Wzrost plonów zarysowal si dopiero od roku 1916/1917 (tabela 4). W kampanii 1917/1918 roku uzyskano z morgi 84,43 q buraków, tj. o 19,2 q (22,7%) wicej ni przed dwoma laty. Dla porównania, w tym samym roku wydajno buraków w Królestwie Polskim ksztaltowala si na poziomie 101,9 q z morgi, a w Poznaskiem 184,4 q40. Loc. cit., AAN, ZZC, sygn. 736, s. 80 oraz APL, CRL, sygn. 113, k. 112. ,,Gazeta Cukrownicza" 1918, nr 54. 39 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 64­65. 40 ,,Wiadomoci Gospodarcze" 1918, nr 30, s. 12. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... Tabela 4. Wydajno buraków cukrowych na Lubelszczynie w latach 1915­1918 Kampania Wyszczególnienie Zebrano bur. (q) Plon z morgi (q) Polaryzacja (%) Wydajno (%) Zebrano bur. (q) Plon z morgi (q) Polaryzacja (%) Wydajno (%) Zebrano bur. (q) Plon z morgi (q) Polaryzacja (%) Wydajno (%) Cukrownie Lubelszczyzny ,,Lublin" ,,Garbów" ,,Klemensów" ,,Milejów" ,,Wouczyn" 110 175 65,23 12,87 11,63 119 531 81,81 14,11 11,65 107 907 84,43 15,62 11,68 101 189 65,58 14,50 9,40 75 212 60,85 15,76 13,02 71 052 70,00 16,22 13,09 44 102 35,11 10,30 8,60 33 896 70,62 14,23 11,54 46 533 68,43 15,20 13,37 185 421 94,80 10,76 5,56 69 082 60,76 15,09 12,00 112 243 81,57 15,64 11,98 ­ ­ ­ ­ 10 524 39,71 14,00 5,33 ­ ­ ­ ­ 1915/1916 1916/1917 1917/1918 ródlo: AAN, ZZC, sygn. 303, s. 15­19. Wspomnianym negatywnym tendencjom towarzyszylo obnienie jakoci surowca. Cukrowo buraków z rejonu lubelskiej fabryki spadla w roku 1915/1916 o 2,83% w stosunku do 15,7% w kampanii 1912/1913. Póniej sukcesywnie rosla do poziomu 15,62% w roku 1917/1918. Wskanik ten w Królestwie Polskim zmniejszyl si z 15,7% przed wojn do 14,4% w roku 1917/1918, tj. o 1,3%41. Buraki do Cukrowni rolnicy dostarczali furmankami na plac fabryczny lub do skladów terenowych, skd przewoono je do zakladu kolej. Poza Lublinem punkty skupu buraków rozmieszczone byly w szeciu miejscowociach (w Bystrzycy, Konopnicy, Nalczowie, Natalinie, Strzeszkowicach i Wierzchowiskach). Po przejciu rejonów plantatorskich Cukrowni ,,Rejowiec", ,,Trawniki" i ,,Zakrzówek" sie skladów buraczanych lubelskiej fabryki poszerzona zostala o cztery nowe punkty (w Minkowicach, Motyczu, Trawnikach i Wilkolazie)42. Zaznaczy naley, e od 1916 roku poprawila si infrastruktura transportu Lubelszczyzny. Otwarto bowiem dla publicznych przewozów lini kolejow Lublin­Rozwadów43, któr wybudowali Rosjanie (zim 1914/1915 roku) w celu Dzieje cukrownictwa w Polsce, pod red. C. Luczaka, Pozna 1981, s. 130. APL, CRL, sygn. 84, k. 123­124. 43 ,,Ziemia Lubelska" 1916, nr 54, s. 3. HENRYK KRAWIEC zaopatrzenia wojsk walczcych na froncie karpackim44. Przed lubelsk Cukrowni pojawila si wic szansa pozyskania nowych plantatorów z terenów poloonych na poludniowy-zachód od Lublina. Zly stan dróg gruntowych i brak sprzaju byl niejednokrotnie powodem zaklócenia rytmicznoci dostaw surowca do Cukrowni. Ze wzgldu na trudnoci w transporcie podwyszono rolnikom oplat przewozow z 0,5 do 1 rubli od korca dostarczonych buraków. Cena buraków w omawianym okresie, z uwagi na du inflacj, ulegala zmianie nawet kilka razy w cigu sezonu. Podczas kampanii 1915/1916 Cukrownia ,,Lublin" placila za 1 korzec buraków przecitnie okolo 1 rubli 40 kopiejek (wraz z dodatkami)45. Natomiast w roku gospodarczym 1917/1918 plantatorzy otrzymywali 10 koron i 75 halerzy za 1 korzec, przy kursie 2 korony i 95 halerzy za 1 rubla46. Produkcja i zbyt cukru W pierwszych dniach sierpnia 1915 roku okupacyjne wladze wojskowe wydelegowaly do lubelskiej Cukrowni komisj zloon z oficerów austriackich w celu zbadania stanu fabryki i jej przygotowania do nadchodzcej kampanii47. Zadeklarowali oni wtedy pomoc w pozyskaniu brakujcych czci, aby zaklad mógl podj produkcj jeszcze jesieni tego roku. Do remontów przystpiono jednak dopiero we wrzeniu, po opuszczeniu Cukrowni przez wojsko niemieckie. Dlatego lubelska fabryka rozpoczla kampani a 7 grudnia. W ówczesnych trudnych warunkach kluczowego znaczenia nabieralo zaopatrzenie zakladu w materialy pomocnicze do produkcji. Pocztkowo zaklad posiadal na tyle due zapasy opalu, e we wrzeniu 1914 roku Magistrat Miasta zwrócil si do dyrekcji Cukrowni z prob o poyczenie wgla na potrzeby Wodocigów Lubelskich48. W póniejszych jednak miesicach, na skutek rekwizycji i trudnoci zaopatrzeniowych, fabryka zaczla odczuwa brak opalu. Pod koniec roku wladze Cukrowni podjly starania o zakup wgla w Warszawie i Charkowie. Pozyskiwaly take zastpcze materialy opalowe, glównie drewno z Wolynia, a w maju 1915 roku rozpoczto nawet eksploatacj torfu z lk fabrycz44 45 Przekamy przeszlo dla przyszloci. Pamitnik Wojciecha Doliskiego, Caldra House 1992, s. 9. AAN, ZZC, sygn. 736, s. 65. 46 APL, KOL, sygn. 338, s. 19. 47 APL, KOL, sygn. 338, s. 60. 48 S. Michalowski, Sto lat wspólczesnych wodocigów w Lublinie 1899­1999, Lublin 1999, s. 36. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... nych49. Po ustabilizowaniu si sytuacji zaopatrzenie w wgiel realizowano, podobnie jak dotychczas, na lsku (przede wszystkim w Dbrowie Górniczej) ­ za porednictwem Lubelskiego Biura Handlowego oraz c. i k. Komendy Obwodowej w Lublinie50. Wapno i kamie wapienny sprowadzano m.in. z Kielc51, z Zakladów Wapiennych ,,Chciny" i ,,Kadzielnia", a olej mineralny ­ z Wiednia52. Efekty produkcyjne lubelskiej Cukrowni przedstawia tabela 5. Tabela 5. Produkcja cukru bialego w Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" w latach 1914/1915­1917/1918 Liczba czynnych cukrowni w Król. Pol. 59 43 58 58 Produkcja Cukrowni ,,Lublin" stanowi % produkcji w gub. lub. Produkcja Cukrowni ,,Lublin" stanowi % produkcji w Król. Pol. 1,4 0,5 0,6 0,6 Liczba czynnych cukrowni w gub. lub. 10 4 5 4 Wydajno cukru z buraków (% nb) Wskanik jednopodstawowy Wyprodukowano cukru (q) Przerobiono buraków (q) 1914/1915 460 638 1915/1916 98 687 1916/1917 111 314 1917/1918 100 368 11,6 9,5 12,4 12,0 100,0 17,4 25,8 22,6 100,0 17,4 147,8 87,5 Wskanik lacuchowy Kampania 18,9 29,1 38,8 30,5 ródlo: Spis cukrowni Rzeczypospolitej..., tab. II i III; obliczenia wlasne. Widoczne slabe wyniki w kampanii 1915/1916 (zmniejszenie iloci wytworzonego cukru a o 82,5%) spowodowane byly ograniczeniem iloci surowca i pogorszeniem jego jakoci, co z kolei wplynlo na nisk wydajno cukru z buraków. Wyrana poprawa wyników zaznaczyla si od nastpnej kampanii. Jednak w cigu calego omawianego okresu produkcja cukru spadla o 77,4%. Asortyment produkowanego w tym czasie cukru obejmowal mczk ólt, krysztal i rafinad w rónych gatunkach (tabela 6). AAN, ZZC, sygn. 736, s. 47 i 53. Loc. cit., APL, CRL, sygn. 85, s. 30 i 32. 51 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 64. 52 APL, CRl, sygn. 37, k. 101; sygn. 73, k. 16; sygn. 85, k. 26­27. HENRYK KRAWIEC Tabela 6. Produkcja rafinady Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" w latach 1914/1915­1917/1918 Kostka Kostka prasowana lana (t) Dixa (t) Rafinada z glów (t) Ogólem rafinady (t) Rafinada stanowi % caloci produkcji Przecitna dobowa produkcja rafinady (t) Czas rafinowania cukru (dni) Rok 1914/15 1915/16 1916/17 1917/18 1364 ­ ­ ­ 192 ­ ­ ­ 106,1 121,6 95,2 96,0 58,4 43,7 45,3 44,6 ródlo: S. Grzybowski, Rafinowanie cukru, Warszawa 1927, s. 105. Produkcja Cukrowni ,,Lublin" przeznaczona byla dla potrzeb c. i k. monopolu pastwowego53. Rozporzdzeniem Naczelnego Wodza Armii z 4 maja 1916 roku wprowadzono na terenach austro-wgierskiej okupacji monopol przewozu i sprzeday cukru dla c. i k. Zarzdu Wojskowego oraz koncesjonowanie handlu hurtowego tym produktem54. Jednoczenie zobowizano zaklad do prowadzenia cislej ewidencji zapasów magazynowych cukru i przekazywania wladzom wojskowym kadej wyznaczonej jego iloci po cenach ustanowionych odrbnymi przepisami55. W tej sytuacji glównymi odbiorcami cukru z lubelskiej fabryki byly c. i k. Komendy Obwodowe w: Bilgoraju, Chelmie, Hrubieszowie, Janowie, Krasnymstawie, Lublinie, Wlodzimierzu Wolyskim i Zamociu56. Nabywaly go take liczne instytucje: Magistrat Miasta Lublina, Komitet Ratunkowy Ziemi Lubelskiej, Komitet Ratunkowy w Chelmie, Lubelskie Towarzystwo Rolnicze, Dozór Boniczy w Piotrkowie, Komitet ydowski w Zamociu, jak równie Lubelskie Biuro Handlowe, Hurtownia Kupców Chrzecijaskich oraz spólki i indywidualni hurtownicy posiadajcy koncesj57. W strukturze sprzeday cukru najwikszy udzial miala rafinada (tabela 7). APL, KOL, sygn. 102, nlb. Dziennik Rozporzdze c. i k. Zarzdu Wojskowego w Polsce, cz XX, poz. 57, s. 141­144. 55 Ibid., poz. 47. 56 APL, KOL, sygn. 671, s. 394­398. 57 Loc. cit. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... Tabela 7. Struktura sprzeday cukru Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" w latach 1915/1916­1917/1918 Rok 1915/16 1916/17 1917/18 Sprzedano cukru ogólem (q) 8 597 16 262 843 Rafinady Procent Ilo (q) ogólu 7 966 15 853 8 086 92,7 97,5 93,6 Krysztalu Procent Ilo (q) ogólu 28 409 148 0,3 2,5 1,7 óltych mczek Procent Ilo (q) ogólu 603 ­ 409 7,0 ­ 4,7 ródlo: ,,Gazeta Cukrownicza" 1918, nr 54, tablice statystyczne. Odbiorcami produktów ubocznych (wyslodków i melasy) byli plantatorzy, a take okupacyjne wojska i wspólpracujce z nimi firmy. Tak przykladowo, na mocy rozporzdzenia generala-gubernatora z 3 lutego 1917 roku, calo wytworzonej melasy zostala zajta i przekazana firmie ,,Fritz C. Kaessmann" w Lublinie, produkujcej pasze treciwe dla koni armii austriackiej58. Cukrownia otrzymywala wówczas 20 koron za 1q melasy o 50-proc. polaryzacji. Znaczn ilo wyslodków przekazywano robotnikom fabrycznym w ramach deputatu na wyywienie ich krów59. Omawiany zaklad prowadzil równie suszenie ziemniaków dla potrzeb c. i k. Komendy Obwodowej w Lublinie60. Rezultaty ekonomiczno-finansowe zakladu Niekorzystne uwarunkowania wojny i okupacji oraz rekwizycje spowodowaly ograniczenie dochodów Cukrowni ,,Lublin". Na przestrzeni analizowanych czterech lat przychody ze sprzeday cukru spadly o blisko 70%, melasy 79,2%, a wyslodków o 94,6%61. Mimo to Cukrownia osigala dodatnie wyniki ekonomiczno-finansowe. W roku 1917/1918 stopa rentownoci zakladu wyniosla nawet 24%62. APL, KOL, sygn. 671, s. 649. APL, KOL, sygn. 377, s. 181. 60 APL, KOL, sygn. 377, s. 180. 61 AAN, ZZC, sygn. 171, k. 4 i 27; APL, CRL, sygn. 40, k. 9; sygn. 45, k. 2; sygn. 45, k. 41; APL, Lubelska Izba Skarbowa (dalej: LIS), sygn. 2674, 2701 i 2730. 62 AAN, ZZC, sygn. 171, k. 33. HENRYK KRAWIEC 1914/1915 1915/1916 1915/1916 1916/1917 1916/1917 1917/1918 1917/1918 Wykres 2. Zysk i dywidendy w Cukrowni i Rafinerii ,,Lublin" w latach 1914/1915­1917/1918 ródlo: AAN, ZZC, sygn. 171, s. 11 i 33; sygn. 736, s. 53 i 69; APL, CRL, sygn. 47, k. 2 i 7; 50, k. 2. Z wykresu 2 wynika, e kumulacja negatywnych skutków wojny wystpila w kampanii 1916/1917. Zyski Cukrowni spadly wtedy a o 73,5% w stosunku do roku 1914/1915. Pozwalaly one jednak na wyplacanie akcjonariuszom dywidendy w wysokoci od 6 do 7,5% oraz dokonywanie odpisów na kapital zapasowy i amortyzacyjny. Fabryka powikszyla w tym okresie kapital amortyzacyjny z 143 000 rubli do 243 000 rubli, a kapital zapasowy z 46 390 rubli do 80 697 rubli63. Tantiem dla Zarzdu utrzymywano na poziomie 6%, a dla dyrektora ­ 4%64. Widzimy wic, e mimo tak trudnych czasów dzialalno Cukrowni zapewniala jej wladzom i akcjonariuszom do due dochody. Warunki socjalne pracowników Brak informacji ródlowych uniemoliwia nam poznanie dokladnego stanu, struktury i dynamiki zatrudnienia w omawianym okresie. Wiemy jedynie, e podczas kampanii 1916/1917 w Cukrowni pracowalo okolo 1000 osób65. Za63 64 AAN, ZZC, sygn. 171, s. 11 i 33; sygn. 736, s. 53 i 69; APL, CRL, sygn. 47, k. 2 i 7; 50, k. 2. AAN, ZZC, sygn. 171, s. 11 i 33. 65 AAN, ZZC, sygn. 171, s. 55. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... klad mial powane trudnoci z pozyskaniem potrzebnej liczby robotników sezonowych66. Trudnoci te wizaly si glównie z wcielaniem mczyzn do armii i zarzdzon przez rosyjskie wladze wojskowe ewakuacj na Wschód mczyzn w wieku od 18 do 45 lat67. W dniu 5 lipca 1915 roku, kiedy front zblial si ju do Lublina i dochodzily do miasta odglosy zacitych walk pod Kranikiem, Zarzd fabryki, liczc si z koniecznoci zamknicia i zwolnienia pracowników, postanowil wyplaci czlonkom Kasy Przezornoci Pracowników i Robotników Cukrowni ,,Lublin" wszystkie nalene fundusze68. Jednak ju w sierpniu tego roku, gdy nowe wladze okupacyjne wyrazily zainteresowanie uruchomieniem Cukrowni, kierownictwo zakladu podjlo decyzj o utrzymaniu zatrudnienia personelu urzdniczego i robotników stalych na dotychczasowych warunkach. Chodzilo bowiem o to, aby moliwie najwczeniej przystpi do niezbdnych remontów i rozpocz fabrykacj69. Zachowanie cigloci produkcji przez Cukrowni ,,Lublin" uratowalo jej pracowników przed widmem bezrobocia i biedy. Jednak cikie czasy wojny i austro-wgierskiej okupacji odbily si ujemnie na ich warunkach socjalnych. W tej sytuacji z pomoc zatrudnionym w fabryce przyszedl Zarzd, przyznajc im specjalny dodatek ywnociowy w wysokoci 25 rubli miesicznie dla onatych i 10 rubli dla kawalerów70. Gwaltowny wzrost cen i braki na rynku artykulów pierwszej potrzeby spowodowaly dalsze pogorszenie poloenia materialnego pracowników. W zwizku z tym Cukrownia wyplacala robotnikom specjalny dodatek droyniany wielkoci 20% zasadniczego uposaenia. Postpujce nadal uboenie ludnoci bylo ródlem roszcze placowych pracowników Cukrowni ,,Lublin"71. Przerodzily si one w grupowe protesty zalogi, które przybraly na sile w 1917 roku. Nie bez znaczenia dla dynamiki wystpie robotniczych byly z pewnoci docierajce wówczas informacje o wydarzeniach rewolucyjnych w Rosji. AAN, ZZC, sygn. 171, s. 49 i 53. Z tych samych wzgldów brak sily roboczej odczuwaly gospodarstwa wielkorolne. Due ulatwienie w pozyskiwaniu robotników stanowilo dla wlacicieli ziemskich porednictwo pracy, prowadzone przez Lubelskie Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Pracowników Rolnych. Siedzib mialo w lokalu Towarzystwa Rolniczego, mieszczcym si w Hotelu ,,Janina" (zob.: ,,Glos Lubelski" 1915, nr 61, s. 1). 68 AAN, ZZC, sygn. 171, s. 56. Fundusze w Kasie Przezornoci Pracowników i Robotników Cukrowni ,,Lublin" gromadzone byly z wkladów pracowniczych i wplat dokonanych przez zaklad. 69 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 60. 70 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 53. 71 Loc. cit. HENRYK KRAWIEC Wladze fabryki ze zrozumieniem odnosily si do trudnych warunków egzystencji swoich pracowników i na ogól pozytywnie rozpatrywaly wysuwane przez nich dania oraz postulaty. W dniu 15 czerwca 1917 roku Zarzd Cukrowni przyznal robotnikom posiadajcym stawk dziennego wynagrodzenia przekraczajc 1 rubla podwyk w wysokoci 10% od pensji, zarabiajcym od 80 kopiejek do 1 rubla ­ 15%, natomiast pobierajcym poniej 80 kopiejek ­ 20%. Zobowizal si równie do hurtowego zakupienia robotnikom (na ich rachunek) zboa i ziemniaków72. Warto nominalna realizowanych podwyek nie rekompensowala jednak szybciej rosncych realnych kosztów utrzymania pracowników. Tote niebawem domagali si oni podwyki wynagrodze. W efekcie wladze fabryki od 1 kwietnia 1918 roku zwikszyly ­ osobom zatrudnionym na stale ­ place o 50% oraz przyznaly nadzwyczajne dodatki droyniane dla urzdników (po 300 koron miesicznie onatym, a kawalerom ­ po 150 koron)73. W lipcu o podwyki wystpili urzdnicy. Uzyskali oni wzrost dodatku droynianego wielkoci od 1 do 1,5 korony dziennie. Poza tym Zarzd, zwaywszy na wysokie ceny ubra, otworzyl dla urzdników specjalny kredyt na zakup odziey do wysokoci 800 koron na jedn osob, z moliwoci splaty w cigu roku ratami potrcanymi z pensji74. Miesic póniej, w odpowiedzi na postulaty robotników dotyczce zwikszenia wiadcze z tytulu zatrudnienia, wladze dokonaly podwyek plac, zaliczajc je jednak nie do stalej pensji, jak tego chcieli robotnicy, lecz do kategorii dodatku droynianego75. Deputaty cukrowe podwyszono z 7 do 10 pudów oraz z 6 do 8 pudów, a wymiar deputatu ziemniaków ustalono na 10 korców, z moliwoci wyplacenia ekwiwalentu w gotówce. Doplaty do mieszkania zostaly podwyszone z 16 na 20 koron miesicznie. Robotnicy, którzy nie mieszkali w domach fabrycznych, a mieli prawo do deputatu owietlenia, otrzymali dodatkowo po 10 koron miesicznie na kupno nafty. Zarzd Cukrowni ustanowil równie oplat wpisowego dla dzieci robotników fabrycznych w szkolach rednich i zawodowych (pod warunkiem osigania dobrych wyników w nauce), przeznaczajc na ten cel 6000 koron. Robotnikom zagwarantowano te pomoc materialn w przypadkach losowych (choroby, kradziey, upadku inwentarza itp.). Odmownie jednak wladze spólki rozpatrzyly postulat zastpienia gratyfikacji przez tantiem od zysków76. AAN, ZZC, sygn. 736, s. 76. AAN, ZZC, sygn. 736, s. 81. 74 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 83. 75 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 85. 76 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 85­86. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... W tamtych trudnych czasach szczególnego znaczenia nabieral deputat utrzymania krów, który zapewnial cenne uzupelnienie wyywienia rodzin pracowniczych mlekiem i jego przetworami. Z myl o stworzeniu warunków dla utrzymania inwentarza ywego robotników fabrycznych i urzdników Cukrowni w kwietniu 1918 roku Zarzd wydzierawil (kosztem 10 000 koron) lki usytuowane w Tatarach. Wkrótce jednak lki te zajli Austriacy, co zmusilo kierownictwo fabryki do wyplacenia pracownikom rekompensat na lczn kwot 5000 koron77. Denia robotników do poprawy warunków bytowych inspirowal Lubelski Oddzial Zwizku Zawodowego Robotników Cukrowni Królestwa Polskiego. Jego fili utworzono w Cukrowni ,,Lublin" w kwietniu 1915 roku78. Podczas austro-wgierskiej okupacji zwizek ten dzialal (oprócz Lublina) w Zamociu i Milejowie79. Funkcj prezesa Lubelskiego Oddzialu ZZRCKP pelnil ­ wedlug danych 1916 roku ­ Walenty Kornaciski, natomiast sekretarzem byl Stanislaw Prochocha80. Zwizek robotników Cukrowni wspólpracowal z ­ kierowan przez SDKPiL i PPS ­ lewic ­ Rad Zwizków Zawodowych, skupiajc organizacje drukarzy, murarzy, garbarzy i szewców81. Lubelski Oddzial ZZRCPK wszedl wraz ze wspomnianymi zwizkami w sklad nowo utworzonego Komitetu Zarzdu Zwizków Zawodowych82. Podczas okupacji austro-wgierskiej Cukrownia wspierala finansowo ksztalcenie dzieci pracowników. Pobieraly one wtedy nauk w fabrycznej trzyklasowej koedukacyjnej szkole pocztkowej, któr stworzono po zamkniciu w 1915 roku prywatnej szkoly Stanislawa Teskiego83. W roku 1916/1917 uczszczalo do niej 147 dzieci (68 chlopców i 79 dziewczynek)84. W szkole tej uczyli: Edward Pisoski ­ kierownik, ks. Stanislaw Samorek oraz ochroniarka Witkowska85. W roku 1916/1917 Pisoski zarabial miesiczAAN, ZZC, sygn. 736, s. 83. ,,Glos Lubelski" 1915, nr 93, s. 3. 79 Stan organizacji zawodowej klasy pracujcej w Polsce, ,,Biuletyn Ministerstwa Pracy i Opieki Spolecznej" 1919, nr 5, s. 71. 80 J. Danielewicz, Ruchy rewolucyjne na Lubelszczynie w latach 1918­1923, Lublin 1968, s. 49. 81 Rada ta w lipcu 1916 roku wywalczyla dla siebie od Komitetu Ratunkowego w Lublinie kuchni robotnicz nr 2. Oprócz ywienia robotników pelnila odtd funkcj miejskiego orodka ruchu rewolucyjnego i agitacji. Kuchnia nr 1 pozostawala w dyspozycji Stowarzyszenia Robotników Chrzecijaskich, stojcego na gruncie solidaryzmu spolecznego (zob.: ibid., s. 48­49). 82 Ibidem. 83 APL, CRL, sygn. 85, s. 172. 84 APL, KOL, sygn. 234, s. 82­83. 85 APL, KOL, s. 170­171 (brak w ródlach imienia ochroniarki Witkowskiej). HENRYK KRAWIEC nie 224 rubli (nie liczc deputatów), ochroniarka za otrzymywala wynagrodzenie w wysokoci 361 rubli86. Wyrazem troski wladz zakladu o wyksztalcenie dzieci swoich pracowników bylo ustanowienie przy fabryce Stypendium im. Eustachego wieawskiego. Zarzd Cukrowni w porozumieniu z kuratorem stypendium wyplacal pracownikom, znajdujcym si w trudnej sytuacji materialnej, jednorazowe zapomogi na wpisy szkolne. W roku 1916 byly to kwoty wysokoci od 50 do 200 rubli87. Rola Cukrowni w regionie lubelskim Skromne przekazy ródlowe ograniczaj moliwo szerszego ukazania roli Cukrowni ,,Lublin" w regionie podczas I wojny wiatowej i austro-wgierskiej okupacji. Rola ta stawala si tym cenniejsza, im trudniejsze byly czasy, w których przyszlo jej dziala. Niewtpliwie na podkrelenie zasluguje duy procentowy udzial omawianego zakladu w bilansie upraw buraków cukrowych na terenie guberni lubelskiej. Wahal si on od 16,2% w roku 1914/1915 do 31,9% w kampanii 1916/1917. Uprawa buraków stymulowala hodowl bydla oraz podnosila kultur gleb, co nabieralo szczególnego znaczenia w sytuacji ogromnych zniszcze wojennych na wsi, rekwizycji, obnienia plonów rolin uprawnych i deficytu paszowego w gospodarstwach rolnych. Stanowila ona te dla plantatorów bardzo wane ródlo doplywu gotówki, tak trudnej do pozyskania wobec zaniku w tamtych czasach dzialalnoci instytucji finansowych oraz uslug kredytowych. Cukrownia ,,Lublin", wytwarzajc w owym czasie od 18,9% do 38,8% cukru guberni lubelskiej, miala równie swój wklad w rozwizywanie problemu zaopatrzenia ludnoci. Naley podkreli, e jeszcze w 1915 roku ­ dziki staraniom dyrektora Cukrowni Stefana Olszewskiego ­ uchroniono przed intendentur wojskow 1147 q cukru. Z tego 43% nabyli dotychczasowi odbiorcy dla potrzeb miasta Lublina. Pozostal ilo przekazano do dyspozycji Komitetu Obywatelskiego, który sprzedawal cukier ludnoci cywilnej, a uzyskane pienidze wplacal do kasy Cukrowni88. Lubelska fabryka, bdc czlonkiem ­ utworzonego w 1916 roku ­ Zwizku Aprowizacyjnego Instytucji Handlowo-Przemyslowych Lubelskich, przycho86 87 APL, CRL, sygn. 85, s. 172. AAN, ZZC, sygn. 736, s. 73. 88 AAN, ZZC, sygn. 736, s. 58. CUKROWNIA I RAFINERIA ,,LUBLIN" PODCZAS PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ... dzila te z pomoc w zaopatrzeniu ludnoci w ramach kartkowej reglamentacji artykulów spoywczych89. Omawiany zaklad dawal mieszkacom Lublina i okolic prac oraz rodki do utrzymania ich rodzin. Nie moemy wreszcie pomin miastotwórczej funkcji zakladu. Rozwój urbanistyczny i gospodarczy Lublina sklonil austriackie wladze okupacyjne do rozszerzenia 15 padziernika 1916 roku granic miasta90. Objly one wtedy 1818,6 ha nowych terenów, w tym uprzemyslowione przedmiecia wraz z Cukrowni. Od tej pory omawiana fabryka stala si wanym elementem infrastruktury gospodarczej Lublina91. SUMMARY Sugar factory in Lublin was built in 1895. At the beginning it was functioning within organizational framework of Equity Sugar Company "Lublin" and since 1910 within Equity Company and Sugar Refinery "Lublin". During difficult conditions of I World War and Austro-Hungarian occupation (1914­1918) the area of the factory's plantation decreased of 72,4% and the production of sugar declined by 77,4%. Sugar Factory and Refinery "Lublin" played an important role in the region. It employed about 1000 people and thanks to manufacturing 18,9%­38,8% of the total amount of sugar produced in Lublin Governorate it contributed greatly to solving the problem of food supplies of the population. In 1916 the mentioned factory was included to Lublin borders which had been expanded by Austrian authorities. Thus, the factory became an important element of the economic infrastructure of the city. AAN, ZZC, sygn. 736, s. 53. Rozporzdzenie c. i k. Jeneralnego-Gubernatorstwa Wojskowego w Polsce z dnia 15 padziernika 1916 r. w sprawie powikszenia obszaru miast: Kielc, Lublina, Piotrkowa i Radomia (Dziennik Rozporzdze c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa Wojskowego dla austryackowgierskiego obszaru okupowanego w Polsce, cz III, poz. 77). 91 M. Dolecka, Rola przemyslu w rozwoju Lublina w latach 1918­1939, ,,Rzeszowskie Zeszyty Naukowe. Prawo­Ekonomia" 1998, t. XXIV, s. 5.

Journal

Annales UMCS, Historia – de Gruyter

Published: Jan 1, 2010

There are no references for this article.