Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Spatial evaluation of selected abiotic components of the environment for the process of spatial planning in loess areas

Spatial evaluation of selected abiotic components of the environment for the process of spatial... DOI: 10.2478/v10066-008-0014-9 ANNALES U N I V E R S I TAT I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A LUBLIN -- POLONIA VOL. LXIII, 14 SECTIO B 2008 Instytut Nauk o Ziemi, Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej Bogus³awa BARAN-ZG£OBICKA Przestrzenna ocena wybranych cech abiotycznych oerodowiska na potrzeby planowania przestrzennego w obszarach lessowych W P R O WA D Z E N I E Planowanie przestrzenne stanowi podstawow¹ instytucjê prawn¹ reglamentacji w zakresie racjonalnego gospodarowania przestrzeni¹ (Paczuski 1996). Mo¿e w³aoeciwie spe³niaæ swoje zadania, jeoeli opiera siê na dobrym rozpoznaniu uwarunkowañ przyrodniczych (Dubel 2000). Obszary lessowe, z ogromnym potencja³em rolniczej przestrzeni produkcyjnej i wysokimi walorami krajobrazowymi, potrzebuj¹ bardzo wywa¿onego programu rozwoju przestrzennego. Specyfika uwarunkowañ przyrodniczych daje podstawê do szerszego ujêcia w opracowaniach planistycznych zagadnieñ zwi¹zanych z dynamik¹ funkcjonowania sk³adowej abiotycznej oerodowiska. Du¿e zagro¿enie procesami erozji gleb narzuca potrzebê pe³nego rozpoznania geomorfologicznego, które winno mieæ kluczowe znaczenie w procesach planistycznych. Problematyka ta powinna byæ przedstawiona w opracowaniu ekofizjograficznym, z którego wytyczne znalaz³yby siê w studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania. U WA R U N K O WA N I A P R A W N E Podstaw¹ wszelkich dzia³añ w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzeni, zgodnie z Ustaw¹ o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU 80/2003, poz. 717), powinien byæ ³ad przestrzenny i zrównowa¿ony rozwój. Wszelkie dzia³ania w zakresie przeznaczenia i sposobu zagospodarowania terenu winny uwzglêdniaæ tak¿e zachowanie walorów krajobrazowych. Prawodawca (art. 72 ustawy Prawo ochrony oerodowiska) okreoela zadania planowania miejscowego ­ zakres merytoryczny studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Maj¹ one zapewniæ warunki utrzymania równowagi przyrodniczej i racjonalnej gospodarki zasobami naturalnymi, które powinny byæ okreoelone na podstawie ekofizjografii. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym narzuca (art. 1 ust. 2) koniecznooeæ ujêcia w planowaniu wymagañ m.in. ochrony oerodowiska, gospodarowania wodami oraz ochrony gruntów rolnych i leoenych. Studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy uwzglêdnia m.in. (art. 10 ust. 1) uwarunkowania wynikaj¹ce z: ,,stanu oerodowiska, w tym rolniczej przestrzeni produkcyjnej, wielkooeci i jakooeci zasobów wodnych oraz wymogów ochrony oerodowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego; wystêpowania obiektów i terenów chronionych na podstawie przepisów odrêbnych; wystêpowania obszarów naturalnych zagro¿eñ geologicznych; wystêpowania udokumentowanych z³ó¿ kopalin oraz zasobów wód podziemnych; wystêpowania terenów górniczych wyznaczonych na podstawie przepisów odrêbnych". W planie miejscowym zagospodarowania przestrzennego gminy równie¿ obligatoryjnie okreoela siê m.in. (art. 15 ust. 2 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym): ,,zasady ochrony oerodowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego" oraz ,,granice i sposoby zagospodarowania terenów lub obiektów podlegaj¹cych ochronie, ustalonych na podstawie odrêbnych przepisów, w tym terenów górniczych, a tak¿e nara¿onych na niebezpieczeñstwo powodzi oraz zagro¿onych osuwaniem siê mas ziemnych". W trakcie opracowywania planu miejscowego sporz¹dzana jest tak¿e prognoza oddzia³ywania na oerodowisko. Wa¿ne dla planowania przestrzennego s¹ tak¿e: plany gospodarowania wodami dorzeczy, plany ochrony przeciwpowodziowej, warunki korzystania z rejonu wodnego i zlewni, dokumentacje geologiczne z³ó¿ kopalin, dokumentacje geologiczno-in¿ynierskie, plany urz¹dzania lasu, plany ochrony parków narodowych, plany ochrony rezerwatów przyrody, plany ochrony parków krajobrazowych, plany ochrony dla obszarów Natura 2000. Ustalenia z tych dokumentów maj¹ istotny wp³yw na planowanie miejscowe, poniewa¿ narzucaj¹ ograniczenia w zagospodarowaniu przestrzennym terenu. Ich zakres merytoryczny reguluj¹ odpowiednie akty wykonawcze. ROLA EKOFIZJOGRAFII Zgodnie z art. 72 ust. 5 ustawy Prawo ochrony oerodowiska ekofizjografia jest opracowaniem wykonywanym na potrzeby studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz planu zagospodarowania przestrzennego województwa. Rozporz¹dzenie Ministra OErodowiska w sprawie opracowañ ekofizjograficznych (DzU nr 155/2002, poz. 1298) reguluje zakres merytoryczny rozpoznania uwarunkowañ przyrodniczych konieczny do uwzglêdnienia w wybranych dokumentach planistycznych. Dzisiejsze ekofizjografie maj¹ siê koncentrowaæ przede wszystkim na przeprowadzaniu ocen i prognoz w zwi¹zku z planowanymi funkcjami terenu, a obszerna diagnoza stanowi tylko materia³ wyjoeciowy (Kistowski 2001, 2003). W opracowaniu ekofizjograficznym nale¿y uwzglêdniæ wiele elementów (§ 1 rozporz¹dzenia), wa¿nych z punktu widzenia ochrony krajobrazu, polepszenia stanu oerodowiska oraz zapewniaj¹cych zrównowa¿ony rozwój. Po raz pierwszy pojawia siê zakres materia³ów Yród³owych (§ 4) wykorzystywanych przy wykonywaniu opracowania. Wskazana jest równie¿ koniecznooeæ przeprowadzenia kompleksowych badañ i pomiarów. Rozporz¹dzenie (§ 6 pkt 1­3) narzuca zakres diagnozy stanu i funkcjonowania oerodowiska, wstêpnej prognozy dalszych zmian w oerodowisku. Opracowanie ma obejmowaæ (§ 6 pkt 4) rozpoznanie przyrodniczych predyspozycji do kszta³towania struktury funkcjonalno-przestrzennej, które sprowadza siê do wytypowania terenów o dominuj¹cej funkcji przyrodniczej. Wa¿nym zadaniem jest (§ 6 pkt 5) sformu³owanie mo¿liwooeci rozwoju i ograniczeñ dla ró¿nych rodzajów u¿ytkowania i form zagospodarowania, czyli analiza barier ­ g³ównie oerodowiskowych i prawnych. W ostatniej fazie nastêpuje okreoelenie uwarunkowañ ekofizjograficznych (wnioski z analiz, prognoz i ocen), w których wyznacza siê obszary przydatne do rozwoju okreoelonych funkcji. Specyfika obszarów lessowych narzuca jednak koniecznooeæ szerszego ujêcia w ekofizjografiach zagadnieñ zwi¹zanych z rzeYb¹, która w strukturze krajobrazu tych terenów odgrywa najwa¿niejsz¹ rolê. Wykszta³cenie pozosta³ych komponentów oerodowiska ­ stosunków wodnych, warunków topoklimatycznych, pokrywy glebowej, szaty rooelinnej nawi¹zuje do ukszta³towania terenu. Przy du¿ym zagro¿eniu erozyjnym w³aoeciwe rozpoznanie warunków geomorfologicznych ma tu kluczowe znaczenie równie¿ dla prac planistycznych. Wykorzystywane klasyczne mapy geomorfologiczne, uzupe³niane dla obszarów intensywnie urzeYbionych mapami spadków (nachyleñ), nie pozwalaj¹ na charakterystykê tempa przemian rzeYby, tak istotn¹ w planowaniu. W tym przypadku bardziej przydatne by³yby mapy morfodynamiczne (Zg³obicki 1998), umo¿liwiaj¹ce ocenê dynamiki wspó³czesnych procesów rzeYbotwórczych, pozwalaj¹ce na konstruowanie prognoz odnooenie do wielkooeci i czêstotliwooeci wystêpowania negatywnych zjawisk. Lessowe geosystemy stokowe charakteryzuj¹ siê du¿¹ wra¿liwooeci¹ na zmiany spowodowane niew³aoeciwie prowadzon¹ gospodark¹ cz³owieka. W zwi¹zku z tym drug¹ wa¿n¹ sk³adow¹ procesu badawczego jest analiza u¿ytkowania terenu. OBSZAR I METODA BADAÑ Badania szczegó³owe prowadzono w obrêbie trzech zespo³ów zlewni (³¹cznie ok. 100 km2), po³o¿onych w ró¿nych mezoregionach po³udniowo-wschodniej Polski (Kondracki 1988): na P³askowy¿u Na³êczowskim ­ ,,W¹wolnica" (28,2 km2), na Wy¿ynie Sandomierskiej ­ ,,Wilczyce" (37,7 km2) i na Podgórzu Rzeszowskim ­ ,,Markowa" (35,2 km2) (ryc. 1). £¹czy je wystêpowanie mi¹¿szych pokryw lessowych, urozmaicona rzeYba, du¿a aktywnooeæ procesów morfodynamicznych, wysokiej jakooeci gleby oraz intensywne u¿ytkowanie rolnicze. Obszary badañ reprezentuj¹ typowe cechy mezoregionów, w których siê znajduj¹. Do przewodnich cech oerodowiska badanych zespo³ów zlewni nale¿¹: dominacja utworów eolicznych ­ lessów woeród utworów powierzchniowych, i du¿y udzia³ obszarów o nachyleniach powy¿ej 6°, przy znacz¹cych powierzchniach o nachyleniach do 3°, zdecydowana przewaga gleb brunatnoziemnych i wysoki odsetek gruntów ornych w strukturze u¿ytkowania (tab. 1). Specyficzny charakter fizjonomii krajobrazu nadaje gêsta sieæ suchych dolin i w¹wozów (Baran-Zg³obicka 2004; Zg³obicki, Baran-Zg³obicka 2005). Ryc. 1. Lokalizacja obszarów badañ na tle wystêpowania pokryw lessowych Polski SE (obszary lessowe wg Maruszczak 1972) Location of the studied areas against loess covers of SE Poland (loess areas after Maruszczak 1972) Dla analizowanych obszarów przy pomocy oprogramowania GIS opracowano cyfrow¹ bazê danych, na któr¹ sk³adaj¹ siê mapy: utworów powierzchniowych, nachyleñ, ekspozycji, pokrywy glebowej, u¿ytkowania terenu. Nastêpnie w wyniku wyboru warstw tematycznych i okreoelonych powierzchni oraz ich kompilacji uzyskano nowe opracowania kartograficzne ­ m.in. mapy: potencjalnego i rzeczywistego zagro¿enia erozyjnego, zagro¿enia erozj¹ w¹wozow¹, przydatnooeci rolniczej, zagro¿enia powodziami lokalnymi i struktury osadniczej. Efektem koñcowym analiz przestrzennych jest syntetyczna mapa zawieraj¹ca konkretne wytyczne zmian lub ograniczeñ u¿ytkowania terenu w procesie planowania. Ich zakres wyznaczaj¹ uwarunkowania przyrodnicze, ze wzglêdu na du¿¹ dynamikê procesów rzeYbotwórczych przede wszystkim geomorfologiczne. Tab. 1. Wybrane komponenty oerodowiska Selected components of the environment ,,W¹wolnica" ,,Wilczyce" ,,Markowa" Utwory powierzchniowe [%] Aluwialne Deluwialne Eoliczne (lessy) Gliny Fluwioglacjalne Ska³y pod³o¿a 8 12 68 4 7 1 Ukszta³towanie terenu [%] Dna dolin £agodne stoki (3­6°) OErednie stoki (6­12°) Strome stoki (> 12°) W¹wozy Wierzchowiny 9 20 16 9 6 42 Gleby [%]* Pseudobielicowe (p³owe) Brunatne Czarnoziemy Czarne ziemie Mady Pozosta³e 28 63 ­ 3 5 1 U¿ytkowanie terenu [%] Grunty orne Sady Plantacje U¿ytki zielone Lasy Nieu¿ytki Tereny zabudowane 55 3 5 14 18 2 4 63 14 0,5 7 9 2 4,5 66 5 0,5 12 9 0,5 7 5 2,1 ­ 84 6 16 44 22 0,1 7 0,1 18 17 23 4 4 34 12 36 19 3 3 27 12 22 59 3 2 2 8 14 77,8 0,1 ­ 0,1 * W przypadku gleb suma nie wynosi 100% ze wzglêdu na brak danych. W Y B R A N E U WA R U N K O WA N I A P R Z Y R O D N I C Z E U ¯ Y T K O WA N I A T E R E N U Komponentem wykazuj¹cym najwiêksze zró¿nicowanie regionalne jest u¿ytkowanie terenu, na którego kszta³t mia³y wp³yw czynniki naturalne i kulturowo-ekonomiczne. We wszystkich obszarach w u¿ytkach rolniczych dominuj¹ grunty orne (55­66%). W przypadku ,,Wilczyc", oprócz du¿ej roli uwarunkowañ naturalnych, równie¿ istotny jest preferowany kierunek rolnictwa. Dominuje tu sadownictwo (14% badanej powierzchni) i warzywnictwo, a hodowla jest niewielka. St¹d w dnie doliny, w miejscach pierwotnie zajêtych przez lasy ³êgowe i ³¹ki, pojawi³y siê grunty orne. Natomiast plantacje krzewów owocowych szerzej rozpowszechnione s¹ tylko w ,,W¹wolnicy" (5%). Lasy, ze wzglêdu na d³ugotrwa³e i intensywne wykorzystanie rolnicze zlewni, zajmuj¹ niewielkie powierzchnie. Jedynie w przypadku ,,W¹wolnicy" maj¹ zdecydowanie wiêkszy udzia³ (18%). Ten wysoki odsetek wynika z du¿ej powierzchni zajêtej przez systemy w¹wozowe, w których znajduj¹ siê lasy. Stosunkowo niewielkie powierzchnie przypadaj¹ na nieu¿ytki, zazwyczaj obejmuj¹ce tereny o niekorzystnych warunkach dla rolnictwa, np. na stromych stokach. Jedynie w ,,W¹wolnicy" nieu¿ytki czêoeciej wystêpuj¹ na wierzchowinach i ³agodnie nachylonych stokach ­ na dzia³kach ,,zamieraj¹cych" gospodarstw lub o niekorzystnym dojeYdzie. Zdecydowanie najs³abiej urozmaicon¹ strukturê u¿ytkowania ma ,,Markowa", gdzie dominuj¹ grunty orne z upraw¹ zbó¿ i rooelin okopowych (Baran-Zg³obicka 2004). Rozk³ad przestrzenny powierzchni ró¿nych form u¿ytkowania terenu oecioele warunkuje rzeYba. Bez w¹tpienia rola czynników spo³eczno-ekonomicznych jest du¿a, jednak w przypadku obszarów lessowych warunki naturalne ­ przede wszystkim geomorfologiczne (spadki) ­ w powa¿nym stopniu modyfikuj¹ uk³ad u¿ytków rolnych, lasów, nieu¿ytków i zabudowy. Wraz ze wzrostem nachylenia stoków maleje wielkooeæ powierzchni ró¿nych form u¿ytkowania, rooenie gêstooeæ powierzchni ró¿nych form u¿ytkowania na jednostkê powierzchni oraz zmniejsza siê wskaYnik zró¿nicowania wielkooeci powierzchni ró¿nych form u¿ytkowania. Najwiêksza mozaika powierzchni ró¿nych form u¿ytkowania zosta³a stwierdzona w ,,W¹wolnicy" ­ 99/km2 (przyczyny: bardzo urozmaicona rzeYba, du¿e zró¿nicowanie form u¿ytkowania, niewielkie dzia³ki), zdecydowanie mniejsza w ,,Markowej" ­ 57/km2 i w ,,Wilczycach" ­ 55/km2 (Baran-Zg³obicka, Zg³obicki 2006). OCENA ZAGRO¯ENIA EROZYJNEGO Obszary lessowe nale¿¹ do najbardziej zagro¿onych erozj¹, która jest naturalnym procesem geomorfologicznym, ale jej natê¿enie modyfikuje cz³owiek. Do najwa¿niejszych czynników naturalnych bezpooerednio wp³ywaj¹cych na dynamikê procesów erozyjnych zaliczane s¹ ukszta³towanie powierzchni i typ utworów powierzchniowych (Gerlach 1976; Maruszczak i in. 1988; Twardy 1995; Józefaciuk, Józefaciuk 1995; Zg³obicki 2002). W zwi¹zku z tym do konstrukcji mapy potencjalnego zagro¿enia erozyjnego wykorzystano mapê utworów powierzchniowych i mapê nachyleñ. Zaproponowane na tych mapach wydzielenia u³o¿ono w dwa szeregi bonitacyjne, przyporz¹dkowuj¹c ka¿demu odpowiedni¹ liczbê punktów. Im dany typ warunków naturalnych bardziej sprzyja³ erozji, tym wiêcej punktów otrzyma³. Za kryterium wiod¹ce, decyduj¹ce o intensywnooeci procesów erozyjnych, uznano ukszta³towanie powierzchni. Mniejsz¹ wagê przypisano typowi utworów powierzchniowych. Wydzielono trzy stopnie zagro¿enia ­ s³abe, umiarkowane i silne (Baran-Zg³obicka 2004, 2006). We wszystkich obszarach badawczych dominuj¹ tereny o umiarkowanym potencjalnym zagro¿eniu erozyjnym. Natomiast wystêpowanie wysokiego (silnego) stopnia stwierdzono na blisko 1/3 powierzchni opisywanych obszarów (21% ,,Markowa" ­ ryc. 2, 27% ,,W¹wolnica", 28% ,,Wilczyce"), co pokazuje, jak istotnym problemem jest tutaj erozja. To wysokie zagro¿enie dotyczy g³ównie obszarów stromo nachylonych stoków, przylegaj¹cych do form w¹wozowych, zboczy dolin rzecznych i dolinek nieckowatych. Najmniejsze powierzchnie zajmuj¹ tereny charakteryzuj¹ce siê s³abym potencjalnym zagro¿eniem erozyjnym (12% ,,Markowa", 12% ,,W¹wolnica", 19% ,,Wilczyce"). [%] 40 35 30 25 20 15 10 5 0 dna dolin wierzchowiny ³agodne stoki oerednie stoki strome stoki W¹wolnica Wilczyce Markowa Ryc. 2. Rozk³ad osadnictwa w obrêbie form rzeYby Spatial distribution of the settlement within forms of the relief Tak opracowana klasyfikacja ma oczywioecie charakter przybli¿ony i wzglêdny. Skala wartooeci powinna byæ traktowana wy³¹cznie jako okreoelenie nastêpstwa, uszeregowanie natê¿enia zjawiska. Mapa potencjalnego zagro¿enia erozyjnego (ryc. 3) przedstawia ogóln¹ ocenê zagro¿enia erozyjnego w badanych zespo³ach zlewni. Identyfikuje powierzchnie, które ­ ze wzglêdu na istniej¹ce warunki naturalne sprzyjaj¹ce erozji ­ nie powinny byæ intensywnie u¿ytkowane rolniczo. Rzeczywiste zagro¿enie procesami erozji w du¿ym stopniu uzale¿nione jest od sposobu u¿ytkowania terenu. Prowadzone badania (Gerlach 1976; Józefaciuk, Józefaciuk 1995; Twardy 1995; Zg³obicki 2002) wskazuj¹, ¿e najwiêksze natê¿enie erozja osi¹ga na gruntach ornych. Natomiast na powierzchniach zalesionych (nawet na stromo nachylonych stokach) intensywnooeæ tych procesów jest bardzo ma³a. Mapa zagro¿enia erozyjnego powsta³a w efekcie ,,na³o¿enia" mapy u¿ytkowania terenu na mapê potencjalnego zagro¿enia erozyjnego. W tym przypadku za kryterium wiod¹ce uznano u¿ytkowanie terenu. Wyró¿niono cztery stopnie zagro¿enia: bardzo s³abe, s³abe, umiarkowane, silne (Baran-Zg³obicka 2004, 2006). Przy czym nale¿y podkreoeliæ, i¿ badania (Klimowicz 1993; Zg³obicki 2002) prowadzone na niewielkich powierzchniach ­ pojedynczych stokach i w ma³ych zlewniach ­ wskazuj¹ na bardzo du¿¹ zmiennooeæ przestrzenn¹ natê¿enia erozji. Wynika to z wielu czynników lokalnych (m.in. uk³ad miedz, kszta³t stoku, kierunek orki), których uwzglêdnienie uniemo¿liwia skala tego opracowania. W zwi¹zku z tym opracowana mapa przedstawia uproszczony obraz stanu rzeczywistego. Jednak ze wzglêdu na wagê zagro¿enia erozyjnego nawet tak stosunkowo prosta mapa o charakterze jakooeciowym mo¿e byæ cennym Yród³em informacji w procesie planowania przestrzennego. Rozk³ad przestrzenny rzeczywistego zagro¿enia procesami erozji jest generalnie podobny do uk³adu erozji potencjalnej, ale powierzchnie silnie nara¿one na procesy erozji s¹ wyraYnie mniejsze, co wi¹¿e siê z wp³ywem wspó³czesnego u¿ytkowania tych obszarów (g³ównie lasy). Niektóre tereny, pomimo mniejszych spadków, ze wzglêdu na sposób u¿ytkowania mog¹ byæ znacznie bardziej zagro¿one. We wszystkich obszarach dominuj¹ powierzchnie o umiarkowanym zagro¿eniu erozyjnym (51% ,,Markowa, 44% ,,Wilczyce", 39% ,,W¹wolnica"). W przypadku sumy kategorii bardzo s³abe i s³abe najwiêksza powierzchnia wystêpuje w ,,W¹wolnicy" 41%, najmniejsza zaoe w ,,Markowej" 31%. Obszar o silnym zagro¿eniu erozyjnym ma najwiêkszy udzia³ w ,,Wilczycach" 16%, a w ,,W¹wolnicy" i ,,Markowej" po 9% powierzchni badawczej. Obejmuje grunty orne na stromo nachylonych stokach w obrêbie wszystkich wyró¿nionych typów utworów powierzchniowych i na oerednio nachylonych stokach z pokryw¹ utworów eolicznych lub deluwiów. Bardzo powa¿ne zagro¿enie na lessowych obszarach rolniczych stanowi¹ równie¿ procesy erozji w¹wozowej (Maruszczak 1973; Gardziel i in. 2006). Rozwój form prowadzi do zmniejszania siê powierzchni pól uprawnych. Natomiast materia³ wynoszony z górnych czêoeci w¹wozu deponowany jest w obrêbie u¿ytków rolnych, dróg i zabudowañ usytuowanych u jego wylotu. W procesie rozwoju w¹wozów wa¿n¹ rolê odgrywa sposób u¿ytkowania terenów bezpooerednio s¹siaduj¹cych z krawêdziami form (Repelewska-Pêkalowa, Pêkala 1988; Rodzik, Zg³obicki 2000). W celu okreoelenia zagro¿enia erozj¹ w¹wozow¹ dokonano analizy sposobu u¿ytkowania terenu w obrêbie wyznaczonych (wzd³u¿ krawêdzi form w¹wozowych) stref o szerokooeci 25 m. Za³o¿ono, ¿e taka szerokooeæ dobrze okreoela tereny bezpooerednio wp³ywaj¹ce na dynamikê procesów. Ustalenie takiej wielkooeci bufora ma charakter arbitralny, ale wynika z analizy literatury dotycz¹cej erozji w¹wo- ANNALES UMCS, sec. B, vol. LXIII, 14, Tabl. X Ryc. 3. Mapa potencjalnego zagro¿enia erozyjnego (obszar testowy ,,Markowa"): 1 ­ s³abe, 2 ­ oerednie, 3 ­ silne Map of potential risk of soil erosion (the test area "Markowa"). 1 ­ weak, 2 ­ moderate, 3 ­ strong ANNALES UMCS, sec. B, vol. LXIII, 14, Tabl. XI Ryc. 4. Rozk³ad osadnictwa w obrêbie form rzeYby: 1 ­ osadnictwo, 2 ­ powierzchnie do 50 m od dróg g³ównych, 3 ­ powierzchnie do 100 m od dróg g³ównych, 4 ­ dna dolin, 5 ­ wierzchowiny, 6 ­ ³agodne stoki (3­6°), 7 ­ oerednie stoki (6­12°), 8 ­ strome stoki (>12°), 9 ­ w¹wozy Spatial distribution of settlement within relief forms. 1 ­ settlement, 2 ­ areas located closer than 50 m from the main roads, 3 ­ areas located closer than 100 m from the main roads, 4 ­ bottoms of valleys, 5 ­ plateaus, 6 ­ gentle slopes (3­6°), 7 ­ moderate slopes (6­12°), 8 ­ steep slopes (>12°), 9 ­ gullies ANNALES UMCS, sec. B, vol. LXIII, 14, Tabl. XII Ryc. 5. Propozycje zmian w u¿ytkowaniu terenu ­ uwarunkowania geomorfologiczne (obszar testowy ,,Markowa"). Tereny wy³¹czone z intensywnego rolniczego u¿ytkowania: 1 ­ w¹wozy, 2 ­ silne potencjalne zagro¿enie erozyjne. Propozycje zmian u¿ytkowania: 3 ­ wprowadzenie lub utrzymanie u¿ytków zielonych (dna dolin), 4 ­ tereny do zalesienia (zagro¿enie erozj¹ w¹wozow¹), 5 ­ funkcja sadownicza (ekspozycja po³udniowa), 6 ­ zmiana sposobu u¿ytkowania ziemi (silne zagro¿enie erozyjne) Proposals for changes in land use ­ geomorphologic determinants in spatial planning (test area "Markowa"). Areas excluded from intensive agricultural use: 1 ­ gullies, 2 ­ strong potential risk of erosion. Proposals of land use changes: 3 ­ introduction or preservation of meadows and pastures (bottoms of valleys), 4 ­ areas for reforestation (threat of gully erosion), 5 ­ areas suitable for orchards (south aspect), 6 ­ change of the type of land use (strong risk of erosion) zowej oraz obserwacji terenowych (Repelewska-Pêkalowa, Pêkala 1988; Józefaciuk, Józefaciuk 1996; Rodzik, Zg³obicki 2000). Prowadzone badania wskazuj¹, ¿e pewne formy u¿ytkowania terenu sprzyjaj¹ du¿ej dostawie wody do w¹wozu, w konsekwencji umo¿liwiaj¹c rozwój intensywnych procesów erozyjnych (Niewiadomski, Grabarczyk 1977; Rodzik, Zg³obicki 2000). Uznano, ¿e w miejscach wystêpowania w strefie buforowej gruntów ornych i niektórych plantacji zachodzi istotne zagro¿enie erozj¹ wodn¹ (sp³yw skoncentrowany). Skala zagro¿enia procesami erozji w¹wozowej jest zró¿nicowana regionalnie, wynika z gêstooeci sieci w¹wozowej ­ najwiêksza w ,,W¹wolnicy" (oerednia gêstooeæ 2,0 km/km2), wyraYnie mniejsza w ,,Wilczycach" (0,7 km/km2) i najmniejsza w ,,Markowej" (0,6 km/km2). W przypadku pierwszego z obszarów a¿ 35% jego powierzchni znajduje siê w odleg³ooeci mniejszej ni¿ 100 m od krawêdzi w¹wozu (,,Wilczyce" ­ 19%, ,,Markowa" ­ 7%). Wartooeci te jednoznacznie wskazuj¹ na potrzebê wnikliwego rozpoznania procesów erozji w¹wozowej na obszarach lessowych. OErednio w obrêbie oko³o 1/5 d³ugooeci krawêdzi w¹wozów (,,W¹wolnica" ­ 27 km, ,,Wilczyce" 13 km, ,,Markowa" 9 km) wystêpuje zagro¿enie procesami erozyjnymi ze wzglêdu na sposób u¿ytkowania terenów przyleg³ych (tab. 2). W obszarach o gêstooeci sieci m³odych rozciêæ do 2 km/km2 procesy erozji w¹wozowej mog¹ stanowiæ zagro¿enie dla 20% istniej¹cej zabudowy (tab. 3) i 25% area³u najlepszych gleb (1, 2 i 3 kompleks rolniczej przydatnooeci gleb). Proponowane zmiany w sposobach u¿ytkowania terenu dotyczy³yby w ,,Markowej" zaledwie 6 ha, ale w ,,W¹wolnicy" ju¿ 112 ha i w ,,Wilczycach" 129 ha (Baran-Zg³obicka, Zg³obicki 2007). Tereny rolnicze w obszarach lessowych s¹ równie¿ zagro¿one lokalnymi powodziami. Nawet krótkotrwa³e opady, ale o du¿ym natê¿eniu, mog¹ byæ przyczyn¹ powstania okresowych sp³ywów o przep³ywach odpowiadaj¹cych niewielkim ciekom i bardzo du¿ej mocy rzeYbotwórczej. Do koncentracji sp³ywów dochodzi w dnach suchych dolin oraz dolin nieckowatych (Teisseyre 1992; Janicki, Zg³obicki 2000). W efekcie, na skutek procesów erozji i akumulacji, powstaj¹ straty w uprawach i istnieje bezpooerednie zagro¿enie dla zabudowañ i dróg. Tab. 2. Struktura u¿ytkowania ziemi [%] w strefie buforowej 25 m (Baran-Zg³obicka, Zg³obicki 2007) Land use structure [%] within buffer zone of 25 m Typ u¿ytków Grunty orne Sady Plantacje U¿ytki zielone Lasy Nieu¿ytki Tereny zabudowane ,,W¹wolnica" 18,2 1,4 2,9 9,2 64,4 2,6 1,0 ,,Wilczyce" 22,9 8,2 0,2 3,1 58,7 6,0 0,7 ,,Markowa" 17,1 2,9 ­ 16,9 61,0 0,6 1,3 Tab. 3. Powierzchnia obszarów zabudowanych potencjalnie zagro¿onych przez erozjê w¹wozow¹ (Baran-Zg³obicka, Zg³obicki 2007) Area of built-up areas potentially threatened by gully erosion Powierzchnia obszarów zabudowanych [%] Obszary badawcze w odleg³ooeci do 25 m od krawêdzi w¹wozu 4,5 1,5 1,7 w odleg³ooeci do 50 m od krawêdzi w¹wozu 21,0 3,5 3,5 ,,W¹wolnica" ,,Wilczyce" ,,Markowa" W celu przestrzennej oceny zagro¿enia, spowodowanego opisywanymi procesami, wykonano dla obszarów badawczych mapê zagro¿enia lokalnymi powodziami. Przedstawiono na niej linie potencjalnych sp³ywów okresowych (dna dolin I rzêdu ­ suche doliny, doliny nieckowate oraz w¹wozy) i strefy potencjalnego podtopienia, (dna dolin rzecznych). Taki obraz kartograficzny jest oczywioecie znacz¹cym uproszczeniem problemu. Wskazuje jednak na obszary zagro¿one w czasie wyst¹pienia du¿ych opadów czy intensywnych roztopów. We wszystkich zespo³ach zlewni badawczych udzia³ powierzchni zagro¿onych sp³ywami okresowymi jest zbli¿ony (ok. 10%). Strefy, w których mog¹ nast¹piæ podtopienia, zajmuj¹ 6% powierzchni. Jedynie w ,,Wilczycach" jest ona zdecydowanie wiêksza ­ 12%, co wynika z rozleg³ooeci dna doliny rzecznej. Du¿e zagro¿enie z pewnooeci¹ wystêpuje w ,,Markowej", gdzie przy znacznej asymetrii zlewni (wiêksza czêoeæ obejmuje próg karpacki) maksymalna deniwelacja wynosi a¿ 187 m. W przypadku zjawisk ekstremalnych stosunkowo niewielkiej szerokooeci dno Markówki mo¿e nie pomieoeciæ tak du¿ej ilooeci wody i dojdzie do podtopieñ. Warunki naturalne obszarów badañ sprzyjaj¹ intensywnej erozji, ale rzeczywiste zagro¿enie tymi procesami jest mniejsze. Ma to bezpooeredni zwi¹zek z pokryciem terenu ­ du¿y udzia³ powierzchni leoenych i zadarnionych. U¿ytkowanie terenu charakteryzuje siê jednak du¿¹ zmiennooeci¹ w czasie ­ mapa zagro¿enia erozyjnego pokazuje stan obecny. Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e na skutek nieodpowiednich zmian w strukturze form u¿ytkowania zagro¿enie erozyjne mo¿e wzrosn¹æ. Z tego powodu do celów planistycznych powinna byæ stosowana mapa potencjalnego zagro¿enia erozyjnego, która wynika z trwa³ych i naturalnych uwarunkowañ procesów erozyjnych. O C E N A S T R U K T U RY O S A D N I C Z E J Na kszta³t wspó³czesnego uk³adu przestrzennego sieci osadniczej najwiêkszy wp³yw wywar³y przede wszystkim: oeredniowieczne lokacje na prawie niemieckim (³añcuchówki wzd³u¿ dolin rzecznych), parcelacja w II po³. XIX wieku (przysió³ki) i wspó³czesne zjawisko rozpraszania zabudowy. W ,,W¹wolnicy" i ,,Wilczycach" w wyniku parcelacji powsta³o kilka niewielkich miejscowooeci. Natomiast w ,,Markowej" zasadnicze rysy sieci osadniczej nie zmieni³y siê od oeredniowiecza, w samej miejscowooeci trwa³ jedynie proces zagêszczania i tworzenia drugiej linii zabudowy. Jednym z agresywniejszych elementów antropogenicznych w krajobrazie rolniczym, nie tylko lessowym, jest zabudowa. Jednoczeoenie, oprócz fizjonomicznego znaczenia, jej uk³ad mo¿e zak³ócaæ po³¹czenia miêdzy strukturami krajobrazowymi. Bardzo wa¿nym zagadnieniem jest analiza rozk³adu przestrzennego zabudowy w obrêbie poszczególnych elementów rzeYby. W ,,W¹wolnicy" najwiêcej powierzchni zabudowanych przypada na wierzchowiny i sp³aszczenia (40%), w ,,Wilczycach" na dna dolin (37%), a w ,,Markowej" na stoki ³agodnie nachylone (36%). W obrêbie wszystkich obszarów badawczych kilkanaoecie procent (15­16%) powierzchni zabudowanych znajduje siê na stokach oerednio nachylonych. W ,,W¹wolnicy" niekorzystnym zjawiskiem jest kilkuprocentowy udzia³ (6%) powierzchni zabudowanych na stokach stromo nachylonych, które mog¹ byæ zagro¿one ruchami masowymi. Natomiast zabudowa w strefach osiowych dolin bocznych znajduje siê na drodze potencjalnych sp³ywów okresowych w czasie du¿ych opadów lub intensywnych roztopów. W dolinie rzecznej g³ównym zagro¿eniem mo¿e byæ powódY i podtopienia, w pozosta³ych dolinach zaoe ­ sp³ywy. Analiza istniej¹cej sieci osadniczej pokaza³a, ¿e powy¿szy problem nie zawsze by³ dostrzegany (ryc. 2, 4). W celu przeanalizowania rozmieszczenia przestrzennego zabudowy wokó³ sieci drogowej (g³ównie asfaltowej) utworzono bufory szerokooeci do 50 m i do 100 m. Wielkooeci te wyznaczono arbitralnie, maj¹c na uwadze g³ównie czynnik ekonomiczny. Im dalej od g³ównych ci¹gów infrastruktury technicznej (zwykle prowadzonych wzd³u¿ dróg) i s¹siednich zabudowañ, tym wiêksze koszty utrzymania sieci, a nawet brak pewnych mediów. Z drugiej strony wiêksza odleg³ooeæ od Yród³a ha³asu i zanieczyszczeñ daje mieszkañcom pewien komfort psychiczny. W ,,W¹wolnicy" w odleg³ooeci 50 m od dróg znajduje siê 42% ogó³u powierzchni zabudowanej, ale w strefie do 100 m ju¿ 59%, a poza ­ 41%. Prawie taka sama wielkooeæ powierzchni zabudowanych wystêpuje blisko dróg (do 50 m), jak w dalszych po³o¿eniach (powy¿ej 100 m). Natomiast w odleg³ooeci 50­100 m ulokowane jest zaledwie 17% powierzchni zabudowanych. Takie proporcje oewiadcz¹ o wiêkszych preferencjach przy wyborze siedliska dla miejsc odleglejszych od ci¹gów komunikacyjnych. W ,,Wilczycach" uwidacznia siê znacznie mniejsze ,,nasycenie" zabudow¹ strefy wyznaczonej granic¹ do 50 m, w której zawiera siê tylko 29% powierzchni zabudowanej obszaru badawczego, a przy 100 m ­ 59%. Tu równie¿ siedliska zlokalizowane s¹ w miejscach odleglejszych od dróg (powy¿ej 100 m ­ 41% powierzchni zabudowanych). Zdecydowanie najkorzystniej przedstawia siê rozmieszczenie zabudowy w ,,Markowej" (ryc. 4). Tutaj a¿ 52% powierzchni zabudowanej le¿y w bliskim s¹siedztwie dróg (do 50 m), a w buforze 100 m ­ 76%. W odleg³ooeci powy¿ej 100 m znajduje siê jedynie 24% powierzchni zabudowanej obszaru, czyli tyle samo co w strefie 50­100 m od dróg. Terenom zabudowanym zagra¿aj¹ procesy erozji w¹wozowej. W czasie wyst¹pienia ulewnych deszczy rozciêcia erozyjne mog¹ wyd³u¿aæ siê nawet o kilkanaoecie metrów (Buraczyñski, Wojtanowicz 1974). W obrêbie obszarów testowych przeanalizowano potencjalne zagro¿enie tym zjawiskiem dla osadnictwa. W bezpooerednim s¹siedztwie w¹wozów, w odleg³ooeci do 25 m od ich krawêdzi, znajduje siê 1,5­4,5% powierzchni zabudowanej (tab. 3). Jak wynika z analizy, niewielki odsetek siedlisk po³o¿ony jest na tyle blisko, ¿eby bezpooerednio by³y nara¿one na uszkodzenie w wyniku rozwoju procesów erozyjnych. Dla czêoeci istnieje jednak realne zagro¿enie. Jego stopieñ jest ró¿ny, najwiêkszy w przypadku ,,W¹wolnicy" (Baran-Zg³obicka, Zg³obicki 2007). W przypadku wyznaczania stref do zabudowy powinno uwzglêdniaæ siê specyfikê funkcjonowania oerodowiska obszarów lessowych i ochronê walorów krajobrazowych. Do niekorzystnych nale¿y uznaæ lokalizacjê siedlisk w dnach dolin. W przypadku dolin rzecznych zagro¿eniem mo¿e byæ powódY i podtopienia, w pozosta³ych zaoe dolinach ­ sp³ywy okresowe. Powierzchnie stoków oerednio i stromo nachylonych mog¹ byæ zagro¿one ruchami masowymi. Natomiast z krajobrazowego punktu widzenia niedopuszczalne jest wkraczanie zabudowy, szczególnie o du¿ych gabarytach i agresywnych kszta³tach, na wysoko po³o¿one powierzchnie wierzchowinowe, poniewa¿ stanowi ona element zak³ócaj¹cy harmoniê panoram widokowych. WYNIKI Przeprowadzone badania (Baran-Zg³obicka 2004) wykaza³y nastêpuj¹ce uwarunkowania przyrodnicze (g³ównie geomorfologiczne), które winny byæ uwzglêdniane w procesie planowania przestrzennego: ­ na blisko 1/3 obszarów wystêpuje silne potencjalne zagro¿enie erozyjne; na tych powierzchniach nale¿y zwracaæ szczególn¹ uwagê na sposób u¿ytkowania terenu (preferowane trwa³e zadarnienia i zalesienia); ­ przewa¿aj¹ obszary objête zagro¿eniem erozyjnym o umiarkowanym natê¿eniu (31­39%); tereny o silnym zagro¿eniu zajmuj¹ 9­16% (wskazana jest tu zmiana sposobu u¿ytkowania ziemi); ­ w¹wozy stanowi¹ 3­7% badanych powierzchni, a bezpooerednie zagro¿enie procesami erozji w¹wozowej dotyczy 1­4% (konieczne zadarnienie lub zalesienie); ­ strefy zagro¿one wyst¹pieniem sp³ywów skoncentrowanych o du¿ej sile zajmuj¹ 8­10% obszaru, podtopieñ zaoe 6­10% (ograniczenie lokowania zabudowy), ­ zabudowa zlokalizowana jest g³ównie w obrêbie wierzchowin (40­25%) i stoków ³agodnie nachylonych (25­36%); zbyt du¿y udzia³ (13­37%) zabudowy w dnach dolin rzecznych (mo¿liwooeæ podtopieñ); ­ najwiêcej powierzchni zabudowanej (59­76%) znajduje siê w strefie do 100 m od ci¹gów komunikacyjnych (ograniczenie procesu rozpraszania). Analiza przestrzenna i ilooeciowa wybranych uwarunkowañ oerodowiskowych zagospodarowania terenu umo¿liwi³a wykonanie dla badanych obszarów syntetycznego opracowania. Zawiera ono konkretne wytyczne istotne w procesie planowania (tab. 4 i ryc. 5). Tab. 4. Propozycje zmian w strukturze u¿ytkowania terenu Proposals of changes in land use structure ,,W¹wolnica" ,,Wilczyce" [%]* Elementy istniej¹ce Tereny zabudowane Obszary leoene Utrzymanie obecnego rolniczego u¿ytkowania 3 18 51 4 9 56 7 9 53 ,,Markowa" Propozycje zmian u¿ytkowania (rozwi¹zania alternatywne) Tereny do zalesienia Funkcja sadownicza Zamiana gruntów ornych na inne formy u¿ytkowania Wprowadzenie lub utrzymanie u¿ytków zielonych 4 20 9 1 19 16 3 8 9 9 Zagro¿enia erozyjne Tereny wy³¹czone z intensywnego rolniczego u¿ytkowania W¹wozy * Suma powierzchni dla poszczególnych obszarów badawczych przekracza 100% ze wzglêdu na wspó³wystêpowanie wydzieleñ i alternatywnooeæ niektórych rozwi¹zañ. Wyniki badañ w trzech zespo³ach zlewni, reprezentatywnych dla terenów lessowych Polski po³udniowo-wschodniej, pozwalaj¹ na stworzenie pewnego ogólnego modelu kierunków zagospodarowania, g³ównie w zakresie zmian u¿ytkowania terenu uwarunkowanych geomorfologicznie. Wyznacza on ogólne ramy, w obrêbie których mog¹ byæ prowadzone szczegó³owe prace planistyczne. Pomimo zró¿nicowania regionalnego generalne wskaYniki dla wszystkich trzech obszarów badawczych s¹ zbli¿one (tab. 4): a) na powierzchni 69­72% wskazane jest zachowanie istniej¹cego sposobu u¿ytkowania ze wzglêdu na wysokie walory produkcyjne gleb, ekologiczne (lasy) lub w zwi¹zku z wystêpowaniem na tych terenach zabudowy, b) na powierzchni oko³o 30% wskazane s¹ zmiany sposobu u¿ytkowania z uwagi na powa¿ne zagro¿enie erozyjne, warunki ekologiczne (u¿ytki zielone), stworzenie dogodnych warunków do rozwoju sadownictwa, c) w przypadku oko³o 30% powierzchni (u¿ytkowanej rolniczo lub zajêtej wspó³czeoenie przez lasy) gospodarka powinna byæ prowadzona ze szczególn¹ ostro¿nooeci¹ ze wzglêdu na istnienie silnego potencjalnego zagro¿enia erozyjnego. P O D S U M O WA N I E Na obszarach lessowych badania powinny koncentrowaæ siê g³ównie na procesach morfodynamicznych, potencjale rolniczej przestrzeni produkcyjnej i strukturze u¿ytkowania, a w³aoeciwie d¹¿yæ do okreoelenia dynamiki zjawisk w tych dziedzinach, prognozowania zakresu ich zmian w przysz³ooeci oraz oceny skutków tych przekszta³ceñ w krajobrazie. Opracowania uwarunkowañ przyrodniczych na potrzeby planowania przestrzennego powinny opieraæ siê na granicach naturalnych, a nie administracyjnych (sztucznych). Taki sposób analizy jest szczególnie istotny przy badaniu funkcjonowania tak wra¿liwych geosystemów. Bez w¹tpienia zastosowanie programów GIS umo¿liwia kompleksow¹ ocenê wybranych uwarunkowañ przyrodniczych planowania przestrzennego. Pozwala tak¿e w pewnym zakresie na prognozowanie zmian i przedstawienie ich rozk³adu przestrzennego oraz ujêcia ilooeciowego. L I T E R AT U R A B a r a n - Z g ³ o b i c k a B., 2004: Badania krajobrazowe wybranych obszarów lessowych jako podstawa oceny mo¿liwooeci wykorzystania terenu w procesie planowania przestrzennego. Zak³ad Geologii UMCS, maszynopis, Lublin. B a r a n - Z g ³ o b i c k a B . , 2006: Threats to agricultural loess landscapes of the Lublin Region and methods of their conservation. W: Cultural landscapes of the Lublin Upland and Roztocze, edited by E. Skowronek, W. Wo³oszyn, T. Spek, K.M. Born. Earth Science Institute of Maria Curie-Sk³odowska University, Lublin: 48­56. B a r a n - Z g ³ o b i c k a B., Z g ³ o b i c k i W., 2006: Geomorfologiczne uwarunkowania struktury u¿ytkowania ziemi w krajobrazach lessowych Polski SE, [w:] Krajobraz kulturowy ­ cechy, walory, ochrona, W. Wo³oszyn (red.). Problemy Ekologii Krajobrazu, t. XVIII, UMCS, Instytut Nauk o Ziemi, Zak³ad Ochrony OErodowiska, Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddzia³ Lublin, Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu. Lublin: 483­490. B a r a n - Z g ³ o b i c k a B., Z g ³ o b i c k i W., 2007: Ocena wspó³czesnego zagro¿enia erozj¹ w¹wozow¹ na obszarach lessowych Polski po³udniowo-wschodniej. Czasopismo Geograficzne, 77 (4): 313­326. B u r c z y ñ s k i J., W o j t a n o w i c z J., 1974: Rozwój w¹wozów w okolicy Dzierzkowic na Wy¿ynie Lubelskiej pod wp³ywem gwa³townej ulewy w czerwcu 1969 roku. Annales UMCS, sec. B, vol. XXVI: 135­168. D u b e l K., 2000: Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym. Wyd. Ekonomia i OErodowisko, Bia³ystok. G a r d z i e l Z., H a r a s i m i u k M., J e z i e r s k i W., P a w ³ o w s k i A., Z g ³ o b i c k i W., 2006: Erozja w¹wozowa w zachodniej czêoeci P³askowy¿u Na³êczowskiego (Wy¿yna Lubelska). Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 9: 768­776. G e r l a c h T., 1976: Wspó³czesny rozwój stoków w Polskich Karpatach Fliszowych. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 122. J a n i c k i G., Z g ³ o b i c k i W., 2000: Geomorfologiczne skutki ulewy (z 16 wrzeoenia 1995 r.) w okolicy Garbowa na Wy¿ynie Lubelskiej. Annales UMCS, sec. B, vol. LIII: 109­129. J ó z e f a c i u k C., J ó z e f a c i u k A., 1995: Erozja agroekosystemów. Biblioteka Monitoringu OErodowiska, PIOOE, IUNG w Pu³awach, Warszawa. J ó z e f a c i u k C., J ó z e f a c i u k A., 1996: Erozja w¹wozowa i metody zagospodarowania w¹wozów. Biblioteka Monitoringu OErodowiska, PIOOE, IUNG w Pu³awach, Warszawa. K l i m o w i c z Z., 1993: Zmiany pokrywy glebowej w obszarze utworów lessowych i lessowatych w zale¿nooeci od okresu u¿ytkowania i rzeYby terenu. Rozprawy habilitacyjne UMCS, Lublin. K o n d r a c k i J., 1988: Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. K i s t o w s k i M., 2001: Wybrane problemy metodologiczne i terminologiczne opracowañ ekofizjograficznych. Problemy ocen oerodowiskowych, nr 3(14): 32­39. K i s t o w s k i M., 2003: Rola i zakres studiów fizyczno-geograficznych w procedurze sporz¹dzania opracowañ ekofizjograficznych, [w:] OEmigielska M., S³odczyk J., (red.), Polskie Towarzystwo Geograficzne, Oddz. w Opolu, Uniwersytet Opolski: 147­152. M a r u s z c z a k H., 1972: Zagadnienia klasyfikacji lessów w Polsce, [w:] Przewodnik sympozjum krajowego Litologia i stratygrafia lessów w Polsce. H. Maruszczak (red.), Lublin 25­30 wrzeoenia 1972, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa: 15­30. M a r u s z c z a k H., 1973: Erozja w¹wozowa we wschodniej czêoeci pasa wy¿yn po³udniowopolskich. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 151: 15­30. M a r u s z c z a k H., M i c h a l c z y k Z., R o d z i k J., 1988: Warunki geomorfologiczne i hydrogeologiczne rozwoju denudacji w dorzeczu Grodarza na Wy¿ynie Lubelskiej. Annales UMCS, sec. B, vol. 39: 117­145. N i e w i a d o m s k i W., G r a b a r c z y k S., 1977: Struktura u¿ytkowania ziemi jako czynnik ochrony gleby przed erozj¹ wodn¹. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, z. 193: 135­155. P a c z u s k i R., 1996: Prawo ochrony oerodowiska. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz. R e p e l e w s k a - P ê k a l o w a J., P ê k a l a K., 1988: Charakterystyka geomorfologiczna zlewni w¹wozu lessowego w aspekcie potrzeb projektów melioracji przeciwerozyjnych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 357: 17­35. R o d z i k J., Zg³o b i c k i W., 2000: Wspó³czesny rozwój w¹wozu lessowego na tle uk³adu pól. [w:] Problemy ochrony i u¿ytkowania obszarów wiejskich o du¿ych walorach przyrodniczych, S. Radwan i Z. Lorkiewicz (red.). Wyd. UMCS, Lublin: 257­261. T e i s s e y r e A. K., 1992: Epizodyczne koryta a rozwój suchych dolin w krajobrazie rolniczym. Acta Univ. Wratisl., Prace Geol.-Mineral., 31. T w a r d y J., 1995: Dynamika denudacji holoceñskiej w strefie krawêdziowej Wy¿yny £ódzkiej. Acta Geographica Lodziensa, 69. Z g ³ o b i c k i W., 1988: Rola mapy morfodynamicznej w planowaniu przestrzennym na obszarach wiejskich zagro¿onych erozj¹ (na przyk³adzie gminy W¹wolnica). [w:] IV Zjazd Geomorfologów Polskich. G³ówne kierunki badañ geomorfologicznych w Polsce. Stan aktualny i perspektywy, Pêkala K. (red.). Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Instytut Nauk o Ziemi UMCS, Komisja Zmarzlinoznawstwa Komitetu Badañ Polarnych PAN, Wyd. UMCS, Lublin: 443­446. Z g ³ o b i c k i W., 2002: Dynamika wspó³czesnych procesów denudacyjnych w pó³nocno-zachodniej czêoeci Wy¿yny Lubelskiej. Wyd. UMCS, Lublin. Z g ³ o b i c k i W., B a r a n - Z g ³ o b i c k a B., 2005: Abiotyczne uwarunkowania powstawania w¹wozów na obszarach lessowych Polski po³udniowo-wschodniej. Przegl¹d Geograficzny, 77: 357­365. SUMMARY The aim of the paper is to present natural conditionings which are the most important in the process of spatial planning. The studies were conducted in the loess landscape, in the groups of catchments (area about 100 km2) ­ within the Na³êczów Plateau, Sandomierz Upland and Rzeszów Foothills. The main features of the environment of the studied areas are: thick loess covers, diversified relief, dynamic geomorphologic processes, mosaic of brown soils, intensive agriculture. The research consists of development of the digital database comprising parameters of selected components of the environment. Then a new set of maps was prepared as a result of the selection and compilation of thematic layers and specified areas. Studied were focused on the geomorphologic conditionings. The degree of the potential and real risk of soil erosion, threat caused by gully erosion and local floods and finally structure of settlement were analyzed. The final result of the spatial analysis is a synthetic map. It consists of proposals of changes and limitations of land use in the process of spatial planning. About 1/3 of the studied area requires changes in the way of land use. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Annales UMCS, Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia de Gruyter

Spatial evaluation of selected abiotic components of the environment for the process of spatial planning in loess areas

Download PDF
19 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/spatial-evaluation-of-selected-abiotic-components-of-the-environment-bGRmw50NZ7

References (4)

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2008 by the
ISSN
0137-1983
eISSN
2083-3601
DOI
10.2478/v10066-008-0014-9
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

DOI: 10.2478/v10066-008-0014-9 ANNALES U N I V E R S I TAT I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A LUBLIN -- POLONIA VOL. LXIII, 14 SECTIO B 2008 Instytut Nauk o Ziemi, Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej Bogus³awa BARAN-ZG£OBICKA Przestrzenna ocena wybranych cech abiotycznych oerodowiska na potrzeby planowania przestrzennego w obszarach lessowych W P R O WA D Z E N I E Planowanie przestrzenne stanowi podstawow¹ instytucjê prawn¹ reglamentacji w zakresie racjonalnego gospodarowania przestrzeni¹ (Paczuski 1996). Mo¿e w³aoeciwie spe³niaæ swoje zadania, jeoeli opiera siê na dobrym rozpoznaniu uwarunkowañ przyrodniczych (Dubel 2000). Obszary lessowe, z ogromnym potencja³em rolniczej przestrzeni produkcyjnej i wysokimi walorami krajobrazowymi, potrzebuj¹ bardzo wywa¿onego programu rozwoju przestrzennego. Specyfika uwarunkowañ przyrodniczych daje podstawê do szerszego ujêcia w opracowaniach planistycznych zagadnieñ zwi¹zanych z dynamik¹ funkcjonowania sk³adowej abiotycznej oerodowiska. Du¿e zagro¿enie procesami erozji gleb narzuca potrzebê pe³nego rozpoznania geomorfologicznego, które winno mieæ kluczowe znaczenie w procesach planistycznych. Problematyka ta powinna byæ przedstawiona w opracowaniu ekofizjograficznym, z którego wytyczne znalaz³yby siê w studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania. U WA R U N K O WA N I A P R A W N E Podstaw¹ wszelkich dzia³añ w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzeni, zgodnie z Ustaw¹ o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU 80/2003, poz. 717), powinien byæ ³ad przestrzenny i zrównowa¿ony rozwój. Wszelkie dzia³ania w zakresie przeznaczenia i sposobu zagospodarowania terenu winny uwzglêdniaæ tak¿e zachowanie walorów krajobrazowych. Prawodawca (art. 72 ustawy Prawo ochrony oerodowiska) okreoela zadania planowania miejscowego ­ zakres merytoryczny studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Maj¹ one zapewniæ warunki utrzymania równowagi przyrodniczej i racjonalnej gospodarki zasobami naturalnymi, które powinny byæ okreoelone na podstawie ekofizjografii. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym narzuca (art. 1 ust. 2) koniecznooeæ ujêcia w planowaniu wymagañ m.in. ochrony oerodowiska, gospodarowania wodami oraz ochrony gruntów rolnych i leoenych. Studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy uwzglêdnia m.in. (art. 10 ust. 1) uwarunkowania wynikaj¹ce z: ,,stanu oerodowiska, w tym rolniczej przestrzeni produkcyjnej, wielkooeci i jakooeci zasobów wodnych oraz wymogów ochrony oerodowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego; wystêpowania obiektów i terenów chronionych na podstawie przepisów odrêbnych; wystêpowania obszarów naturalnych zagro¿eñ geologicznych; wystêpowania udokumentowanych z³ó¿ kopalin oraz zasobów wód podziemnych; wystêpowania terenów górniczych wyznaczonych na podstawie przepisów odrêbnych". W planie miejscowym zagospodarowania przestrzennego gminy równie¿ obligatoryjnie okreoela siê m.in. (art. 15 ust. 2 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym): ,,zasady ochrony oerodowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego" oraz ,,granice i sposoby zagospodarowania terenów lub obiektów podlegaj¹cych ochronie, ustalonych na podstawie odrêbnych przepisów, w tym terenów górniczych, a tak¿e nara¿onych na niebezpieczeñstwo powodzi oraz zagro¿onych osuwaniem siê mas ziemnych". W trakcie opracowywania planu miejscowego sporz¹dzana jest tak¿e prognoza oddzia³ywania na oerodowisko. Wa¿ne dla planowania przestrzennego s¹ tak¿e: plany gospodarowania wodami dorzeczy, plany ochrony przeciwpowodziowej, warunki korzystania z rejonu wodnego i zlewni, dokumentacje geologiczne z³ó¿ kopalin, dokumentacje geologiczno-in¿ynierskie, plany urz¹dzania lasu, plany ochrony parków narodowych, plany ochrony rezerwatów przyrody, plany ochrony parków krajobrazowych, plany ochrony dla obszarów Natura 2000. Ustalenia z tych dokumentów maj¹ istotny wp³yw na planowanie miejscowe, poniewa¿ narzucaj¹ ograniczenia w zagospodarowaniu przestrzennym terenu. Ich zakres merytoryczny reguluj¹ odpowiednie akty wykonawcze. ROLA EKOFIZJOGRAFII Zgodnie z art. 72 ust. 5 ustawy Prawo ochrony oerodowiska ekofizjografia jest opracowaniem wykonywanym na potrzeby studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz planu zagospodarowania przestrzennego województwa. Rozporz¹dzenie Ministra OErodowiska w sprawie opracowañ ekofizjograficznych (DzU nr 155/2002, poz. 1298) reguluje zakres merytoryczny rozpoznania uwarunkowañ przyrodniczych konieczny do uwzglêdnienia w wybranych dokumentach planistycznych. Dzisiejsze ekofizjografie maj¹ siê koncentrowaæ przede wszystkim na przeprowadzaniu ocen i prognoz w zwi¹zku z planowanymi funkcjami terenu, a obszerna diagnoza stanowi tylko materia³ wyjoeciowy (Kistowski 2001, 2003). W opracowaniu ekofizjograficznym nale¿y uwzglêdniæ wiele elementów (§ 1 rozporz¹dzenia), wa¿nych z punktu widzenia ochrony krajobrazu, polepszenia stanu oerodowiska oraz zapewniaj¹cych zrównowa¿ony rozwój. Po raz pierwszy pojawia siê zakres materia³ów Yród³owych (§ 4) wykorzystywanych przy wykonywaniu opracowania. Wskazana jest równie¿ koniecznooeæ przeprowadzenia kompleksowych badañ i pomiarów. Rozporz¹dzenie (§ 6 pkt 1­3) narzuca zakres diagnozy stanu i funkcjonowania oerodowiska, wstêpnej prognozy dalszych zmian w oerodowisku. Opracowanie ma obejmowaæ (§ 6 pkt 4) rozpoznanie przyrodniczych predyspozycji do kszta³towania struktury funkcjonalno-przestrzennej, które sprowadza siê do wytypowania terenów o dominuj¹cej funkcji przyrodniczej. Wa¿nym zadaniem jest (§ 6 pkt 5) sformu³owanie mo¿liwooeci rozwoju i ograniczeñ dla ró¿nych rodzajów u¿ytkowania i form zagospodarowania, czyli analiza barier ­ g³ównie oerodowiskowych i prawnych. W ostatniej fazie nastêpuje okreoelenie uwarunkowañ ekofizjograficznych (wnioski z analiz, prognoz i ocen), w których wyznacza siê obszary przydatne do rozwoju okreoelonych funkcji. Specyfika obszarów lessowych narzuca jednak koniecznooeæ szerszego ujêcia w ekofizjografiach zagadnieñ zwi¹zanych z rzeYb¹, która w strukturze krajobrazu tych terenów odgrywa najwa¿niejsz¹ rolê. Wykszta³cenie pozosta³ych komponentów oerodowiska ­ stosunków wodnych, warunków topoklimatycznych, pokrywy glebowej, szaty rooelinnej nawi¹zuje do ukszta³towania terenu. Przy du¿ym zagro¿eniu erozyjnym w³aoeciwe rozpoznanie warunków geomorfologicznych ma tu kluczowe znaczenie równie¿ dla prac planistycznych. Wykorzystywane klasyczne mapy geomorfologiczne, uzupe³niane dla obszarów intensywnie urzeYbionych mapami spadków (nachyleñ), nie pozwalaj¹ na charakterystykê tempa przemian rzeYby, tak istotn¹ w planowaniu. W tym przypadku bardziej przydatne by³yby mapy morfodynamiczne (Zg³obicki 1998), umo¿liwiaj¹ce ocenê dynamiki wspó³czesnych procesów rzeYbotwórczych, pozwalaj¹ce na konstruowanie prognoz odnooenie do wielkooeci i czêstotliwooeci wystêpowania negatywnych zjawisk. Lessowe geosystemy stokowe charakteryzuj¹ siê du¿¹ wra¿liwooeci¹ na zmiany spowodowane niew³aoeciwie prowadzon¹ gospodark¹ cz³owieka. W zwi¹zku z tym drug¹ wa¿n¹ sk³adow¹ procesu badawczego jest analiza u¿ytkowania terenu. OBSZAR I METODA BADAÑ Badania szczegó³owe prowadzono w obrêbie trzech zespo³ów zlewni (³¹cznie ok. 100 km2), po³o¿onych w ró¿nych mezoregionach po³udniowo-wschodniej Polski (Kondracki 1988): na P³askowy¿u Na³êczowskim ­ ,,W¹wolnica" (28,2 km2), na Wy¿ynie Sandomierskiej ­ ,,Wilczyce" (37,7 km2) i na Podgórzu Rzeszowskim ­ ,,Markowa" (35,2 km2) (ryc. 1). £¹czy je wystêpowanie mi¹¿szych pokryw lessowych, urozmaicona rzeYba, du¿a aktywnooeæ procesów morfodynamicznych, wysokiej jakooeci gleby oraz intensywne u¿ytkowanie rolnicze. Obszary badañ reprezentuj¹ typowe cechy mezoregionów, w których siê znajduj¹. Do przewodnich cech oerodowiska badanych zespo³ów zlewni nale¿¹: dominacja utworów eolicznych ­ lessów woeród utworów powierzchniowych, i du¿y udzia³ obszarów o nachyleniach powy¿ej 6°, przy znacz¹cych powierzchniach o nachyleniach do 3°, zdecydowana przewaga gleb brunatnoziemnych i wysoki odsetek gruntów ornych w strukturze u¿ytkowania (tab. 1). Specyficzny charakter fizjonomii krajobrazu nadaje gêsta sieæ suchych dolin i w¹wozów (Baran-Zg³obicka 2004; Zg³obicki, Baran-Zg³obicka 2005). Ryc. 1. Lokalizacja obszarów badañ na tle wystêpowania pokryw lessowych Polski SE (obszary lessowe wg Maruszczak 1972) Location of the studied areas against loess covers of SE Poland (loess areas after Maruszczak 1972) Dla analizowanych obszarów przy pomocy oprogramowania GIS opracowano cyfrow¹ bazê danych, na któr¹ sk³adaj¹ siê mapy: utworów powierzchniowych, nachyleñ, ekspozycji, pokrywy glebowej, u¿ytkowania terenu. Nastêpnie w wyniku wyboru warstw tematycznych i okreoelonych powierzchni oraz ich kompilacji uzyskano nowe opracowania kartograficzne ­ m.in. mapy: potencjalnego i rzeczywistego zagro¿enia erozyjnego, zagro¿enia erozj¹ w¹wozow¹, przydatnooeci rolniczej, zagro¿enia powodziami lokalnymi i struktury osadniczej. Efektem koñcowym analiz przestrzennych jest syntetyczna mapa zawieraj¹ca konkretne wytyczne zmian lub ograniczeñ u¿ytkowania terenu w procesie planowania. Ich zakres wyznaczaj¹ uwarunkowania przyrodnicze, ze wzglêdu na du¿¹ dynamikê procesów rzeYbotwórczych przede wszystkim geomorfologiczne. Tab. 1. Wybrane komponenty oerodowiska Selected components of the environment ,,W¹wolnica" ,,Wilczyce" ,,Markowa" Utwory powierzchniowe [%] Aluwialne Deluwialne Eoliczne (lessy) Gliny Fluwioglacjalne Ska³y pod³o¿a 8 12 68 4 7 1 Ukszta³towanie terenu [%] Dna dolin £agodne stoki (3­6°) OErednie stoki (6­12°) Strome stoki (> 12°) W¹wozy Wierzchowiny 9 20 16 9 6 42 Gleby [%]* Pseudobielicowe (p³owe) Brunatne Czarnoziemy Czarne ziemie Mady Pozosta³e 28 63 ­ 3 5 1 U¿ytkowanie terenu [%] Grunty orne Sady Plantacje U¿ytki zielone Lasy Nieu¿ytki Tereny zabudowane 55 3 5 14 18 2 4 63 14 0,5 7 9 2 4,5 66 5 0,5 12 9 0,5 7 5 2,1 ­ 84 6 16 44 22 0,1 7 0,1 18 17 23 4 4 34 12 36 19 3 3 27 12 22 59 3 2 2 8 14 77,8 0,1 ­ 0,1 * W przypadku gleb suma nie wynosi 100% ze wzglêdu na brak danych. W Y B R A N E U WA R U N K O WA N I A P R Z Y R O D N I C Z E U ¯ Y T K O WA N I A T E R E N U Komponentem wykazuj¹cym najwiêksze zró¿nicowanie regionalne jest u¿ytkowanie terenu, na którego kszta³t mia³y wp³yw czynniki naturalne i kulturowo-ekonomiczne. We wszystkich obszarach w u¿ytkach rolniczych dominuj¹ grunty orne (55­66%). W przypadku ,,Wilczyc", oprócz du¿ej roli uwarunkowañ naturalnych, równie¿ istotny jest preferowany kierunek rolnictwa. Dominuje tu sadownictwo (14% badanej powierzchni) i warzywnictwo, a hodowla jest niewielka. St¹d w dnie doliny, w miejscach pierwotnie zajêtych przez lasy ³êgowe i ³¹ki, pojawi³y siê grunty orne. Natomiast plantacje krzewów owocowych szerzej rozpowszechnione s¹ tylko w ,,W¹wolnicy" (5%). Lasy, ze wzglêdu na d³ugotrwa³e i intensywne wykorzystanie rolnicze zlewni, zajmuj¹ niewielkie powierzchnie. Jedynie w przypadku ,,W¹wolnicy" maj¹ zdecydowanie wiêkszy udzia³ (18%). Ten wysoki odsetek wynika z du¿ej powierzchni zajêtej przez systemy w¹wozowe, w których znajduj¹ siê lasy. Stosunkowo niewielkie powierzchnie przypadaj¹ na nieu¿ytki, zazwyczaj obejmuj¹ce tereny o niekorzystnych warunkach dla rolnictwa, np. na stromych stokach. Jedynie w ,,W¹wolnicy" nieu¿ytki czêoeciej wystêpuj¹ na wierzchowinach i ³agodnie nachylonych stokach ­ na dzia³kach ,,zamieraj¹cych" gospodarstw lub o niekorzystnym dojeYdzie. Zdecydowanie najs³abiej urozmaicon¹ strukturê u¿ytkowania ma ,,Markowa", gdzie dominuj¹ grunty orne z upraw¹ zbó¿ i rooelin okopowych (Baran-Zg³obicka 2004). Rozk³ad przestrzenny powierzchni ró¿nych form u¿ytkowania terenu oecioele warunkuje rzeYba. Bez w¹tpienia rola czynników spo³eczno-ekonomicznych jest du¿a, jednak w przypadku obszarów lessowych warunki naturalne ­ przede wszystkim geomorfologiczne (spadki) ­ w powa¿nym stopniu modyfikuj¹ uk³ad u¿ytków rolnych, lasów, nieu¿ytków i zabudowy. Wraz ze wzrostem nachylenia stoków maleje wielkooeæ powierzchni ró¿nych form u¿ytkowania, rooenie gêstooeæ powierzchni ró¿nych form u¿ytkowania na jednostkê powierzchni oraz zmniejsza siê wskaYnik zró¿nicowania wielkooeci powierzchni ró¿nych form u¿ytkowania. Najwiêksza mozaika powierzchni ró¿nych form u¿ytkowania zosta³a stwierdzona w ,,W¹wolnicy" ­ 99/km2 (przyczyny: bardzo urozmaicona rzeYba, du¿e zró¿nicowanie form u¿ytkowania, niewielkie dzia³ki), zdecydowanie mniejsza w ,,Markowej" ­ 57/km2 i w ,,Wilczycach" ­ 55/km2 (Baran-Zg³obicka, Zg³obicki 2006). OCENA ZAGRO¯ENIA EROZYJNEGO Obszary lessowe nale¿¹ do najbardziej zagro¿onych erozj¹, która jest naturalnym procesem geomorfologicznym, ale jej natê¿enie modyfikuje cz³owiek. Do najwa¿niejszych czynników naturalnych bezpooerednio wp³ywaj¹cych na dynamikê procesów erozyjnych zaliczane s¹ ukszta³towanie powierzchni i typ utworów powierzchniowych (Gerlach 1976; Maruszczak i in. 1988; Twardy 1995; Józefaciuk, Józefaciuk 1995; Zg³obicki 2002). W zwi¹zku z tym do konstrukcji mapy potencjalnego zagro¿enia erozyjnego wykorzystano mapê utworów powierzchniowych i mapê nachyleñ. Zaproponowane na tych mapach wydzielenia u³o¿ono w dwa szeregi bonitacyjne, przyporz¹dkowuj¹c ka¿demu odpowiedni¹ liczbê punktów. Im dany typ warunków naturalnych bardziej sprzyja³ erozji, tym wiêcej punktów otrzyma³. Za kryterium wiod¹ce, decyduj¹ce o intensywnooeci procesów erozyjnych, uznano ukszta³towanie powierzchni. Mniejsz¹ wagê przypisano typowi utworów powierzchniowych. Wydzielono trzy stopnie zagro¿enia ­ s³abe, umiarkowane i silne (Baran-Zg³obicka 2004, 2006). We wszystkich obszarach badawczych dominuj¹ tereny o umiarkowanym potencjalnym zagro¿eniu erozyjnym. Natomiast wystêpowanie wysokiego (silnego) stopnia stwierdzono na blisko 1/3 powierzchni opisywanych obszarów (21% ,,Markowa" ­ ryc. 2, 27% ,,W¹wolnica", 28% ,,Wilczyce"), co pokazuje, jak istotnym problemem jest tutaj erozja. To wysokie zagro¿enie dotyczy g³ównie obszarów stromo nachylonych stoków, przylegaj¹cych do form w¹wozowych, zboczy dolin rzecznych i dolinek nieckowatych. Najmniejsze powierzchnie zajmuj¹ tereny charakteryzuj¹ce siê s³abym potencjalnym zagro¿eniem erozyjnym (12% ,,Markowa", 12% ,,W¹wolnica", 19% ,,Wilczyce"). [%] 40 35 30 25 20 15 10 5 0 dna dolin wierzchowiny ³agodne stoki oerednie stoki strome stoki W¹wolnica Wilczyce Markowa Ryc. 2. Rozk³ad osadnictwa w obrêbie form rzeYby Spatial distribution of the settlement within forms of the relief Tak opracowana klasyfikacja ma oczywioecie charakter przybli¿ony i wzglêdny. Skala wartooeci powinna byæ traktowana wy³¹cznie jako okreoelenie nastêpstwa, uszeregowanie natê¿enia zjawiska. Mapa potencjalnego zagro¿enia erozyjnego (ryc. 3) przedstawia ogóln¹ ocenê zagro¿enia erozyjnego w badanych zespo³ach zlewni. Identyfikuje powierzchnie, które ­ ze wzglêdu na istniej¹ce warunki naturalne sprzyjaj¹ce erozji ­ nie powinny byæ intensywnie u¿ytkowane rolniczo. Rzeczywiste zagro¿enie procesami erozji w du¿ym stopniu uzale¿nione jest od sposobu u¿ytkowania terenu. Prowadzone badania (Gerlach 1976; Józefaciuk, Józefaciuk 1995; Twardy 1995; Zg³obicki 2002) wskazuj¹, ¿e najwiêksze natê¿enie erozja osi¹ga na gruntach ornych. Natomiast na powierzchniach zalesionych (nawet na stromo nachylonych stokach) intensywnooeæ tych procesów jest bardzo ma³a. Mapa zagro¿enia erozyjnego powsta³a w efekcie ,,na³o¿enia" mapy u¿ytkowania terenu na mapê potencjalnego zagro¿enia erozyjnego. W tym przypadku za kryterium wiod¹ce uznano u¿ytkowanie terenu. Wyró¿niono cztery stopnie zagro¿enia: bardzo s³abe, s³abe, umiarkowane, silne (Baran-Zg³obicka 2004, 2006). Przy czym nale¿y podkreoeliæ, i¿ badania (Klimowicz 1993; Zg³obicki 2002) prowadzone na niewielkich powierzchniach ­ pojedynczych stokach i w ma³ych zlewniach ­ wskazuj¹ na bardzo du¿¹ zmiennooeæ przestrzenn¹ natê¿enia erozji. Wynika to z wielu czynników lokalnych (m.in. uk³ad miedz, kszta³t stoku, kierunek orki), których uwzglêdnienie uniemo¿liwia skala tego opracowania. W zwi¹zku z tym opracowana mapa przedstawia uproszczony obraz stanu rzeczywistego. Jednak ze wzglêdu na wagê zagro¿enia erozyjnego nawet tak stosunkowo prosta mapa o charakterze jakooeciowym mo¿e byæ cennym Yród³em informacji w procesie planowania przestrzennego. Rozk³ad przestrzenny rzeczywistego zagro¿enia procesami erozji jest generalnie podobny do uk³adu erozji potencjalnej, ale powierzchnie silnie nara¿one na procesy erozji s¹ wyraYnie mniejsze, co wi¹¿e siê z wp³ywem wspó³czesnego u¿ytkowania tych obszarów (g³ównie lasy). Niektóre tereny, pomimo mniejszych spadków, ze wzglêdu na sposób u¿ytkowania mog¹ byæ znacznie bardziej zagro¿one. We wszystkich obszarach dominuj¹ powierzchnie o umiarkowanym zagro¿eniu erozyjnym (51% ,,Markowa, 44% ,,Wilczyce", 39% ,,W¹wolnica"). W przypadku sumy kategorii bardzo s³abe i s³abe najwiêksza powierzchnia wystêpuje w ,,W¹wolnicy" 41%, najmniejsza zaoe w ,,Markowej" 31%. Obszar o silnym zagro¿eniu erozyjnym ma najwiêkszy udzia³ w ,,Wilczycach" 16%, a w ,,W¹wolnicy" i ,,Markowej" po 9% powierzchni badawczej. Obejmuje grunty orne na stromo nachylonych stokach w obrêbie wszystkich wyró¿nionych typów utworów powierzchniowych i na oerednio nachylonych stokach z pokryw¹ utworów eolicznych lub deluwiów. Bardzo powa¿ne zagro¿enie na lessowych obszarach rolniczych stanowi¹ równie¿ procesy erozji w¹wozowej (Maruszczak 1973; Gardziel i in. 2006). Rozwój form prowadzi do zmniejszania siê powierzchni pól uprawnych. Natomiast materia³ wynoszony z górnych czêoeci w¹wozu deponowany jest w obrêbie u¿ytków rolnych, dróg i zabudowañ usytuowanych u jego wylotu. W procesie rozwoju w¹wozów wa¿n¹ rolê odgrywa sposób u¿ytkowania terenów bezpooerednio s¹siaduj¹cych z krawêdziami form (Repelewska-Pêkalowa, Pêkala 1988; Rodzik, Zg³obicki 2000). W celu okreoelenia zagro¿enia erozj¹ w¹wozow¹ dokonano analizy sposobu u¿ytkowania terenu w obrêbie wyznaczonych (wzd³u¿ krawêdzi form w¹wozowych) stref o szerokooeci 25 m. Za³o¿ono, ¿e taka szerokooeæ dobrze okreoela tereny bezpooerednio wp³ywaj¹ce na dynamikê procesów. Ustalenie takiej wielkooeci bufora ma charakter arbitralny, ale wynika z analizy literatury dotycz¹cej erozji w¹wo- ANNALES UMCS, sec. B, vol. LXIII, 14, Tabl. X Ryc. 3. Mapa potencjalnego zagro¿enia erozyjnego (obszar testowy ,,Markowa"): 1 ­ s³abe, 2 ­ oerednie, 3 ­ silne Map of potential risk of soil erosion (the test area "Markowa"). 1 ­ weak, 2 ­ moderate, 3 ­ strong ANNALES UMCS, sec. B, vol. LXIII, 14, Tabl. XI Ryc. 4. Rozk³ad osadnictwa w obrêbie form rzeYby: 1 ­ osadnictwo, 2 ­ powierzchnie do 50 m od dróg g³ównych, 3 ­ powierzchnie do 100 m od dróg g³ównych, 4 ­ dna dolin, 5 ­ wierzchowiny, 6 ­ ³agodne stoki (3­6°), 7 ­ oerednie stoki (6­12°), 8 ­ strome stoki (>12°), 9 ­ w¹wozy Spatial distribution of settlement within relief forms. 1 ­ settlement, 2 ­ areas located closer than 50 m from the main roads, 3 ­ areas located closer than 100 m from the main roads, 4 ­ bottoms of valleys, 5 ­ plateaus, 6 ­ gentle slopes (3­6°), 7 ­ moderate slopes (6­12°), 8 ­ steep slopes (>12°), 9 ­ gullies ANNALES UMCS, sec. B, vol. LXIII, 14, Tabl. XII Ryc. 5. Propozycje zmian w u¿ytkowaniu terenu ­ uwarunkowania geomorfologiczne (obszar testowy ,,Markowa"). Tereny wy³¹czone z intensywnego rolniczego u¿ytkowania: 1 ­ w¹wozy, 2 ­ silne potencjalne zagro¿enie erozyjne. Propozycje zmian u¿ytkowania: 3 ­ wprowadzenie lub utrzymanie u¿ytków zielonych (dna dolin), 4 ­ tereny do zalesienia (zagro¿enie erozj¹ w¹wozow¹), 5 ­ funkcja sadownicza (ekspozycja po³udniowa), 6 ­ zmiana sposobu u¿ytkowania ziemi (silne zagro¿enie erozyjne) Proposals for changes in land use ­ geomorphologic determinants in spatial planning (test area "Markowa"). Areas excluded from intensive agricultural use: 1 ­ gullies, 2 ­ strong potential risk of erosion. Proposals of land use changes: 3 ­ introduction or preservation of meadows and pastures (bottoms of valleys), 4 ­ areas for reforestation (threat of gully erosion), 5 ­ areas suitable for orchards (south aspect), 6 ­ change of the type of land use (strong risk of erosion) zowej oraz obserwacji terenowych (Repelewska-Pêkalowa, Pêkala 1988; Józefaciuk, Józefaciuk 1996; Rodzik, Zg³obicki 2000). Prowadzone badania wskazuj¹, ¿e pewne formy u¿ytkowania terenu sprzyjaj¹ du¿ej dostawie wody do w¹wozu, w konsekwencji umo¿liwiaj¹c rozwój intensywnych procesów erozyjnych (Niewiadomski, Grabarczyk 1977; Rodzik, Zg³obicki 2000). Uznano, ¿e w miejscach wystêpowania w strefie buforowej gruntów ornych i niektórych plantacji zachodzi istotne zagro¿enie erozj¹ wodn¹ (sp³yw skoncentrowany). Skala zagro¿enia procesami erozji w¹wozowej jest zró¿nicowana regionalnie, wynika z gêstooeci sieci w¹wozowej ­ najwiêksza w ,,W¹wolnicy" (oerednia gêstooeæ 2,0 km/km2), wyraYnie mniejsza w ,,Wilczycach" (0,7 km/km2) i najmniejsza w ,,Markowej" (0,6 km/km2). W przypadku pierwszego z obszarów a¿ 35% jego powierzchni znajduje siê w odleg³ooeci mniejszej ni¿ 100 m od krawêdzi w¹wozu (,,Wilczyce" ­ 19%, ,,Markowa" ­ 7%). Wartooeci te jednoznacznie wskazuj¹ na potrzebê wnikliwego rozpoznania procesów erozji w¹wozowej na obszarach lessowych. OErednio w obrêbie oko³o 1/5 d³ugooeci krawêdzi w¹wozów (,,W¹wolnica" ­ 27 km, ,,Wilczyce" 13 km, ,,Markowa" 9 km) wystêpuje zagro¿enie procesami erozyjnymi ze wzglêdu na sposób u¿ytkowania terenów przyleg³ych (tab. 2). W obszarach o gêstooeci sieci m³odych rozciêæ do 2 km/km2 procesy erozji w¹wozowej mog¹ stanowiæ zagro¿enie dla 20% istniej¹cej zabudowy (tab. 3) i 25% area³u najlepszych gleb (1, 2 i 3 kompleks rolniczej przydatnooeci gleb). Proponowane zmiany w sposobach u¿ytkowania terenu dotyczy³yby w ,,Markowej" zaledwie 6 ha, ale w ,,W¹wolnicy" ju¿ 112 ha i w ,,Wilczycach" 129 ha (Baran-Zg³obicka, Zg³obicki 2007). Tereny rolnicze w obszarach lessowych s¹ równie¿ zagro¿one lokalnymi powodziami. Nawet krótkotrwa³e opady, ale o du¿ym natê¿eniu, mog¹ byæ przyczyn¹ powstania okresowych sp³ywów o przep³ywach odpowiadaj¹cych niewielkim ciekom i bardzo du¿ej mocy rzeYbotwórczej. Do koncentracji sp³ywów dochodzi w dnach suchych dolin oraz dolin nieckowatych (Teisseyre 1992; Janicki, Zg³obicki 2000). W efekcie, na skutek procesów erozji i akumulacji, powstaj¹ straty w uprawach i istnieje bezpooerednie zagro¿enie dla zabudowañ i dróg. Tab. 2. Struktura u¿ytkowania ziemi [%] w strefie buforowej 25 m (Baran-Zg³obicka, Zg³obicki 2007) Land use structure [%] within buffer zone of 25 m Typ u¿ytków Grunty orne Sady Plantacje U¿ytki zielone Lasy Nieu¿ytki Tereny zabudowane ,,W¹wolnica" 18,2 1,4 2,9 9,2 64,4 2,6 1,0 ,,Wilczyce" 22,9 8,2 0,2 3,1 58,7 6,0 0,7 ,,Markowa" 17,1 2,9 ­ 16,9 61,0 0,6 1,3 Tab. 3. Powierzchnia obszarów zabudowanych potencjalnie zagro¿onych przez erozjê w¹wozow¹ (Baran-Zg³obicka, Zg³obicki 2007) Area of built-up areas potentially threatened by gully erosion Powierzchnia obszarów zabudowanych [%] Obszary badawcze w odleg³ooeci do 25 m od krawêdzi w¹wozu 4,5 1,5 1,7 w odleg³ooeci do 50 m od krawêdzi w¹wozu 21,0 3,5 3,5 ,,W¹wolnica" ,,Wilczyce" ,,Markowa" W celu przestrzennej oceny zagro¿enia, spowodowanego opisywanymi procesami, wykonano dla obszarów badawczych mapê zagro¿enia lokalnymi powodziami. Przedstawiono na niej linie potencjalnych sp³ywów okresowych (dna dolin I rzêdu ­ suche doliny, doliny nieckowate oraz w¹wozy) i strefy potencjalnego podtopienia, (dna dolin rzecznych). Taki obraz kartograficzny jest oczywioecie znacz¹cym uproszczeniem problemu. Wskazuje jednak na obszary zagro¿one w czasie wyst¹pienia du¿ych opadów czy intensywnych roztopów. We wszystkich zespo³ach zlewni badawczych udzia³ powierzchni zagro¿onych sp³ywami okresowymi jest zbli¿ony (ok. 10%). Strefy, w których mog¹ nast¹piæ podtopienia, zajmuj¹ 6% powierzchni. Jedynie w ,,Wilczycach" jest ona zdecydowanie wiêksza ­ 12%, co wynika z rozleg³ooeci dna doliny rzecznej. Du¿e zagro¿enie z pewnooeci¹ wystêpuje w ,,Markowej", gdzie przy znacznej asymetrii zlewni (wiêksza czêoeæ obejmuje próg karpacki) maksymalna deniwelacja wynosi a¿ 187 m. W przypadku zjawisk ekstremalnych stosunkowo niewielkiej szerokooeci dno Markówki mo¿e nie pomieoeciæ tak du¿ej ilooeci wody i dojdzie do podtopieñ. Warunki naturalne obszarów badañ sprzyjaj¹ intensywnej erozji, ale rzeczywiste zagro¿enie tymi procesami jest mniejsze. Ma to bezpooeredni zwi¹zek z pokryciem terenu ­ du¿y udzia³ powierzchni leoenych i zadarnionych. U¿ytkowanie terenu charakteryzuje siê jednak du¿¹ zmiennooeci¹ w czasie ­ mapa zagro¿enia erozyjnego pokazuje stan obecny. Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e na skutek nieodpowiednich zmian w strukturze form u¿ytkowania zagro¿enie erozyjne mo¿e wzrosn¹æ. Z tego powodu do celów planistycznych powinna byæ stosowana mapa potencjalnego zagro¿enia erozyjnego, która wynika z trwa³ych i naturalnych uwarunkowañ procesów erozyjnych. O C E N A S T R U K T U RY O S A D N I C Z E J Na kszta³t wspó³czesnego uk³adu przestrzennego sieci osadniczej najwiêkszy wp³yw wywar³y przede wszystkim: oeredniowieczne lokacje na prawie niemieckim (³añcuchówki wzd³u¿ dolin rzecznych), parcelacja w II po³. XIX wieku (przysió³ki) i wspó³czesne zjawisko rozpraszania zabudowy. W ,,W¹wolnicy" i ,,Wilczycach" w wyniku parcelacji powsta³o kilka niewielkich miejscowooeci. Natomiast w ,,Markowej" zasadnicze rysy sieci osadniczej nie zmieni³y siê od oeredniowiecza, w samej miejscowooeci trwa³ jedynie proces zagêszczania i tworzenia drugiej linii zabudowy. Jednym z agresywniejszych elementów antropogenicznych w krajobrazie rolniczym, nie tylko lessowym, jest zabudowa. Jednoczeoenie, oprócz fizjonomicznego znaczenia, jej uk³ad mo¿e zak³ócaæ po³¹czenia miêdzy strukturami krajobrazowymi. Bardzo wa¿nym zagadnieniem jest analiza rozk³adu przestrzennego zabudowy w obrêbie poszczególnych elementów rzeYby. W ,,W¹wolnicy" najwiêcej powierzchni zabudowanych przypada na wierzchowiny i sp³aszczenia (40%), w ,,Wilczycach" na dna dolin (37%), a w ,,Markowej" na stoki ³agodnie nachylone (36%). W obrêbie wszystkich obszarów badawczych kilkanaoecie procent (15­16%) powierzchni zabudowanych znajduje siê na stokach oerednio nachylonych. W ,,W¹wolnicy" niekorzystnym zjawiskiem jest kilkuprocentowy udzia³ (6%) powierzchni zabudowanych na stokach stromo nachylonych, które mog¹ byæ zagro¿one ruchami masowymi. Natomiast zabudowa w strefach osiowych dolin bocznych znajduje siê na drodze potencjalnych sp³ywów okresowych w czasie du¿ych opadów lub intensywnych roztopów. W dolinie rzecznej g³ównym zagro¿eniem mo¿e byæ powódY i podtopienia, w pozosta³ych dolinach zaoe ­ sp³ywy. Analiza istniej¹cej sieci osadniczej pokaza³a, ¿e powy¿szy problem nie zawsze by³ dostrzegany (ryc. 2, 4). W celu przeanalizowania rozmieszczenia przestrzennego zabudowy wokó³ sieci drogowej (g³ównie asfaltowej) utworzono bufory szerokooeci do 50 m i do 100 m. Wielkooeci te wyznaczono arbitralnie, maj¹c na uwadze g³ównie czynnik ekonomiczny. Im dalej od g³ównych ci¹gów infrastruktury technicznej (zwykle prowadzonych wzd³u¿ dróg) i s¹siednich zabudowañ, tym wiêksze koszty utrzymania sieci, a nawet brak pewnych mediów. Z drugiej strony wiêksza odleg³ooeæ od Yród³a ha³asu i zanieczyszczeñ daje mieszkañcom pewien komfort psychiczny. W ,,W¹wolnicy" w odleg³ooeci 50 m od dróg znajduje siê 42% ogó³u powierzchni zabudowanej, ale w strefie do 100 m ju¿ 59%, a poza ­ 41%. Prawie taka sama wielkooeæ powierzchni zabudowanych wystêpuje blisko dróg (do 50 m), jak w dalszych po³o¿eniach (powy¿ej 100 m). Natomiast w odleg³ooeci 50­100 m ulokowane jest zaledwie 17% powierzchni zabudowanych. Takie proporcje oewiadcz¹ o wiêkszych preferencjach przy wyborze siedliska dla miejsc odleglejszych od ci¹gów komunikacyjnych. W ,,Wilczycach" uwidacznia siê znacznie mniejsze ,,nasycenie" zabudow¹ strefy wyznaczonej granic¹ do 50 m, w której zawiera siê tylko 29% powierzchni zabudowanej obszaru badawczego, a przy 100 m ­ 59%. Tu równie¿ siedliska zlokalizowane s¹ w miejscach odleglejszych od dróg (powy¿ej 100 m ­ 41% powierzchni zabudowanych). Zdecydowanie najkorzystniej przedstawia siê rozmieszczenie zabudowy w ,,Markowej" (ryc. 4). Tutaj a¿ 52% powierzchni zabudowanej le¿y w bliskim s¹siedztwie dróg (do 50 m), a w buforze 100 m ­ 76%. W odleg³ooeci powy¿ej 100 m znajduje siê jedynie 24% powierzchni zabudowanej obszaru, czyli tyle samo co w strefie 50­100 m od dróg. Terenom zabudowanym zagra¿aj¹ procesy erozji w¹wozowej. W czasie wyst¹pienia ulewnych deszczy rozciêcia erozyjne mog¹ wyd³u¿aæ siê nawet o kilkanaoecie metrów (Buraczyñski, Wojtanowicz 1974). W obrêbie obszarów testowych przeanalizowano potencjalne zagro¿enie tym zjawiskiem dla osadnictwa. W bezpooerednim s¹siedztwie w¹wozów, w odleg³ooeci do 25 m od ich krawêdzi, znajduje siê 1,5­4,5% powierzchni zabudowanej (tab. 3). Jak wynika z analizy, niewielki odsetek siedlisk po³o¿ony jest na tyle blisko, ¿eby bezpooerednio by³y nara¿one na uszkodzenie w wyniku rozwoju procesów erozyjnych. Dla czêoeci istnieje jednak realne zagro¿enie. Jego stopieñ jest ró¿ny, najwiêkszy w przypadku ,,W¹wolnicy" (Baran-Zg³obicka, Zg³obicki 2007). W przypadku wyznaczania stref do zabudowy powinno uwzglêdniaæ siê specyfikê funkcjonowania oerodowiska obszarów lessowych i ochronê walorów krajobrazowych. Do niekorzystnych nale¿y uznaæ lokalizacjê siedlisk w dnach dolin. W przypadku dolin rzecznych zagro¿eniem mo¿e byæ powódY i podtopienia, w pozosta³ych zaoe dolinach ­ sp³ywy okresowe. Powierzchnie stoków oerednio i stromo nachylonych mog¹ byæ zagro¿one ruchami masowymi. Natomiast z krajobrazowego punktu widzenia niedopuszczalne jest wkraczanie zabudowy, szczególnie o du¿ych gabarytach i agresywnych kszta³tach, na wysoko po³o¿one powierzchnie wierzchowinowe, poniewa¿ stanowi ona element zak³ócaj¹cy harmoniê panoram widokowych. WYNIKI Przeprowadzone badania (Baran-Zg³obicka 2004) wykaza³y nastêpuj¹ce uwarunkowania przyrodnicze (g³ównie geomorfologiczne), które winny byæ uwzglêdniane w procesie planowania przestrzennego: ­ na blisko 1/3 obszarów wystêpuje silne potencjalne zagro¿enie erozyjne; na tych powierzchniach nale¿y zwracaæ szczególn¹ uwagê na sposób u¿ytkowania terenu (preferowane trwa³e zadarnienia i zalesienia); ­ przewa¿aj¹ obszary objête zagro¿eniem erozyjnym o umiarkowanym natê¿eniu (31­39%); tereny o silnym zagro¿eniu zajmuj¹ 9­16% (wskazana jest tu zmiana sposobu u¿ytkowania ziemi); ­ w¹wozy stanowi¹ 3­7% badanych powierzchni, a bezpooerednie zagro¿enie procesami erozji w¹wozowej dotyczy 1­4% (konieczne zadarnienie lub zalesienie); ­ strefy zagro¿one wyst¹pieniem sp³ywów skoncentrowanych o du¿ej sile zajmuj¹ 8­10% obszaru, podtopieñ zaoe 6­10% (ograniczenie lokowania zabudowy), ­ zabudowa zlokalizowana jest g³ównie w obrêbie wierzchowin (40­25%) i stoków ³agodnie nachylonych (25­36%); zbyt du¿y udzia³ (13­37%) zabudowy w dnach dolin rzecznych (mo¿liwooeæ podtopieñ); ­ najwiêcej powierzchni zabudowanej (59­76%) znajduje siê w strefie do 100 m od ci¹gów komunikacyjnych (ograniczenie procesu rozpraszania). Analiza przestrzenna i ilooeciowa wybranych uwarunkowañ oerodowiskowych zagospodarowania terenu umo¿liwi³a wykonanie dla badanych obszarów syntetycznego opracowania. Zawiera ono konkretne wytyczne istotne w procesie planowania (tab. 4 i ryc. 5). Tab. 4. Propozycje zmian w strukturze u¿ytkowania terenu Proposals of changes in land use structure ,,W¹wolnica" ,,Wilczyce" [%]* Elementy istniej¹ce Tereny zabudowane Obszary leoene Utrzymanie obecnego rolniczego u¿ytkowania 3 18 51 4 9 56 7 9 53 ,,Markowa" Propozycje zmian u¿ytkowania (rozwi¹zania alternatywne) Tereny do zalesienia Funkcja sadownicza Zamiana gruntów ornych na inne formy u¿ytkowania Wprowadzenie lub utrzymanie u¿ytków zielonych 4 20 9 1 19 16 3 8 9 9 Zagro¿enia erozyjne Tereny wy³¹czone z intensywnego rolniczego u¿ytkowania W¹wozy * Suma powierzchni dla poszczególnych obszarów badawczych przekracza 100% ze wzglêdu na wspó³wystêpowanie wydzieleñ i alternatywnooeæ niektórych rozwi¹zañ. Wyniki badañ w trzech zespo³ach zlewni, reprezentatywnych dla terenów lessowych Polski po³udniowo-wschodniej, pozwalaj¹ na stworzenie pewnego ogólnego modelu kierunków zagospodarowania, g³ównie w zakresie zmian u¿ytkowania terenu uwarunkowanych geomorfologicznie. Wyznacza on ogólne ramy, w obrêbie których mog¹ byæ prowadzone szczegó³owe prace planistyczne. Pomimo zró¿nicowania regionalnego generalne wskaYniki dla wszystkich trzech obszarów badawczych s¹ zbli¿one (tab. 4): a) na powierzchni 69­72% wskazane jest zachowanie istniej¹cego sposobu u¿ytkowania ze wzglêdu na wysokie walory produkcyjne gleb, ekologiczne (lasy) lub w zwi¹zku z wystêpowaniem na tych terenach zabudowy, b) na powierzchni oko³o 30% wskazane s¹ zmiany sposobu u¿ytkowania z uwagi na powa¿ne zagro¿enie erozyjne, warunki ekologiczne (u¿ytki zielone), stworzenie dogodnych warunków do rozwoju sadownictwa, c) w przypadku oko³o 30% powierzchni (u¿ytkowanej rolniczo lub zajêtej wspó³czeoenie przez lasy) gospodarka powinna byæ prowadzona ze szczególn¹ ostro¿nooeci¹ ze wzglêdu na istnienie silnego potencjalnego zagro¿enia erozyjnego. P O D S U M O WA N I E Na obszarach lessowych badania powinny koncentrowaæ siê g³ównie na procesach morfodynamicznych, potencjale rolniczej przestrzeni produkcyjnej i strukturze u¿ytkowania, a w³aoeciwie d¹¿yæ do okreoelenia dynamiki zjawisk w tych dziedzinach, prognozowania zakresu ich zmian w przysz³ooeci oraz oceny skutków tych przekszta³ceñ w krajobrazie. Opracowania uwarunkowañ przyrodniczych na potrzeby planowania przestrzennego powinny opieraæ siê na granicach naturalnych, a nie administracyjnych (sztucznych). Taki sposób analizy jest szczególnie istotny przy badaniu funkcjonowania tak wra¿liwych geosystemów. Bez w¹tpienia zastosowanie programów GIS umo¿liwia kompleksow¹ ocenê wybranych uwarunkowañ przyrodniczych planowania przestrzennego. Pozwala tak¿e w pewnym zakresie na prognozowanie zmian i przedstawienie ich rozk³adu przestrzennego oraz ujêcia ilooeciowego. L I T E R AT U R A B a r a n - Z g ³ o b i c k a B., 2004: Badania krajobrazowe wybranych obszarów lessowych jako podstawa oceny mo¿liwooeci wykorzystania terenu w procesie planowania przestrzennego. Zak³ad Geologii UMCS, maszynopis, Lublin. B a r a n - Z g ³ o b i c k a B . , 2006: Threats to agricultural loess landscapes of the Lublin Region and methods of their conservation. W: Cultural landscapes of the Lublin Upland and Roztocze, edited by E. Skowronek, W. Wo³oszyn, T. Spek, K.M. Born. Earth Science Institute of Maria Curie-Sk³odowska University, Lublin: 48­56. B a r a n - Z g ³ o b i c k a B., Z g ³ o b i c k i W., 2006: Geomorfologiczne uwarunkowania struktury u¿ytkowania ziemi w krajobrazach lessowych Polski SE, [w:] Krajobraz kulturowy ­ cechy, walory, ochrona, W. Wo³oszyn (red.). Problemy Ekologii Krajobrazu, t. XVIII, UMCS, Instytut Nauk o Ziemi, Zak³ad Ochrony OErodowiska, Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddzia³ Lublin, Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu. Lublin: 483­490. B a r a n - Z g ³ o b i c k a B., Z g ³ o b i c k i W., 2007: Ocena wspó³czesnego zagro¿enia erozj¹ w¹wozow¹ na obszarach lessowych Polski po³udniowo-wschodniej. Czasopismo Geograficzne, 77 (4): 313­326. B u r c z y ñ s k i J., W o j t a n o w i c z J., 1974: Rozwój w¹wozów w okolicy Dzierzkowic na Wy¿ynie Lubelskiej pod wp³ywem gwa³townej ulewy w czerwcu 1969 roku. Annales UMCS, sec. B, vol. XXVI: 135­168. D u b e l K., 2000: Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym. Wyd. Ekonomia i OErodowisko, Bia³ystok. G a r d z i e l Z., H a r a s i m i u k M., J e z i e r s k i W., P a w ³ o w s k i A., Z g ³ o b i c k i W., 2006: Erozja w¹wozowa w zachodniej czêoeci P³askowy¿u Na³êczowskiego (Wy¿yna Lubelska). Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 9: 768­776. G e r l a c h T., 1976: Wspó³czesny rozwój stoków w Polskich Karpatach Fliszowych. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 122. J a n i c k i G., Z g ³ o b i c k i W., 2000: Geomorfologiczne skutki ulewy (z 16 wrzeoenia 1995 r.) w okolicy Garbowa na Wy¿ynie Lubelskiej. Annales UMCS, sec. B, vol. LIII: 109­129. J ó z e f a c i u k C., J ó z e f a c i u k A., 1995: Erozja agroekosystemów. Biblioteka Monitoringu OErodowiska, PIOOE, IUNG w Pu³awach, Warszawa. J ó z e f a c i u k C., J ó z e f a c i u k A., 1996: Erozja w¹wozowa i metody zagospodarowania w¹wozów. Biblioteka Monitoringu OErodowiska, PIOOE, IUNG w Pu³awach, Warszawa. K l i m o w i c z Z., 1993: Zmiany pokrywy glebowej w obszarze utworów lessowych i lessowatych w zale¿nooeci od okresu u¿ytkowania i rzeYby terenu. Rozprawy habilitacyjne UMCS, Lublin. K o n d r a c k i J., 1988: Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. K i s t o w s k i M., 2001: Wybrane problemy metodologiczne i terminologiczne opracowañ ekofizjograficznych. Problemy ocen oerodowiskowych, nr 3(14): 32­39. K i s t o w s k i M., 2003: Rola i zakres studiów fizyczno-geograficznych w procedurze sporz¹dzania opracowañ ekofizjograficznych, [w:] OEmigielska M., S³odczyk J., (red.), Polskie Towarzystwo Geograficzne, Oddz. w Opolu, Uniwersytet Opolski: 147­152. M a r u s z c z a k H., 1972: Zagadnienia klasyfikacji lessów w Polsce, [w:] Przewodnik sympozjum krajowego Litologia i stratygrafia lessów w Polsce. H. Maruszczak (red.), Lublin 25­30 wrzeoenia 1972, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa: 15­30. M a r u s z c z a k H., 1973: Erozja w¹wozowa we wschodniej czêoeci pasa wy¿yn po³udniowopolskich. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 151: 15­30. M a r u s z c z a k H., M i c h a l c z y k Z., R o d z i k J., 1988: Warunki geomorfologiczne i hydrogeologiczne rozwoju denudacji w dorzeczu Grodarza na Wy¿ynie Lubelskiej. Annales UMCS, sec. B, vol. 39: 117­145. N i e w i a d o m s k i W., G r a b a r c z y k S., 1977: Struktura u¿ytkowania ziemi jako czynnik ochrony gleby przed erozj¹ wodn¹. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, z. 193: 135­155. P a c z u s k i R., 1996: Prawo ochrony oerodowiska. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz. R e p e l e w s k a - P ê k a l o w a J., P ê k a l a K., 1988: Charakterystyka geomorfologiczna zlewni w¹wozu lessowego w aspekcie potrzeb projektów melioracji przeciwerozyjnych. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych, 357: 17­35. R o d z i k J., Zg³o b i c k i W., 2000: Wspó³czesny rozwój w¹wozu lessowego na tle uk³adu pól. [w:] Problemy ochrony i u¿ytkowania obszarów wiejskich o du¿ych walorach przyrodniczych, S. Radwan i Z. Lorkiewicz (red.). Wyd. UMCS, Lublin: 257­261. T e i s s e y r e A. K., 1992: Epizodyczne koryta a rozwój suchych dolin w krajobrazie rolniczym. Acta Univ. Wratisl., Prace Geol.-Mineral., 31. T w a r d y J., 1995: Dynamika denudacji holoceñskiej w strefie krawêdziowej Wy¿yny £ódzkiej. Acta Geographica Lodziensa, 69. Z g ³ o b i c k i W., 1988: Rola mapy morfodynamicznej w planowaniu przestrzennym na obszarach wiejskich zagro¿onych erozj¹ (na przyk³adzie gminy W¹wolnica). [w:] IV Zjazd Geomorfologów Polskich. G³ówne kierunki badañ geomorfologicznych w Polsce. Stan aktualny i perspektywy, Pêkala K. (red.). Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Instytut Nauk o Ziemi UMCS, Komisja Zmarzlinoznawstwa Komitetu Badañ Polarnych PAN, Wyd. UMCS, Lublin: 443­446. Z g ³ o b i c k i W., 2002: Dynamika wspó³czesnych procesów denudacyjnych w pó³nocno-zachodniej czêoeci Wy¿yny Lubelskiej. Wyd. UMCS, Lublin. Z g ³ o b i c k i W., B a r a n - Z g ³ o b i c k a B., 2005: Abiotyczne uwarunkowania powstawania w¹wozów na obszarach lessowych Polski po³udniowo-wschodniej. Przegl¹d Geograficzny, 77: 357­365. SUMMARY The aim of the paper is to present natural conditionings which are the most important in the process of spatial planning. The studies were conducted in the loess landscape, in the groups of catchments (area about 100 km2) ­ within the Na³êczów Plateau, Sandomierz Upland and Rzeszów Foothills. The main features of the environment of the studied areas are: thick loess covers, diversified relief, dynamic geomorphologic processes, mosaic of brown soils, intensive agriculture. The research consists of development of the digital database comprising parameters of selected components of the environment. Then a new set of maps was prepared as a result of the selection and compilation of thematic layers and specified areas. Studied were focused on the geomorphologic conditionings. The degree of the potential and real risk of soil erosion, threat caused by gully erosion and local floods and finally structure of settlement were analyzed. The final result of the spatial analysis is a synthetic map. It consists of proposals of changes and limitations of land use in the process of spatial planning. About 1/3 of the studied area requires changes in the way of land use.

Journal

Annales UMCS, Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia – de Gruyter

Published: Jan 1, 2008

There are no references for this article.