Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Rola doświadczenia wewnętrznego w poznaniu – Edmund Husserl a Richard Hönigswald

Rola doświadczenia wewnętrznego w poznaniu – Edmund Husserl a Richard Hönigswald Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0004 Rola dowiadczenia wewntrznego w poznaniu ­ Edmund Husserl a Richard Hönigswald Slowa kluczowe: poznanie, dowiadczenie wewntrzne, wiadomo Wstp O ile Edmunda Husserla nie trzeba nikomu przedstawia, poniewa jest postaci o silnie ugruntowanej pozycji w historii myli filozoficznej, o tyle z Richardem Hönigswaldem rzecz ma si odmiennie. Znany jest bowiem w Polsce co najwyej nielicznemu gronu badaczy zajmujcych si neokantyzmem. Z tego wzgldu mona by bylo zakwestionowa potrzeb podejmowania trudu zestawiania go z Husserlem. A jednak, wbrew rónym wtpliwociom, istniej przynajmniej dwa powody, aby to zrobi. Pierwszym jest to, e filozoficzne poszukiwania Husserla i Hönigswalda mialy wiele cech wspólnych. Obaj dyli do poznania pewnego. Drog do jego uzyskania bylo dla nich dowiadczenie wewntrzne, któremu nadawali jednak odmienne znaczenie. Dla Husserla oznaczalo ono bezporedni wiedz o przedmiocie, dla Hönigswalda bylo punktem wyjcia procesu jego konstytucji. Drugi powód zestawienia ze sob Husserla i Hönigswalda zwizany jest z aktualnym take dzi problemem ­ cisloci w filozofii. Obaj dyli do zbudowania filozofii naukowej. Jednak dla obu oznaczala ona co innego. Porównanie ich sposobów rozumienia dowiadczenia wewntrznego stanowi bdzie dobr okazj do zastanowienia si nad charakterem poznania filozoficznego. Czy ma ono wlasn specyfik i metod, jak sdzil Husserl, czy te z koniecznoci zdane jest na metody nauk szczególowych, po które sigal Hönigswald? 1. Sytuacja problemowa ­ krótki zarys Jaka byla sytuacja filozofii na pocztku XX wieku i co lealo u podstaw denia do zbudowania filozofii naukowej, którego rzecznikami byl Husserl i Hönigswald? Zgodnie z diagnoz postawion przez Friedricha A. Langego w pracy o historii materializmu i jego znaczeniu pod koniec XIX wieku, sytuacja, w jakiej znalazla si w tym czasie filozofia, byla wynikiem upadku niemieckiego idealizmu i braku zaufania do spekulatywnego charakteru rozwijanych w jego ramach koncepcji. Szeroko t kwesti omawia Herbert Schnädelbach w swojej pracy o filozofii w Niemczech w okresie od mierci Hegla do objcia wladzy przez narodowych socjalistów. Upadek sytemu Heglowskiego zapocztkowal proces utraty przez filozofi jej dotychczasowej pozycji. Na pocztku XIX wieku przed filozofi wci stawiano wielkie wymagania, a to za spraw miejsca, jakie zajmowala ona w systemie edukacji w Niemczech. Pod naporem dynamicznie rozwijajcych si nauk szczególowych filozofia tracila uznanie, a now sytuacj, w jakiej si znalazla, zaczto okrela jako kryzys jej tosamoci1. Jednym z przejawów kryzysu bylo zajmowanie si przez jej przedstawicieli bezpiecznymi przedmiotami, takimi jak historyczne koncepcje filozoficzne, których interpretacja i opis nie stanowily konkurencji dla nauki. Innym przejawem bylo wychodzenie naprzeciw wyzwaniom epoki i podejmowanie bada, które prowadzono wówczas glównie na gruncie fizjologii. Chodzi o badania ukladu nerwowego, o których sdzono, e pozwol w cisly sposób dokona ustale dotyczcych wiadomoci i procesów poznawczych. Roman Ingarden pisal o tym nastpujco: Byly to lata zalamania si filozofii idealizmu niemieckiego, a wraz z nim poniekd zalamania si filozofii ówczesnej w ogóle; jako zwycizca za pozostaly na placu boju nauki przyrodnicze. Zdawalo si, e filozofia naley ju do przeszloci. Jeli nie bra pod uwag historyków filozofii, oraz niektórych filozofów, takich jak np. Hermann Lotze ­ niektórzy zainteresowani filozoficznie przyrodnicy, jak Theodor Fechner, Wilhelm Wundt, Hermann Helmholtz, zwrócili si ku psychologii. Starano si j opracowa jako teren nie opanowany przez nauki przyrodnicze, poslugujc si przy tym metodami tych nauk, przede wszystkim za eksperymentem2. Pojawilo si take denie do odbudowania znaczenia filozofii jako dyscypliny cislej. Rozumiano to dwojako. Z jednej strony, przez uczynienie z filozofii dziedziny zajmujcej si tymi samymi problemami, które podejmu1 H. Schnädelbach, Filozofia w Niemczech 1831­1933, przel. K. Krzemieniowa, Warszawa 1992, s 149. 2 R. Ingarden, Wstp do fenomenologii Husserla. Wyklady wygloszone na Uniwersytecie w Oslo (15 wrzenia ­ 17 listopada 1967), przel. A. Póltawski, Warszawa 1974, s. 19. je nauka ­ filozofia miala sta si refleksj nad nauk. Z drugiej strony, przez wypracowanie wlasnych metod badawczych gwarantujcych jej poznaniu cislo porównywaln do naukowej. Mówic w bardzo duym uproszczeniu, pierwsze rozwizanie (filozofia jako refleksja nad nauk) przyjmowano w neokantyzmie; reprezentowal je m.in. Hönigswald, dla którego filozofia miala by teori przedmiotowoci. Drugie rozwizanie (filozofia jako nauka badajca przedmioty) mieci si w nurcie wywodzcym si od Franza Brentana, w jego obrbie sytuuje si fenomenologia Husserla. Husserl, jak pisal Ingarden, nie mógl znie, e w ramach filozofii spierano si tylko, a nie docierano do rzeczy samych. On sam widzial filozofi jako jedn nauk, na ksztalt jednej matematyki3. A zatem poznanie filozoficzne mialo przynosi takie same rezultaty, jakie osigaly inne dyscypliny naukowe, std wynikalo denie Husserla, by zajmowa si nie pojciami, ale rzeczami samymi, przedmiotami. W ten sposób filozofia wypracuje wlasne pole badawcze i bdzie mogla stanowi alternatyw dla poznania naukowego. 2. Przeciw sceptycyzmowi w filozofii i nauce Ukazanie odmiennoci punktów wyjcia dwóch sposobów rehabilitacji filozofii na pocztku XX wieku pozwoli zrozumie rónic midzy ujciami kwestii pewnoci poznania przyjmowanymi przez Husserla i przez Hönigswalda. Cho odnosili si oni do tych samych problemów stojcych przed filozofi w tamtym czasie, rozwizywali je odmiennie, a wynikalo to wlanie z przyjtych przez nich zaloe. Hönigswald krytykowal metafizyczne wnioski wycigane przez przyrodników, Husserl wystpowal przeciw naturalizmowi i historycyzmowi w teorii poznania. Naturalizacja wiadomoci prowadzila bowiem, jak sdzil Husserl, do sceptycyzmu i relatywizmu poznawczego, a w konsekwencji do rezygnacji z prawdy. Zarówno dla niego, jak i dla Hönigswalda oznaczalo to obnienie wartoci poznania, które nie kierujc si ku prawdzie przestawalo mie znaczenie poznania koniecznego i powszechnie wanego. Dlatego te obaj wystpowali przeciw koncepcjom przyznajcym nauce status konwencji i uznajcym kady naukowy opis wiata za równoprawny. Jednym z najbardziej znanych przedstawicieli takiego rozumienia nauki byl Ernst Mach, który uwaal przedmioty naszego poznania za kompleksy elementów, wrae, istniejcych tylko o tyle, o ile stanowi treci pojawiajce si w wiadomoci. Hönigswald pisal o Machu nastpujco: Tame, s. 47. Rzeczy i ciala s dla niego tylko symbolami mylowymi dzialajcych na siebie stalych grup wrae ­ symbolami, którymi poslugujemy si z powodów `praktycznych', ulatwiaj nam one i celowo skracaj komunikacj z innymi ludmi lub cich rozmow, któr prowadzimy sami ze sob, bd te ­ co zreszt w pewnym sensie jest tym samym ­ poniewa pewne ukladajce si w calo grupy wrae s wane dla utrzymania naszej egzystencji biologicznej4. Przedmioty poznania byly dla Macha jedynie wzgldnie trwalymi powizaniami elementów (wrae), treciami wiadomoci, których zwizki staj si symbolami rzeczy. Poslugujemy si nimi jedynie w celach praktycznych, ich znajomo sluy naszemu przetrwaniu. Konsekwencj tego stanowiska byla redukcja sfery dowiadczenia wspólnego, odnoszcego si do obiektywnych stanów rzeczy istniejcych poza jednostkowymi doznaniami. Przyjmowana przez Macha koncepcja przedmiotu poznania naukowego uniemoliwiala wyjcie poza subiektywn ograniczono wiedzy i prowadzila do uznania jej za rodzaj umowy ulatwiajcej czlowiekowi ycie. Jedynymi faktami, z jakimi mamy do czynienia, byly, wedlug niego, wraenia. Nasze dowiadczenie rozpada si na szereg jednorodnych elementów barw, tonów, cinie, a zadaniem nauki jest porzdkowanie tych elementów i ich wzajemnych stosunków. Poza nimi nie ma niczego stalego i trwalego, co stanowiloby przedmiot wspólnego dowiadczenia. Na ten moment koncepcji Macha, jako szczególnie niebezpieczny, wskazywal Husserl, który wszelkie próby sprowadzania wiedzy do prawidlowoci biologicznych, do wyposaenia gatunkowego slucego przetrwaniu, uznawal za zagraajce obiektywnemu charakterowi poznania. Empiriokrytycyzm Macha nie mógl by uzasadnieniem teorii poznania5. Ekonomika mylenia, jak pokazywal Husserl, nie uznaje obiektywnego charakteru przedmiotu poznania, a sprowadza go do uwarunkowanych biologicznie potrzeb gatunku ludzkiego. Na t niebezpieczna konsekwencj empiriokrytycyzmu Macha wskazywal take nauczyciel Hönigswalda, Alois Riehl, wedlug którego podawanie w wtpliwo obiektywnego istnienia przedmiotu poznania prowadzi do zakwestionowania samego poznania i wiedzy. Nie ma bowiem, jak pisal Riehl, moliwoci pogodzenia wieloci sdów dotyczcych badanego przedmiotu. Nie da si osign punktu widzenia common sense, ogólnych naocznoci6. Zarówno Husserl, jak i Hönigswald krytykowali Macha za redukcjonistyczne konsekwencje wynikajce z jego koncepcji sprowadzajcej nauk do 4 R. Hönigswald, Empirischer und kritischer Idealismus. Zur Philosophie Machs, ,,Beilage zur Allgemeine Zeitung" 1903, nr 201, s. 450. 5 E. Husserl, Badania logiczne, t. 1, Prolegomena do czystej logiki, przel. J. Sidorek, Toru 1996, s. 205. 6 A. Riehl, Zur Einführung in die Philosophie der Gegenwart ­ Acht Vorträge, Leipzig 1903, s. 58. instrumentalnego poslugiwania si symbolami rzeczy i uznajcej przedmioty za treci wiadomoci. W tej koncepcji niemoliwe bylo mówienie o przedmiocie dowiadczenia, co najwyej o dowiadczeniu przedmiotu, i to w skrajnie subiektywnym sensie doznania psychicznego. Warunkiem poznania przedmiotu oraz naukowych sdów o nim jest, jak uwaal Hönigswald, istnienie obiektywnych kryteriów badania przedmiotu. Przez nie dopiero moliwe jest osignicie powszechnej wanoci i obiektywnoci poznania. W przeciwnym razie wano ta jest jedynie wzgldna i ograniczona, jeli nie przypadkowa. Husserl dyl do przezwycienia sceptycyzmu, który byl, jak sdzil, jedn z niebezpiecznych konsekwencji koncepcji Macha. Sposobem przezwycienia sceptycyzmu bylo wypracowanie narzdzi do bezporedniego poznawania przedmiotów. Chodzilo o to, by przelama ograniczenia, w jakich tkwimy próbujc wyjani, czym jest przedmiot naszego dowiadczenia, i dotrze do przedmiotów samych, uj je bezporednio. Dopiero wówczas mona bdzie mówi o poznaniu pewnym. Zdaniem Husserla, gwarantuje je bezporednie spostrzeganie przedmiotów, uchwycenie ich istoty. Natomiast Hönigswald, dostrzegajc niebezpieczne konsekwencje koncepcji Macha, uwaal, e mona je przezwyciy stosujc do badania przedmiotów metody nauk szczególowych, pozwalajce na okrelenie podmiotowych warunków, jakie musi spelnia przedmiot, by mógl by uznany za przedmiot poznania. W krytyce koncepcji Macha ujawnily si istotne momenty poszukiwa zarówno Hönigswalda, jak i Husserla, a mianowicie ich denie do ugruntowania teorii poznania na dowiadczeniu wewntrznym. W jaki sposób jednak ujmowali oni przejcie od treci wiadomoci do przedmiotu, od wiedzy subiektywnej do obiektywnej, za brak którego krytykowali Macha? 3. wiadomo ­ przeycia ­ przedmioty Redukcjonistyczna koncepcja przedmiotu poznania Macha, sprowadzajca go do treci wiadomoci, stala si wyzwaniem zarówno dla Husserla, jak i Hönigswalda, i spowodowala podjcie przez nich poszukiwa wlaciwego rozwizania problemu przedmiotowoci. Solipsystyczna koncepcja Macha nie tylko byla nie do przyjcia, ale grozila wszystkimi konsekwencjami, które lcz si z relatywizmem i sceptycyzmem poznawczym ­ zagradzala drog osignicia poznania pewnego i koniecznego. Zarówno dla Husserla, jak i dla Hönigswalda rozwizaniem bylo znalezienie wlaciwej zalenoci, jaka zachodzi midzy wraeniami do powizania których Mach sprowadzal przedmioty, symbole mylowe ­ a ich mylowym ujciem: pojciami. Inaczej mówic, dla obu problemem stala si wiedza obiektywna wykraczajca poza obszar jednostkowego dowiadczenia ­ treci wiadomoci, jakkolwiek zachowujca je jako jeden z wanych elementów ujmowania przedmiotu. To bardzo interesujca kwestia. Na pocztku XX wieku w centrum wikszoci poszukiwa filozoficznych staly zarówno cislo poznania, jak i stosunek wiedzy subiektywnej do wiedzy obiektywnej. Z pewnoci przyczynily si do tego odkrycia dokonywane w poszczególnych naukach, midzy innymi w fizjologii, na gruncie której toczyl si spór o charakter jakoci zmyslowych. Wywolal on filozoficzne reperkusje w postaci postawienia pod znakiem zapytania istnienia rzeczy poza wiadomoci oraz kwestionowania obiektywnego charakteru wiedzy, jak o nich zdobywamy. Husserl lczyl przedmiotowo, a zatem moliwo wiedzy obiektywnej, z intencjonalnoci (intencjonalnym charakterem wiadomoci), poslugujc si zaczerpnitym z koncepcji Brentana pojciem inegzystencji przedmiotu w akcie wiadomoci. Przedmiotowo ma w tym ujciu charakter immanentny. Oznacza to, e mamy pewno poznania przedmiotu, poniewa dostpny jest nam on jako taki, niezalenie od tego, czy stanowi element realnego procesu syntezy wrae. Przedmiot nie jest zloony z czci, lecz jest jasno prezentujc si w wiadomoci caloci. Jego konstytucja nie dokonuje si przez syntez wrae ­ jest dany w bezporednim spostrzeeniu. W intencji przedmiot jest ,,namierzany" (intencja celuje w przedmiot) i dlatego to w niej, a nie w jej wypelnieniu treciami jest on dany. Przedmiot jest tym, co pojawia si w przeyciu, nieujmowanym jednak jako psychiczny proces syntezy, a jako akt jego wiadomociowej samoprezentacji. Hönigswald uznawal za przedmiot wszystko to, czemu moemy si przeciwstawi jako obserwujce (poznajce) podmioty7. Mona powiedzie, e przedmiotem w tym ujciu jest wszystko to, na co kieruje si nasze mylenie. W kadym akcie mylowym dany jest przedmiotowy odpowiednik owego nakierowania na ,,co". Przedmioty s spostrzegane, jednak nie tak, jak u Husserla, w akcie bezporedniego spostrzeenia, a w procesie, w którym dokonuje si synteza materialu wraeniowego. Wedlug Hönigswalda, spostrzeenia zmyslowe s take przedmiotami, tym, co dane jako przeciwstawiajce si wiadomoci. Przedmiot jest tym, co istnieje niejako poza, co jest na zewntrz samego aktu nakierowania si na niego. Bodce mog by zarówno zewntrzne, jak i wewntrzne, lecz zawsze to one stanowi pierwszy moment wyodrbnienia tego, co przeciwstawia si wiadomoci jako ,,co". Natomiast dane jest to zawsze jako przeycie poszczególnych wrae, ich ogarnicie w jedn calo, przeycie treci danych wiadomoci. Mamy dwa znaczenia nadawane wiedzy o przedmiocie, oba odnosz si do dowiadczenia wewntrznego w znaczeniu przey i stanów wiadomoci. R. Hönigswald, Beiträge zur Erkenntnistheorie und Methodenlehre, Leipzig 1906, s. 29. Husserl nie traktowal przedmiotu jako czego, co da si sprowadzi do materialu dostpnego wiadomoci, do zespolu wrae. Natomiast dla Hönigswalda treci wiadomoci stanowily jedn ze skladowych przedmiotu, cho w nich nie wyczerpywalo si jego pojcie. W przeciwiestwie do Husserla, Hönigswald nie uwaal, by przedmiot (rzecz) dany byl wiadomoci w sensie jego cielesnej obecnoci. Przedmiot staje si czym dla wiadomoci i nigdy nie istnieje jako taki, bez mylowej obróbki jego elementów skladowych. Hönigswald reprezentowal kantowskie podejcie do problemu przedmiotowoci, wlczajc w pojcie przedmiotu problem pobudzenia a zatem istnienie tego, co dane, wrae i co za tym idzie, problem rzeczy samej w sobie. Cho Husserl nie twierdzil w adnym wypadku, jakoby rzeczy i przedmioty istnialy jako takie ­ wiadomo ma do czynienia z fenomenami, a nie z rzeczami samymi w sobie ­ mimo to przyjmowal, e moliwe jest uchwycenie tego, czym s przedmioty, w akcie intuicji, w naocznej prezentacji. Do niej sprowadzal dowiadczenie wewntrzne, za spraw którego moemy poznawa w sposób pewny przedmioty, rzeczy same. Natomiast wedlug Hönigswalda, pewno poznania gwarantowana jest przez normy porzdkowania w wiadomoci tego, co dane. Ustalenie, jakiego rodzaju s to normy, moliwe jest w drodze badania poslugujcego si metodami psychologicznymi. Husserl i Hönigswald lczyli istnienie przedmiotu z przeyciem, z jego byciem danym wiadomoci. Jednak Husserla interesowalo ono tylko w zakresie jego zawartoci istotowej, jako przeycie fenomenologiczne, z którego usunita zostaje wszelka apercepcja. Podkrelal on rónic midzy przeywaniem treci (wrae) a spostrzeganiem odnonego przedmiotu. Istnienie doznawanej treci jest, wedlug niego, czym zupelnie innym ni istnienie spostrzeganego przedmiotu8. To intencja nadaje treciom wiadomoci znaczenie bycia czym. Ona sama nie moe by sprowadzona do procesu psychicznego. Natomiast Hönigswald uwaal, e na przedmiot w jednakowej mierze sklada si to, co jest treci wiadomoci ­ przeyciem mylowym, jak i nadawaniem mu znaczenia, które dolcza si do przeywanej treci. Dokonuje si to w realnym procesie psychicznym, w czasowym akcie mylenia konkretnego podmiotu. Odmienne podejcie do problemu bycia danym przedmiotu w przeyciu u Husserla i Hönigswalda wplynlo te na odmienne rozumienie przez nich dowiadczenia wewntrznego, a zatem bezporedniego, wiadomociowego uznawania przedmiotu w bycie. Wedlug Husserla sprowadzalo si ono do naocznej prezentacji, dla Hönigswalda oznaczalo akt mylowy, zrozumienie, jednoznaczno. Dla obu jednak dowiadczenie wewntrzne stanowilo wany element w poszukiwaniach zwizanych z przedmiotowoci, z wiedz pewn. 8 E. Husserl, Badania logiczne, t. 2, cz. 1, Badania dotyczce fenomenologii i teorii poznania, przel. J. Sidorek, Warszawa 2000, s. 481. 4. Dowiadczenie przedmiotu ­ przedmiot dowiadczenia Kwestia dowiadczenia jako podstawy poznania pojawila si zarówno u Husserla, jak i u Hönigswalda w zwizku z problemem przedmiotowoci ­ chodzilo o moliwo poznania, które gwarantuje pewno. Rozwój nauk szczególowych i uzyskiwane dziki ich metodom badawczym rezultaty odbijaly si w tamtym czasie w sposób znaczcy na poszukiwaniach filozoficznych. Skoro nauki przyjmowaly prymat dowiadczenia przed teori, to i w filozofii dowiadczenie stalo si drog uzyskiwania pewnoci poznania. I nie mialo znaczenia, czy dowiadczenie to sytuowano w opozycji do dowiadczenia naukowego, czy te bylo z nim zwizane. Przedmiot dany w dowiadczeniu wewntrznym to inaczej przedmiot dany wiadomoci, spostrzeony, odczuty czy w jakikolwiek inny sposób uchwycony. Dowiadczenie w tym znaczeniu jest rodzajem naocznoci, obecnoci dla nas przedmiotu. Hönigswald pisal: Bez spostrzeenia nie byloby przedmiotu, nie wiedzielibymy o rzeczy. Lecz rzecz nie jest kompleksem spostrzee. Ona jest czym wicej ni subiektywnym zwizkiem przedstawie majcych znaczenie tylko dla jednostki. Stanowi raczej powizanie spostrzee dokonywanych przez podmiot, wykraczajcych jednak poza niego ku niezalenej od niego wanoci9. O ile zatem dowiadczenie stanowi obszar, w obrbie którego dostpny jest przedmiot poznania, o tyle to, czym jest sam przedmiot, nie sprowadza si jedynie do sposobu, w jaki jest on dany wiadomoci. W tym miejscu pojawia si problem znaczenia, jakie ma dowiadczenie wewntrzne dla poznania przedmiotów, i problem jego stosunku do tego, co jest dowiadczeniem zewntrznym, a zatem moliwoci istnienia przedmiotów niezalenie od wiadomoci. Problem ten byl szczególne wany dla Husserla. Rzeczy, czyli byty przestrzenno-cielesne, podobnie jak procesy i zjawiska fizyczne, traktowal on jako nalece do sfery dowiadczenia wspólnego ­ przyrody. Pisal: Te same twory rzeczowe (rzeczy, procesy itd.) ukazuj si nam wszystkim i przez nas wszystkich mog by okrelane co do swej `natury'. Ich `natura' znaczy wszake: prezentujc si w dowiadczeniu w rónorako zmieniajcych si `subiektywnych przejawach', wystpuj one jednak jako czasowe jednoci trwalych i zmiennych wlasnoci, i wystpuj jako wlczone w lczc je wszystkie struktur jednego wiata cielesnego z jedn przestrzeni, jednym czasem10. R. Hönigswald, Beiträge..., dz. cyt., s. 33. E. Husserl, Filozofia jako cisla nauka, przel. W. Galewicz, Warszawa 1992, s. 37. Natomiast psychika i przynalena jej sfera przedmiotów ma, wedlug Husserla, zupelnie inny charakter. W sferze psychicznej nie ma rónicy midzy zjawiskiem a bytem. Std poznanie przedmiotów psychicznych nie dokonuje si w dowiadczeniu, z jakim mamy do czynienia w przypadku poznania bytu fizycznego. Dlatego te metoda badania przedmiotów dowiadczenia wewntrznego musi by odmienna od metod badania dowiadczenia zewntrznego. Wszelka naturalizacja, sprowadzanie fenomenów psychicznych do fizycznych, zamyka drog do ich poznania. Samo pojcie dowiadczenia ulegalo w koncepcji Husserla przemianom. W pierwszych jego pracach pojawialo si ono jedynie w kontekcie polemicznym, uzyskujc dojrzaly ksztalt dopiero w wydanej ze spucizny pracy Erfahrung und Urteil. Dowiadczenie zostalo w niej uznane za podstawowy obszar bada fenomenologicznych11. Najwaniejsz cech dowiadczenia wewntrznego jest jego bezporedni charakter. Przedmiot jest, wedlug Husserla, dowiadczany wówczas, gdy posiadamy bezporedni, ródlowo-prezentujc naoczno, która pozwala nam go uj. Do tego, by bada przedmioty, nie potrzeba adnych ,,przyrzdów", a tylko przygotowanego do bezporedniego ich spostrzegania filozofa, którego Husserl okrela mianem filozofa radykalnego punktu wyjcia, czyli takiego, który przystpujc do badania przedmiotów, nie przyjmuje adnych zaloe ich dotyczcych. Poslugujc si pojciem dowiadczenia bezporedniego, Husserl odcinal si od sensu, który byl nadawany temu pojciu w krytykowanych przez niego ujciach naturalistycznych. Jak pisal Ingarden, rónica midzy ujciem dowiadczenia bezporedniego przez Husserla a ujciem empirycznym polega na tym, e ujcie empiryczne, ze wzgldu na wraenia, które le u jego podstaw, mona nazwa zewntrznym. Przedmioty s w nim syntez wrae. Natomiast w dowiadczeniu fenomenologicznym s one calociami. ,,To, co spostrzegamy, widzimy, slyszymy, dotykamy, odczuwamy, nie s to «wraenia», lecz rzeczy i procesy w rzeczach, i s one dane w spostrzeganiu, powiedzie mona ­ we wlasnej osobie"12. U Husserla zatem istotn treci pojcia dowiadczenia wewntrznego ­ ródlowo prezentujcej naocznoci ­ jest intencja, której efektem jest przedmiot. Skierowana na przedmiot intencja spostrzegajca w odniesieniu do efektywnie nalecych do aktu wrae nazywana jest przez Husserla ujciem, interpretacj, apercepcj13. Natomiast dowiadczenie fenomenologiczne moliwe jest dopiero po redukcji transcendentalnej i jest ogldem samej rzeczy. 11 J. Piecuch, Dowiadczenie Boga. Propozycja Bernharda Weltego na tle sporu o pojcie dowiadczenia fenomenologicznego, Opole 2004, s. 82. 12 R. Ingarden, Wstp do fenomenologii Husserla, dz. cyt., s. 69. 13 E. Husserl, Badania logiczne, t. 2, cz. 1, dz. cyt., s. 484. Wedlug Hönigswalda, przedmiot dowiadczenia nie zamyka si w dowiadczeniu wewntrznym, wiadomociowym akcie jego ujmowania. To tylko jedna cz procesu konstrukcji dokonujcego si w akcie psychicznym ­ realnym procesie przebiegajcym w czasie. Przedmiot dowiadczenia ma charakter intersubiektywny, odpowiada common sense, o którym wczeniej byla mowa. Powizane w nim zostaj nie tylko jakociowe spostrzeenia zmyslowe, ale take spostrzeenia tych procesów. Owo wizanie jest treci dowiadczenia wewntrznego. By przedmiotem dowiadczenia to inaczej, wedlug Hönigswalda, spelnia warunki jego teoretycznych wymogów. Nie chodzi tylko o wskazane przez Kanta podmiotowe warunki dowiadczenia, jak formy zmyslowoci i kategorie intelektu, ale o wszelkiego rodzaju prawidlowoci mylenia i jego formy. Tylko w nich moliwe jest przedmiotowe ujcie tego, co dane, a zatem materialu wraeniowego. Dokonuje si to za spraw form mylowych ­ zasad i norm ujmowania materialu wraeniowego. Przedmiot dowiadczenia jest wytworem twórczej dzialalnoci myli, a nie jedynie powizaniem tego, co dane ­ wrae. Nie ma zatem przedmiotu jako takiego, jest on zawsze produktem poznawczej dzialalnoci czlowieka (przedmioty dowiadczenia nie s rzeczami, lecz przedstawieniami rzeczy). Proces ten ma s dwa bieguny, jeden tworz intersubiektywne warunki uznania czego za przedmiot (obiektywne warunki wszelkiego poznania), drugi ­ mylowy proces jego ujmowania, zasady, zgodnie z którymi zachodzi synteza wrae, niebdca jedynie koherencj spostrzee. To wlanie warunki tego procesu skladaj si, wedlug Hönigswalda, na dowiadczenie wewntrzne. W psychologii mylenia, do której si odwolywal, okrelano je mianem dowiadczenia subiektywnego. Zgodnie z pogldami reprezentantów tego kierunku w psychologii, skladaj si na nie: dowiadczenie kompleksu wrae, spostrzee, wspomnie, nastawie, fantazji i rozumienia, a take akty i funkcje, które si na te treci kieruj14. Dowiadczenie subiektywne bylo, inaczej mówic, dowiadczeniem dostpnym badaniu metodami stosownymi na gruncie psychologii mylenia. Tak zatem w rozumieniu dowiadczenia wewntrznego reprezentowanym przez Hönigswalda badanie zawartoci tego dowiadczenia, bdce elementem procesu poznania przedmiotu, moliwe jest przy pomocy metod psychologicznych. Ich uycie dokonuje si w ramach okrelonych rozumowo procedur i zostaje wpisane w metodyczny proces ich poznania O. Külpe, Die Philosophie der Gegenwart in Deutschland. Eine Charakteristik ihrer Hauptrichtungen nach Vorträgen gehalten im Ferienkurs für Lehrer1901 zu Würzburg, Leipzig 1908, s. 26. 5. Dowiadczenie bezporednie a dowiadczenie subiektywne W pojciu dowiadczenia bezporedniego u Husserla obecne jest napicie midzy realnie przeywajcym podmiotem a podmiotem dokonujcym aktów poznawczych ­ czystym Ja. Podkrelanie przez Husserla tej rónicy bez wystarczajcego jej wyjanienia powoduje, e trudno powiedzie, jakie cechy dowiadczenia wewntrznego uwaal on za najwaniejsze. Wiadomo, e bylo ono intuicyjnym aktem uchwycenia przedmiotu ­ oczywistoci. Nie bez powodu Husserl odrónial j od tego, co samo przez si zrozumiale. Oczywisto moe by dana jedynie w ogldzie i w tym sensie jest dowiadczeniem bezporednim. Kiedy jednak to dowiadczenie si zaczyna, skoro to, co samo przez si zrozumiale, nie jest jeszcze ogldem? U Hönigswalda kwestia ta zostala rozwizana znacznie prociej, poniewa nie oddzielal on od siebie podmiotu empirycznego (konkretnej osoby) i podmiotu poznajcego. Std te dowiadczenie wewntrzne mialo u niego inne znaczenie ni u Husserla. Mona bylo do niego dotrze jedynie porednio, przez analiz wypowiedzi osób badanych (take analiz wlasnych wypowiedzi) w czasie rozwizywania zadania, czyli w trakcie przebiegu realnego procesu mylenia. Dlatego te dowiadczenie to, jak byla o tym wyej mowa, mialo charakter subiektywny, a dokonujcy si w nim proces ustanawiania przedmiotu podlegal badaniu przy udziale metod psychologii mylenia. Hönigswald prowadzil wiele tego typu bada. Jako przyklad moe posluy analiza psychologiczna rytmu, który byl dla Hönigswalda przedmiotem produkowanym, a zatem istniejcym jedynie jako przeycie, niedajcym si uchwyci w aden inny sposób, jak tylko przez analiz treci przeycia rytmu. Rytm, w którym niejako w sposób ródlowy dokonuje si uchwycenie zalenoci midzy wraeniami a utworzon przez nie caloci, okrelan mianem ,,czego" ­ a wic przedmiotem ­ byl dla Hönigswalda wzorem przebiegu kadego procesu produkcji, wytwarzania przedmiotowego. Badanie rytmu pozwolilo mu na zrozumienie procesu porzdkowania wrae i ujmowania ich jako sensownej caloci. Husserl odrónial ten proces od oczywistoci, poniewa slusznie przypisywal mu empiryczny, czasowy i konkretny charakter. Konstytucja tego rodzaju obiektów czasowych jak rytm odbywa si, wedlug niego, jak kada przedmiotowa konstytucja, przez wypelnianie intencji. W przypadku czasu intencje te maj form intencji kierujcych si albo ku przyszloci, albo ku przeszloci15. Moment ,,teraz" jest natomiast praimpresj, 15 E. Husserl, Wyklady z fenomenologii wewntrznej wiadomoci czasu, przel. J. Sidorek, Warszawa 1989, s. 82. punktem ródlowym, od którego rozpoczyna si wytwarzanie obiektu trwajcego w czasie. Inaczej mówic, praimpresja jest po prostu spostrzeeniem czego w danym momencie. Stanowi punkt wyjcia do uchwycenia przedmiotu. Nie dokonuje si to jednak poprzez skladanie wrae, a poprzez oczekiwanie pewnej caloci. Istnienie w pojciu dowiadczenia bezporedniego u Husserla napicia midzy podmiotem empirycznym a czystym utrudnia wytyczenie granicy i stwierdzenie, kiedy mamy u niego do czynienia z ogldem, a kiedy z realnym procesem konstytucji przedmiotu. Najwaniejszym momentem tego procesu jest chwytanie caloci, która, jak pisal Ingarden, jest caloci postaciow, a zatem nie po prostu sum kolejnych dwików, lecz ich uporzdkowanym zloeniem (ustanowieniem), którego nie mona oddzieli od caloci. Dokladnie taki sam sens ma dla Hönigswalda relacja, w jakiej pozostaj w rytmie elementy skladowe, fundujce sam rytm. Rónica midzy ujciem procesu konstytucji obiektów czasowych przez Husserla a jego ujciem przez Hönigswalda polega na odmiennym traktowaniu przebiegu tego procesu. Uchwycenie rytmu dokonuje si u Hönigswalda zgodnie z norm przeywania czasu, zawsze jednostkow. U Husserla melodia jest dana w czasowym nastpstwie kolejnych momentów ,,teraz", które s postrzegane jako czasowo rozcigle. Uchwycenie rytmu dokonuje si, wedlug Hönigswalda, w momencie gdy calo skladajcych si na niego elementów zostaje ogarnita jako jednoznaczna, u Husserla w momencie teraz, w praimpresji. Sposób uchwycenia rytmu dokonuje si jednak odmiennie: u Husserla we wgldzie, u Hönigswalda w dajcej si obserwowa, dokonujcej si w przeyciu zasadzie rozczlonkowania czasu. 6. Podmiot ­ wiadomo ­ dowiadczenie wewntrzne Wydaje si, e podstawowa rónica w rozumieniu dowiadczenia wewntrznego u Husserla i Hönigswalda wynika z odmiennego znaczenia, jakie nadawali oni podmiotowi, jednemu z dwóch biegunów procesu poznania. Kiedy jak u Hönigswalda, podmiot jest ujmowany jako wiadomo konkretnego czlowieka, nie ma problemu z ustaleniem, czym jest zachodzcy w podmiocie proces poznania przedmiotów. Problem pojawia si wówczas, gdy podmiot zostaje oczyszczony z empirycznych cech, i jest, jak u Husserla, podmiotem czystym. W tym miejscu pojawiaj si sprzecznoci, których nie da si rozwiza metodami samej fenomenologii. Trudno bowiem powiedzie, jak pisze Joachim Piecuch, w jakim stosunku na gruncie fenomenologii pozostaj do siebie podmiot empiryczny i podmiot transcendentalny. Nie ma te sposobu ustalenia, czy Ja transcendentalne obejmuje wszystkie ja empiryczne, czy te jedno konkretne, na którym si nadbudowuje po odpowiednich zabiegach16. Przyjmujc, e rozstrzygajce dla kwestii przedmiotowoci poznania jest dowiadczenie bezporednie, Husserl ujmowal je jako oczyszczone z elementów empirycznych i odrónial od rzeczywistego procesu psychicznego przebiegajcego w czasie. Naoczna prezentacja przedmiotu byla rodzajem wgldu, immanentnym widzeniem istoty. Std te ustalenia poczynione na tym gruncie nie mogly mie zwizku z dowiadczeniem psychologicznym. Jak trudnym zadaniem jest jednak oddzielenie od siebie realnych przey podmiotu: widzenia, slyszenia, czucia ­ od spostrzegania istot, mona si bylo przekona w przedstawionej wyej analizie konstytucji przedmiotów czasowych u Husserla. Na jej podstawie mona zasadnie zapyta: w którym momencie uszy ludzkie slyszce dwik zamieniaj si w uszy uniwersalne, do których dociera istota dwiku? O ile w przypadku przedmiotów matematycznych badanie ich istoty metodami fenomenologii z racji ich charakteru nie jest trudne, o tyle okazuje si duo bardziej skomplikowane przy przedmiotach majcych swe bytowe istnienie jedynie w przeyciu. Hönigswald przyjmowal biologiczny wymiar istnienia podmiotu; wiadomo naleala do konkretnego organizmu. Std te widzenie, slyszenie i czucie mialy dla niego empiryczny charakter. Nie znaczy to jednak wcale, e uzasadnienie przedmiotowoci poznania bylo u niego naturalistyczne. Hönigswald przyjmowal kantowskie rozumienie podmiotowych warunków poznania, cho wykraczal poza nie. Dla Kanta podmiotem poznania nie byl konkretny czlowiek, lecz wiadomo w ogóle, a przedmiot poznania byl przedmiotem moliwego, a nie jednostkowego dowiadczenia. Przyjmujc perspektyw psychologii mylenia, Hönigswald zmienil t relacj. Niezbdnym elementem wiedzy obiektywnej jest wiedza subiektywna. Oznacza to, e aby w ogóle mówi o wiedzy, trzeba przyj istnienie konkretnego podmiotu ­ organizmu, monady ­ w którego przeyciach dopiero cokolwiek moe by dane. Faktem we wlaciwym sensie jest przeycie. ,,Problem bycia danym", pisal Hönigswald, ,,jest jednak, niezalenie od tego, czy uywa si tego pojcia w wskim, czy szerokim sensie, problemem psychologii. «Dane» jest tylko to, co pojawi si w odniesieniu do moliwego faktu przeycia"17. Jak wida, problemem dla Hönigswalda byl fakt przeycia, podmiotowe warunki produkcji przedmiotów. W analizie tych warunków wykorzystywal J. Piecuch, Dowiadczenie Boga..., dz. cyt., s. 110. R. Hönigswald, Immanuel Kant. Mowa z okazji 200 rocznicy urodzin Kanta. Wygloszona na posiedzeniu lskiego Towarzystwa Kultury Narodowej we Wroclawiu, przel. I. Alechnowicz, w: ta, Richard Hönigswald: wroclawskie lata, Wroclaw 1999, s. 84. metody badania psychologicznego. Pozwalaly mu one na formulowanie praw przebiegu procesu ujmowania przedmiotów i wyciganie na tej podstawie wniosków dotyczcych wiedzy o nich. Podsumowanie Bez dowiadczenia, jak twierdzil Kant, rzecz poznawana bylaby czyst zlud. W Prolegomenach do wszelkiej moliwej metafizyki dokonal on rozrónienia na dowiadczenie zewntrzne, bdce ródlem fizyki, oraz wewntrzne, stanowice podstaw psychologii empirycznej. ,,Wszystko", pisal, Kant ,,co ma nam by dane jako przedmiot, musi nam by dane naocznie. Do wszelkiej za naszej naocznoci dochodzi si tylko za porednictwem zmyslów; intelekt nic nie oglda, lecz tylko rozwaa"18. Podobne znaczenie dowiadczeniu wewntrznemu przypisywali Husserl i Hönigswald. Ten pierwszy, nawizujc do koncepcji Brentana, uznawal to dowiadczenie za pewne (niebudzce wtpliwoci) poznanie przedmiotu; mialo ono dla niego znaczenie dowiadczenia bezporedniego, ródlowo naocznej prezentacji. Dla Hönigswalda natomiast dowiadczenie wewntrzne, a zatem istnienie przedmiotu dla wiadomoci, bylo tylko jednym z aspektów szerszego rozumienia dowiadczenia jako warunku wiedzy. Stanowilo ono grunt, na którym mona dokonywa ustale dotyczcych istnienia form mylowych (zasad i norm procesu poznania przedmiotu). Za ich spraw, podobnie jak u Kanta, dochodzilo, wedlug Hönigswalda, do uznawania przedmiotowej wanoci przedmiotów dowiadczenia i wiedzy obiektywnej. Zarówno Husserl, jak i Hönigswald ujmowali przedmiot jako calo. Rozczlonkowanie tej caloci bylo dla Hönigswalda treci dowiadczenia wewntrznego. Natomiast dla Husserla naoczna prezentacja przedmiotu w ogldzie wyczerpywala to, co skladalo si na dowiadczenie bezporednie. Odmienne znaczenie nadawane przez Husserla i Hönigswalda dowiadczeniu wewntrznemu mialo wplyw na rozumienie przedmiotu poznania, a co za tym idzie, sposobów jego poznania. Husserl odrzucal psychologi i rozwijane na jej gruncie metody badania wiadomoci. Robil tak nie tylko dlatego, e psychologia odnosi si do wiadomoci empirycznej, ale take dlatego, e fenomenologiczny wgld ­ naoczna prezentacja ­ pozwala uchwyci przedmiot jako taki. Std te przyjcie fenomenologii jako zasady konstytuujcej przedmiot nie wymagalo psychologii. Hönigswald uwaal przedmiot za jeden z biegunów relacji poznawczej, dlatego tak wane byly dla niego podmiotowe warunki jego istnienia ­ fakt przeycia. Traktowal poznanie przedmiotu jako 18 I. Kant, Prolegomena do wszelkiej przyszlej metafizyki, która bdzie mogla wystpi jako nauka, przel. B. Bornstein, Warszawa 1993, s. 56. skladnik realnego procesu psychicznego i stosowal do jego badania metody psychologii mylenia. Samo poznanie przedmiotu bylo wynikiem uporzdkowanego procesu wychodzcego od tego, co dane w wiadomoci, a dochodzcego do pojcia przedmiotu jako czego, co staje si okrelone i moliwe do zrozumienia. Streszczenie Krytyka sceptycyzmu poznawczego i poszukiwanie ostatecznych fundamentów (zasad) wiedzy nalealy do najwaniejszych elementów programów filozoficznych E. Husserla i R. Hönigswalda. Koncentrowaly si one wokól kwestii obiektywnych kryteriów pewnoci i powszechnej wanoci poznania, a punktem ich wyjcia byl subiektywny proces ustanawiania przedmiotu dowiadczenie wewntrzne. Dla Husserla oznaczalo ono strumie przey w znaczeniu fenomenologicznym, a nie w znaczeniu psychologicznym. Natomiast wedlug Hönigswalda na dowiadczenie wewntrzne skladaly si treci i akty konkretnej empirycznej wiadomoci. Z powodu tej rónicy obaj traktowali odmiennie psychologi. Husserl odrzucal j jako nauk badajc to, co jednostkowe i przez to jedynie prawdopodobne. Hönigswald natomiast uwaal j za filozoficzn dyscyplin podstawow. W rozwijanej przez siebie teorii przedmiotowoci nie tylko korzystal z wyników bada jednej ze szkól psychologicznych, ale sam prowadzil eksperymenty psychologiczne. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Rola doświadczenia wewnętrznego w poznaniu – Edmund Husserl a Richard Hönigswald

Download PDF
15 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/rola-do-wiadczenia-wewn-trznego-w-poznaniu-edmund-husserl-a-richard-h-TWMbzdUs0H
Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0004
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0004 Rola dowiadczenia wewntrznego w poznaniu ­ Edmund Husserl a Richard Hönigswald Slowa kluczowe: poznanie, dowiadczenie wewntrzne, wiadomo Wstp O ile Edmunda Husserla nie trzeba nikomu przedstawia, poniewa jest postaci o silnie ugruntowanej pozycji w historii myli filozoficznej, o tyle z Richardem Hönigswaldem rzecz ma si odmiennie. Znany jest bowiem w Polsce co najwyej nielicznemu gronu badaczy zajmujcych si neokantyzmem. Z tego wzgldu mona by bylo zakwestionowa potrzeb podejmowania trudu zestawiania go z Husserlem. A jednak, wbrew rónym wtpliwociom, istniej przynajmniej dwa powody, aby to zrobi. Pierwszym jest to, e filozoficzne poszukiwania Husserla i Hönigswalda mialy wiele cech wspólnych. Obaj dyli do poznania pewnego. Drog do jego uzyskania bylo dla nich dowiadczenie wewntrzne, któremu nadawali jednak odmienne znaczenie. Dla Husserla oznaczalo ono bezporedni wiedz o przedmiocie, dla Hönigswalda bylo punktem wyjcia procesu jego konstytucji. Drugi powód zestawienia ze sob Husserla i Hönigswalda zwizany jest z aktualnym take dzi problemem ­ cisloci w filozofii. Obaj dyli do zbudowania filozofii naukowej. Jednak dla obu oznaczala ona co innego. Porównanie ich sposobów rozumienia dowiadczenia wewntrznego stanowi bdzie dobr okazj do zastanowienia si nad charakterem poznania filozoficznego. Czy ma ono wlasn specyfik i metod, jak sdzil Husserl, czy te z koniecznoci zdane jest na metody nauk szczególowych, po które sigal Hönigswald? 1. Sytuacja problemowa ­ krótki zarys Jaka byla sytuacja filozofii na pocztku XX wieku i co lealo u podstaw denia do zbudowania filozofii naukowej, którego rzecznikami byl Husserl i Hönigswald? Zgodnie z diagnoz postawion przez Friedricha A. Langego w pracy o historii materializmu i jego znaczeniu pod koniec XIX wieku, sytuacja, w jakiej znalazla si w tym czasie filozofia, byla wynikiem upadku niemieckiego idealizmu i braku zaufania do spekulatywnego charakteru rozwijanych w jego ramach koncepcji. Szeroko t kwesti omawia Herbert Schnädelbach w swojej pracy o filozofii w Niemczech w okresie od mierci Hegla do objcia wladzy przez narodowych socjalistów. Upadek sytemu Heglowskiego zapocztkowal proces utraty przez filozofi jej dotychczasowej pozycji. Na pocztku XIX wieku przed filozofi wci stawiano wielkie wymagania, a to za spraw miejsca, jakie zajmowala ona w systemie edukacji w Niemczech. Pod naporem dynamicznie rozwijajcych si nauk szczególowych filozofia tracila uznanie, a now sytuacj, w jakiej si znalazla, zaczto okrela jako kryzys jej tosamoci1. Jednym z przejawów kryzysu bylo zajmowanie si przez jej przedstawicieli bezpiecznymi przedmiotami, takimi jak historyczne koncepcje filozoficzne, których interpretacja i opis nie stanowily konkurencji dla nauki. Innym przejawem bylo wychodzenie naprzeciw wyzwaniom epoki i podejmowanie bada, które prowadzono wówczas glównie na gruncie fizjologii. Chodzi o badania ukladu nerwowego, o których sdzono, e pozwol w cisly sposób dokona ustale dotyczcych wiadomoci i procesów poznawczych. Roman Ingarden pisal o tym nastpujco: Byly to lata zalamania si filozofii idealizmu niemieckiego, a wraz z nim poniekd zalamania si filozofii ówczesnej w ogóle; jako zwycizca za pozostaly na placu boju nauki przyrodnicze. Zdawalo si, e filozofia naley ju do przeszloci. Jeli nie bra pod uwag historyków filozofii, oraz niektórych filozofów, takich jak np. Hermann Lotze ­ niektórzy zainteresowani filozoficznie przyrodnicy, jak Theodor Fechner, Wilhelm Wundt, Hermann Helmholtz, zwrócili si ku psychologii. Starano si j opracowa jako teren nie opanowany przez nauki przyrodnicze, poslugujc si przy tym metodami tych nauk, przede wszystkim za eksperymentem2. Pojawilo si take denie do odbudowania znaczenia filozofii jako dyscypliny cislej. Rozumiano to dwojako. Z jednej strony, przez uczynienie z filozofii dziedziny zajmujcej si tymi samymi problemami, które podejmu1 H. Schnädelbach, Filozofia w Niemczech 1831­1933, przel. K. Krzemieniowa, Warszawa 1992, s 149. 2 R. Ingarden, Wstp do fenomenologii Husserla. Wyklady wygloszone na Uniwersytecie w Oslo (15 wrzenia ­ 17 listopada 1967), przel. A. Póltawski, Warszawa 1974, s. 19. je nauka ­ filozofia miala sta si refleksj nad nauk. Z drugiej strony, przez wypracowanie wlasnych metod badawczych gwarantujcych jej poznaniu cislo porównywaln do naukowej. Mówic w bardzo duym uproszczeniu, pierwsze rozwizanie (filozofia jako refleksja nad nauk) przyjmowano w neokantyzmie; reprezentowal je m.in. Hönigswald, dla którego filozofia miala by teori przedmiotowoci. Drugie rozwizanie (filozofia jako nauka badajca przedmioty) mieci si w nurcie wywodzcym si od Franza Brentana, w jego obrbie sytuuje si fenomenologia Husserla. Husserl, jak pisal Ingarden, nie mógl znie, e w ramach filozofii spierano si tylko, a nie docierano do rzeczy samych. On sam widzial filozofi jako jedn nauk, na ksztalt jednej matematyki3. A zatem poznanie filozoficzne mialo przynosi takie same rezultaty, jakie osigaly inne dyscypliny naukowe, std wynikalo denie Husserla, by zajmowa si nie pojciami, ale rzeczami samymi, przedmiotami. W ten sposób filozofia wypracuje wlasne pole badawcze i bdzie mogla stanowi alternatyw dla poznania naukowego. 2. Przeciw sceptycyzmowi w filozofii i nauce Ukazanie odmiennoci punktów wyjcia dwóch sposobów rehabilitacji filozofii na pocztku XX wieku pozwoli zrozumie rónic midzy ujciami kwestii pewnoci poznania przyjmowanymi przez Husserla i przez Hönigswalda. Cho odnosili si oni do tych samych problemów stojcych przed filozofi w tamtym czasie, rozwizywali je odmiennie, a wynikalo to wlanie z przyjtych przez nich zaloe. Hönigswald krytykowal metafizyczne wnioski wycigane przez przyrodników, Husserl wystpowal przeciw naturalizmowi i historycyzmowi w teorii poznania. Naturalizacja wiadomoci prowadzila bowiem, jak sdzil Husserl, do sceptycyzmu i relatywizmu poznawczego, a w konsekwencji do rezygnacji z prawdy. Zarówno dla niego, jak i dla Hönigswalda oznaczalo to obnienie wartoci poznania, które nie kierujc si ku prawdzie przestawalo mie znaczenie poznania koniecznego i powszechnie wanego. Dlatego te obaj wystpowali przeciw koncepcjom przyznajcym nauce status konwencji i uznajcym kady naukowy opis wiata za równoprawny. Jednym z najbardziej znanych przedstawicieli takiego rozumienia nauki byl Ernst Mach, który uwaal przedmioty naszego poznania za kompleksy elementów, wrae, istniejcych tylko o tyle, o ile stanowi treci pojawiajce si w wiadomoci. Hönigswald pisal o Machu nastpujco: Tame, s. 47. Rzeczy i ciala s dla niego tylko symbolami mylowymi dzialajcych na siebie stalych grup wrae ­ symbolami, którymi poslugujemy si z powodów `praktycznych', ulatwiaj nam one i celowo skracaj komunikacj z innymi ludmi lub cich rozmow, któr prowadzimy sami ze sob, bd te ­ co zreszt w pewnym sensie jest tym samym ­ poniewa pewne ukladajce si w calo grupy wrae s wane dla utrzymania naszej egzystencji biologicznej4. Przedmioty poznania byly dla Macha jedynie wzgldnie trwalymi powizaniami elementów (wrae), treciami wiadomoci, których zwizki staj si symbolami rzeczy. Poslugujemy si nimi jedynie w celach praktycznych, ich znajomo sluy naszemu przetrwaniu. Konsekwencj tego stanowiska byla redukcja sfery dowiadczenia wspólnego, odnoszcego si do obiektywnych stanów rzeczy istniejcych poza jednostkowymi doznaniami. Przyjmowana przez Macha koncepcja przedmiotu poznania naukowego uniemoliwiala wyjcie poza subiektywn ograniczono wiedzy i prowadzila do uznania jej za rodzaj umowy ulatwiajcej czlowiekowi ycie. Jedynymi faktami, z jakimi mamy do czynienia, byly, wedlug niego, wraenia. Nasze dowiadczenie rozpada si na szereg jednorodnych elementów barw, tonów, cinie, a zadaniem nauki jest porzdkowanie tych elementów i ich wzajemnych stosunków. Poza nimi nie ma niczego stalego i trwalego, co stanowiloby przedmiot wspólnego dowiadczenia. Na ten moment koncepcji Macha, jako szczególnie niebezpieczny, wskazywal Husserl, który wszelkie próby sprowadzania wiedzy do prawidlowoci biologicznych, do wyposaenia gatunkowego slucego przetrwaniu, uznawal za zagraajce obiektywnemu charakterowi poznania. Empiriokrytycyzm Macha nie mógl by uzasadnieniem teorii poznania5. Ekonomika mylenia, jak pokazywal Husserl, nie uznaje obiektywnego charakteru przedmiotu poznania, a sprowadza go do uwarunkowanych biologicznie potrzeb gatunku ludzkiego. Na t niebezpieczna konsekwencj empiriokrytycyzmu Macha wskazywal take nauczyciel Hönigswalda, Alois Riehl, wedlug którego podawanie w wtpliwo obiektywnego istnienia przedmiotu poznania prowadzi do zakwestionowania samego poznania i wiedzy. Nie ma bowiem, jak pisal Riehl, moliwoci pogodzenia wieloci sdów dotyczcych badanego przedmiotu. Nie da si osign punktu widzenia common sense, ogólnych naocznoci6. Zarówno Husserl, jak i Hönigswald krytykowali Macha za redukcjonistyczne konsekwencje wynikajce z jego koncepcji sprowadzajcej nauk do 4 R. Hönigswald, Empirischer und kritischer Idealismus. Zur Philosophie Machs, ,,Beilage zur Allgemeine Zeitung" 1903, nr 201, s. 450. 5 E. Husserl, Badania logiczne, t. 1, Prolegomena do czystej logiki, przel. J. Sidorek, Toru 1996, s. 205. 6 A. Riehl, Zur Einführung in die Philosophie der Gegenwart ­ Acht Vorträge, Leipzig 1903, s. 58. instrumentalnego poslugiwania si symbolami rzeczy i uznajcej przedmioty za treci wiadomoci. W tej koncepcji niemoliwe bylo mówienie o przedmiocie dowiadczenia, co najwyej o dowiadczeniu przedmiotu, i to w skrajnie subiektywnym sensie doznania psychicznego. Warunkiem poznania przedmiotu oraz naukowych sdów o nim jest, jak uwaal Hönigswald, istnienie obiektywnych kryteriów badania przedmiotu. Przez nie dopiero moliwe jest osignicie powszechnej wanoci i obiektywnoci poznania. W przeciwnym razie wano ta jest jedynie wzgldna i ograniczona, jeli nie przypadkowa. Husserl dyl do przezwycienia sceptycyzmu, który byl, jak sdzil, jedn z niebezpiecznych konsekwencji koncepcji Macha. Sposobem przezwycienia sceptycyzmu bylo wypracowanie narzdzi do bezporedniego poznawania przedmiotów. Chodzilo o to, by przelama ograniczenia, w jakich tkwimy próbujc wyjani, czym jest przedmiot naszego dowiadczenia, i dotrze do przedmiotów samych, uj je bezporednio. Dopiero wówczas mona bdzie mówi o poznaniu pewnym. Zdaniem Husserla, gwarantuje je bezporednie spostrzeganie przedmiotów, uchwycenie ich istoty. Natomiast Hönigswald, dostrzegajc niebezpieczne konsekwencje koncepcji Macha, uwaal, e mona je przezwyciy stosujc do badania przedmiotów metody nauk szczególowych, pozwalajce na okrelenie podmiotowych warunków, jakie musi spelnia przedmiot, by mógl by uznany za przedmiot poznania. W krytyce koncepcji Macha ujawnily si istotne momenty poszukiwa zarówno Hönigswalda, jak i Husserla, a mianowicie ich denie do ugruntowania teorii poznania na dowiadczeniu wewntrznym. W jaki sposób jednak ujmowali oni przejcie od treci wiadomoci do przedmiotu, od wiedzy subiektywnej do obiektywnej, za brak którego krytykowali Macha? 3. wiadomo ­ przeycia ­ przedmioty Redukcjonistyczna koncepcja przedmiotu poznania Macha, sprowadzajca go do treci wiadomoci, stala si wyzwaniem zarówno dla Husserla, jak i Hönigswalda, i spowodowala podjcie przez nich poszukiwa wlaciwego rozwizania problemu przedmiotowoci. Solipsystyczna koncepcja Macha nie tylko byla nie do przyjcia, ale grozila wszystkimi konsekwencjami, które lcz si z relatywizmem i sceptycyzmem poznawczym ­ zagradzala drog osignicia poznania pewnego i koniecznego. Zarówno dla Husserla, jak i dla Hönigswalda rozwizaniem bylo znalezienie wlaciwej zalenoci, jaka zachodzi midzy wraeniami do powizania których Mach sprowadzal przedmioty, symbole mylowe ­ a ich mylowym ujciem: pojciami. Inaczej mówic, dla obu problemem stala si wiedza obiektywna wykraczajca poza obszar jednostkowego dowiadczenia ­ treci wiadomoci, jakkolwiek zachowujca je jako jeden z wanych elementów ujmowania przedmiotu. To bardzo interesujca kwestia. Na pocztku XX wieku w centrum wikszoci poszukiwa filozoficznych staly zarówno cislo poznania, jak i stosunek wiedzy subiektywnej do wiedzy obiektywnej. Z pewnoci przyczynily si do tego odkrycia dokonywane w poszczególnych naukach, midzy innymi w fizjologii, na gruncie której toczyl si spór o charakter jakoci zmyslowych. Wywolal on filozoficzne reperkusje w postaci postawienia pod znakiem zapytania istnienia rzeczy poza wiadomoci oraz kwestionowania obiektywnego charakteru wiedzy, jak o nich zdobywamy. Husserl lczyl przedmiotowo, a zatem moliwo wiedzy obiektywnej, z intencjonalnoci (intencjonalnym charakterem wiadomoci), poslugujc si zaczerpnitym z koncepcji Brentana pojciem inegzystencji przedmiotu w akcie wiadomoci. Przedmiotowo ma w tym ujciu charakter immanentny. Oznacza to, e mamy pewno poznania przedmiotu, poniewa dostpny jest nam on jako taki, niezalenie od tego, czy stanowi element realnego procesu syntezy wrae. Przedmiot nie jest zloony z czci, lecz jest jasno prezentujc si w wiadomoci caloci. Jego konstytucja nie dokonuje si przez syntez wrae ­ jest dany w bezporednim spostrzeeniu. W intencji przedmiot jest ,,namierzany" (intencja celuje w przedmiot) i dlatego to w niej, a nie w jej wypelnieniu treciami jest on dany. Przedmiot jest tym, co pojawia si w przeyciu, nieujmowanym jednak jako psychiczny proces syntezy, a jako akt jego wiadomociowej samoprezentacji. Hönigswald uznawal za przedmiot wszystko to, czemu moemy si przeciwstawi jako obserwujce (poznajce) podmioty7. Mona powiedzie, e przedmiotem w tym ujciu jest wszystko to, na co kieruje si nasze mylenie. W kadym akcie mylowym dany jest przedmiotowy odpowiednik owego nakierowania na ,,co". Przedmioty s spostrzegane, jednak nie tak, jak u Husserla, w akcie bezporedniego spostrzeenia, a w procesie, w którym dokonuje si synteza materialu wraeniowego. Wedlug Hönigswalda, spostrzeenia zmyslowe s take przedmiotami, tym, co dane jako przeciwstawiajce si wiadomoci. Przedmiot jest tym, co istnieje niejako poza, co jest na zewntrz samego aktu nakierowania si na niego. Bodce mog by zarówno zewntrzne, jak i wewntrzne, lecz zawsze to one stanowi pierwszy moment wyodrbnienia tego, co przeciwstawia si wiadomoci jako ,,co". Natomiast dane jest to zawsze jako przeycie poszczególnych wrae, ich ogarnicie w jedn calo, przeycie treci danych wiadomoci. Mamy dwa znaczenia nadawane wiedzy o przedmiocie, oba odnosz si do dowiadczenia wewntrznego w znaczeniu przey i stanów wiadomoci. R. Hönigswald, Beiträge zur Erkenntnistheorie und Methodenlehre, Leipzig 1906, s. 29. Husserl nie traktowal przedmiotu jako czego, co da si sprowadzi do materialu dostpnego wiadomoci, do zespolu wrae. Natomiast dla Hönigswalda treci wiadomoci stanowily jedn ze skladowych przedmiotu, cho w nich nie wyczerpywalo si jego pojcie. W przeciwiestwie do Husserla, Hönigswald nie uwaal, by przedmiot (rzecz) dany byl wiadomoci w sensie jego cielesnej obecnoci. Przedmiot staje si czym dla wiadomoci i nigdy nie istnieje jako taki, bez mylowej obróbki jego elementów skladowych. Hönigswald reprezentowal kantowskie podejcie do problemu przedmiotowoci, wlczajc w pojcie przedmiotu problem pobudzenia a zatem istnienie tego, co dane, wrae i co za tym idzie, problem rzeczy samej w sobie. Cho Husserl nie twierdzil w adnym wypadku, jakoby rzeczy i przedmioty istnialy jako takie ­ wiadomo ma do czynienia z fenomenami, a nie z rzeczami samymi w sobie ­ mimo to przyjmowal, e moliwe jest uchwycenie tego, czym s przedmioty, w akcie intuicji, w naocznej prezentacji. Do niej sprowadzal dowiadczenie wewntrzne, za spraw którego moemy poznawa w sposób pewny przedmioty, rzeczy same. Natomiast wedlug Hönigswalda, pewno poznania gwarantowana jest przez normy porzdkowania w wiadomoci tego, co dane. Ustalenie, jakiego rodzaju s to normy, moliwe jest w drodze badania poslugujcego si metodami psychologicznymi. Husserl i Hönigswald lczyli istnienie przedmiotu z przeyciem, z jego byciem danym wiadomoci. Jednak Husserla interesowalo ono tylko w zakresie jego zawartoci istotowej, jako przeycie fenomenologiczne, z którego usunita zostaje wszelka apercepcja. Podkrelal on rónic midzy przeywaniem treci (wrae) a spostrzeganiem odnonego przedmiotu. Istnienie doznawanej treci jest, wedlug niego, czym zupelnie innym ni istnienie spostrzeganego przedmiotu8. To intencja nadaje treciom wiadomoci znaczenie bycia czym. Ona sama nie moe by sprowadzona do procesu psychicznego. Natomiast Hönigswald uwaal, e na przedmiot w jednakowej mierze sklada si to, co jest treci wiadomoci ­ przeyciem mylowym, jak i nadawaniem mu znaczenia, które dolcza si do przeywanej treci. Dokonuje si to w realnym procesie psychicznym, w czasowym akcie mylenia konkretnego podmiotu. Odmienne podejcie do problemu bycia danym przedmiotu w przeyciu u Husserla i Hönigswalda wplynlo te na odmienne rozumienie przez nich dowiadczenia wewntrznego, a zatem bezporedniego, wiadomociowego uznawania przedmiotu w bycie. Wedlug Husserla sprowadzalo si ono do naocznej prezentacji, dla Hönigswalda oznaczalo akt mylowy, zrozumienie, jednoznaczno. Dla obu jednak dowiadczenie wewntrzne stanowilo wany element w poszukiwaniach zwizanych z przedmiotowoci, z wiedz pewn. 8 E. Husserl, Badania logiczne, t. 2, cz. 1, Badania dotyczce fenomenologii i teorii poznania, przel. J. Sidorek, Warszawa 2000, s. 481. 4. Dowiadczenie przedmiotu ­ przedmiot dowiadczenia Kwestia dowiadczenia jako podstawy poznania pojawila si zarówno u Husserla, jak i u Hönigswalda w zwizku z problemem przedmiotowoci ­ chodzilo o moliwo poznania, które gwarantuje pewno. Rozwój nauk szczególowych i uzyskiwane dziki ich metodom badawczym rezultaty odbijaly si w tamtym czasie w sposób znaczcy na poszukiwaniach filozoficznych. Skoro nauki przyjmowaly prymat dowiadczenia przed teori, to i w filozofii dowiadczenie stalo si drog uzyskiwania pewnoci poznania. I nie mialo znaczenia, czy dowiadczenie to sytuowano w opozycji do dowiadczenia naukowego, czy te bylo z nim zwizane. Przedmiot dany w dowiadczeniu wewntrznym to inaczej przedmiot dany wiadomoci, spostrzeony, odczuty czy w jakikolwiek inny sposób uchwycony. Dowiadczenie w tym znaczeniu jest rodzajem naocznoci, obecnoci dla nas przedmiotu. Hönigswald pisal: Bez spostrzeenia nie byloby przedmiotu, nie wiedzielibymy o rzeczy. Lecz rzecz nie jest kompleksem spostrzee. Ona jest czym wicej ni subiektywnym zwizkiem przedstawie majcych znaczenie tylko dla jednostki. Stanowi raczej powizanie spostrzee dokonywanych przez podmiot, wykraczajcych jednak poza niego ku niezalenej od niego wanoci9. O ile zatem dowiadczenie stanowi obszar, w obrbie którego dostpny jest przedmiot poznania, o tyle to, czym jest sam przedmiot, nie sprowadza si jedynie do sposobu, w jaki jest on dany wiadomoci. W tym miejscu pojawia si problem znaczenia, jakie ma dowiadczenie wewntrzne dla poznania przedmiotów, i problem jego stosunku do tego, co jest dowiadczeniem zewntrznym, a zatem moliwoci istnienia przedmiotów niezalenie od wiadomoci. Problem ten byl szczególne wany dla Husserla. Rzeczy, czyli byty przestrzenno-cielesne, podobnie jak procesy i zjawiska fizyczne, traktowal on jako nalece do sfery dowiadczenia wspólnego ­ przyrody. Pisal: Te same twory rzeczowe (rzeczy, procesy itd.) ukazuj si nam wszystkim i przez nas wszystkich mog by okrelane co do swej `natury'. Ich `natura' znaczy wszake: prezentujc si w dowiadczeniu w rónorako zmieniajcych si `subiektywnych przejawach', wystpuj one jednak jako czasowe jednoci trwalych i zmiennych wlasnoci, i wystpuj jako wlczone w lczc je wszystkie struktur jednego wiata cielesnego z jedn przestrzeni, jednym czasem10. R. Hönigswald, Beiträge..., dz. cyt., s. 33. E. Husserl, Filozofia jako cisla nauka, przel. W. Galewicz, Warszawa 1992, s. 37. Natomiast psychika i przynalena jej sfera przedmiotów ma, wedlug Husserla, zupelnie inny charakter. W sferze psychicznej nie ma rónicy midzy zjawiskiem a bytem. Std poznanie przedmiotów psychicznych nie dokonuje si w dowiadczeniu, z jakim mamy do czynienia w przypadku poznania bytu fizycznego. Dlatego te metoda badania przedmiotów dowiadczenia wewntrznego musi by odmienna od metod badania dowiadczenia zewntrznego. Wszelka naturalizacja, sprowadzanie fenomenów psychicznych do fizycznych, zamyka drog do ich poznania. Samo pojcie dowiadczenia ulegalo w koncepcji Husserla przemianom. W pierwszych jego pracach pojawialo si ono jedynie w kontekcie polemicznym, uzyskujc dojrzaly ksztalt dopiero w wydanej ze spucizny pracy Erfahrung und Urteil. Dowiadczenie zostalo w niej uznane za podstawowy obszar bada fenomenologicznych11. Najwaniejsz cech dowiadczenia wewntrznego jest jego bezporedni charakter. Przedmiot jest, wedlug Husserla, dowiadczany wówczas, gdy posiadamy bezporedni, ródlowo-prezentujc naoczno, która pozwala nam go uj. Do tego, by bada przedmioty, nie potrzeba adnych ,,przyrzdów", a tylko przygotowanego do bezporedniego ich spostrzegania filozofa, którego Husserl okrela mianem filozofa radykalnego punktu wyjcia, czyli takiego, który przystpujc do badania przedmiotów, nie przyjmuje adnych zaloe ich dotyczcych. Poslugujc si pojciem dowiadczenia bezporedniego, Husserl odcinal si od sensu, który byl nadawany temu pojciu w krytykowanych przez niego ujciach naturalistycznych. Jak pisal Ingarden, rónica midzy ujciem dowiadczenia bezporedniego przez Husserla a ujciem empirycznym polega na tym, e ujcie empiryczne, ze wzgldu na wraenia, które le u jego podstaw, mona nazwa zewntrznym. Przedmioty s w nim syntez wrae. Natomiast w dowiadczeniu fenomenologicznym s one calociami. ,,To, co spostrzegamy, widzimy, slyszymy, dotykamy, odczuwamy, nie s to «wraenia», lecz rzeczy i procesy w rzeczach, i s one dane w spostrzeganiu, powiedzie mona ­ we wlasnej osobie"12. U Husserla zatem istotn treci pojcia dowiadczenia wewntrznego ­ ródlowo prezentujcej naocznoci ­ jest intencja, której efektem jest przedmiot. Skierowana na przedmiot intencja spostrzegajca w odniesieniu do efektywnie nalecych do aktu wrae nazywana jest przez Husserla ujciem, interpretacj, apercepcj13. Natomiast dowiadczenie fenomenologiczne moliwe jest dopiero po redukcji transcendentalnej i jest ogldem samej rzeczy. 11 J. Piecuch, Dowiadczenie Boga. Propozycja Bernharda Weltego na tle sporu o pojcie dowiadczenia fenomenologicznego, Opole 2004, s. 82. 12 R. Ingarden, Wstp do fenomenologii Husserla, dz. cyt., s. 69. 13 E. Husserl, Badania logiczne, t. 2, cz. 1, dz. cyt., s. 484. Wedlug Hönigswalda, przedmiot dowiadczenia nie zamyka si w dowiadczeniu wewntrznym, wiadomociowym akcie jego ujmowania. To tylko jedna cz procesu konstrukcji dokonujcego si w akcie psychicznym ­ realnym procesie przebiegajcym w czasie. Przedmiot dowiadczenia ma charakter intersubiektywny, odpowiada common sense, o którym wczeniej byla mowa. Powizane w nim zostaj nie tylko jakociowe spostrzeenia zmyslowe, ale take spostrzeenia tych procesów. Owo wizanie jest treci dowiadczenia wewntrznego. By przedmiotem dowiadczenia to inaczej, wedlug Hönigswalda, spelnia warunki jego teoretycznych wymogów. Nie chodzi tylko o wskazane przez Kanta podmiotowe warunki dowiadczenia, jak formy zmyslowoci i kategorie intelektu, ale o wszelkiego rodzaju prawidlowoci mylenia i jego formy. Tylko w nich moliwe jest przedmiotowe ujcie tego, co dane, a zatem materialu wraeniowego. Dokonuje si to za spraw form mylowych ­ zasad i norm ujmowania materialu wraeniowego. Przedmiot dowiadczenia jest wytworem twórczej dzialalnoci myli, a nie jedynie powizaniem tego, co dane ­ wrae. Nie ma zatem przedmiotu jako takiego, jest on zawsze produktem poznawczej dzialalnoci czlowieka (przedmioty dowiadczenia nie s rzeczami, lecz przedstawieniami rzeczy). Proces ten ma s dwa bieguny, jeden tworz intersubiektywne warunki uznania czego za przedmiot (obiektywne warunki wszelkiego poznania), drugi ­ mylowy proces jego ujmowania, zasady, zgodnie z którymi zachodzi synteza wrae, niebdca jedynie koherencj spostrzee. To wlanie warunki tego procesu skladaj si, wedlug Hönigswalda, na dowiadczenie wewntrzne. W psychologii mylenia, do której si odwolywal, okrelano je mianem dowiadczenia subiektywnego. Zgodnie z pogldami reprezentantów tego kierunku w psychologii, skladaj si na nie: dowiadczenie kompleksu wrae, spostrzee, wspomnie, nastawie, fantazji i rozumienia, a take akty i funkcje, które si na te treci kieruj14. Dowiadczenie subiektywne bylo, inaczej mówic, dowiadczeniem dostpnym badaniu metodami stosownymi na gruncie psychologii mylenia. Tak zatem w rozumieniu dowiadczenia wewntrznego reprezentowanym przez Hönigswalda badanie zawartoci tego dowiadczenia, bdce elementem procesu poznania przedmiotu, moliwe jest przy pomocy metod psychologicznych. Ich uycie dokonuje si w ramach okrelonych rozumowo procedur i zostaje wpisane w metodyczny proces ich poznania O. Külpe, Die Philosophie der Gegenwart in Deutschland. Eine Charakteristik ihrer Hauptrichtungen nach Vorträgen gehalten im Ferienkurs für Lehrer1901 zu Würzburg, Leipzig 1908, s. 26. 5. Dowiadczenie bezporednie a dowiadczenie subiektywne W pojciu dowiadczenia bezporedniego u Husserla obecne jest napicie midzy realnie przeywajcym podmiotem a podmiotem dokonujcym aktów poznawczych ­ czystym Ja. Podkrelanie przez Husserla tej rónicy bez wystarczajcego jej wyjanienia powoduje, e trudno powiedzie, jakie cechy dowiadczenia wewntrznego uwaal on za najwaniejsze. Wiadomo, e bylo ono intuicyjnym aktem uchwycenia przedmiotu ­ oczywistoci. Nie bez powodu Husserl odrónial j od tego, co samo przez si zrozumiale. Oczywisto moe by dana jedynie w ogldzie i w tym sensie jest dowiadczeniem bezporednim. Kiedy jednak to dowiadczenie si zaczyna, skoro to, co samo przez si zrozumiale, nie jest jeszcze ogldem? U Hönigswalda kwestia ta zostala rozwizana znacznie prociej, poniewa nie oddzielal on od siebie podmiotu empirycznego (konkretnej osoby) i podmiotu poznajcego. Std te dowiadczenie wewntrzne mialo u niego inne znaczenie ni u Husserla. Mona bylo do niego dotrze jedynie porednio, przez analiz wypowiedzi osób badanych (take analiz wlasnych wypowiedzi) w czasie rozwizywania zadania, czyli w trakcie przebiegu realnego procesu mylenia. Dlatego te dowiadczenie to, jak byla o tym wyej mowa, mialo charakter subiektywny, a dokonujcy si w nim proces ustanawiania przedmiotu podlegal badaniu przy udziale metod psychologii mylenia. Hönigswald prowadzil wiele tego typu bada. Jako przyklad moe posluy analiza psychologiczna rytmu, który byl dla Hönigswalda przedmiotem produkowanym, a zatem istniejcym jedynie jako przeycie, niedajcym si uchwyci w aden inny sposób, jak tylko przez analiz treci przeycia rytmu. Rytm, w którym niejako w sposób ródlowy dokonuje si uchwycenie zalenoci midzy wraeniami a utworzon przez nie caloci, okrelan mianem ,,czego" ­ a wic przedmiotem ­ byl dla Hönigswalda wzorem przebiegu kadego procesu produkcji, wytwarzania przedmiotowego. Badanie rytmu pozwolilo mu na zrozumienie procesu porzdkowania wrae i ujmowania ich jako sensownej caloci. Husserl odrónial ten proces od oczywistoci, poniewa slusznie przypisywal mu empiryczny, czasowy i konkretny charakter. Konstytucja tego rodzaju obiektów czasowych jak rytm odbywa si, wedlug niego, jak kada przedmiotowa konstytucja, przez wypelnianie intencji. W przypadku czasu intencje te maj form intencji kierujcych si albo ku przyszloci, albo ku przeszloci15. Moment ,,teraz" jest natomiast praimpresj, 15 E. Husserl, Wyklady z fenomenologii wewntrznej wiadomoci czasu, przel. J. Sidorek, Warszawa 1989, s. 82. punktem ródlowym, od którego rozpoczyna si wytwarzanie obiektu trwajcego w czasie. Inaczej mówic, praimpresja jest po prostu spostrzeeniem czego w danym momencie. Stanowi punkt wyjcia do uchwycenia przedmiotu. Nie dokonuje si to jednak poprzez skladanie wrae, a poprzez oczekiwanie pewnej caloci. Istnienie w pojciu dowiadczenia bezporedniego u Husserla napicia midzy podmiotem empirycznym a czystym utrudnia wytyczenie granicy i stwierdzenie, kiedy mamy u niego do czynienia z ogldem, a kiedy z realnym procesem konstytucji przedmiotu. Najwaniejszym momentem tego procesu jest chwytanie caloci, która, jak pisal Ingarden, jest caloci postaciow, a zatem nie po prostu sum kolejnych dwików, lecz ich uporzdkowanym zloeniem (ustanowieniem), którego nie mona oddzieli od caloci. Dokladnie taki sam sens ma dla Hönigswalda relacja, w jakiej pozostaj w rytmie elementy skladowe, fundujce sam rytm. Rónica midzy ujciem procesu konstytucji obiektów czasowych przez Husserla a jego ujciem przez Hönigswalda polega na odmiennym traktowaniu przebiegu tego procesu. Uchwycenie rytmu dokonuje si u Hönigswalda zgodnie z norm przeywania czasu, zawsze jednostkow. U Husserla melodia jest dana w czasowym nastpstwie kolejnych momentów ,,teraz", które s postrzegane jako czasowo rozcigle. Uchwycenie rytmu dokonuje si, wedlug Hönigswalda, w momencie gdy calo skladajcych si na niego elementów zostaje ogarnita jako jednoznaczna, u Husserla w momencie teraz, w praimpresji. Sposób uchwycenia rytmu dokonuje si jednak odmiennie: u Husserla we wgldzie, u Hönigswalda w dajcej si obserwowa, dokonujcej si w przeyciu zasadzie rozczlonkowania czasu. 6. Podmiot ­ wiadomo ­ dowiadczenie wewntrzne Wydaje si, e podstawowa rónica w rozumieniu dowiadczenia wewntrznego u Husserla i Hönigswalda wynika z odmiennego znaczenia, jakie nadawali oni podmiotowi, jednemu z dwóch biegunów procesu poznania. Kiedy jak u Hönigswalda, podmiot jest ujmowany jako wiadomo konkretnego czlowieka, nie ma problemu z ustaleniem, czym jest zachodzcy w podmiocie proces poznania przedmiotów. Problem pojawia si wówczas, gdy podmiot zostaje oczyszczony z empirycznych cech, i jest, jak u Husserla, podmiotem czystym. W tym miejscu pojawiaj si sprzecznoci, których nie da si rozwiza metodami samej fenomenologii. Trudno bowiem powiedzie, jak pisze Joachim Piecuch, w jakim stosunku na gruncie fenomenologii pozostaj do siebie podmiot empiryczny i podmiot transcendentalny. Nie ma te sposobu ustalenia, czy Ja transcendentalne obejmuje wszystkie ja empiryczne, czy te jedno konkretne, na którym si nadbudowuje po odpowiednich zabiegach16. Przyjmujc, e rozstrzygajce dla kwestii przedmiotowoci poznania jest dowiadczenie bezporednie, Husserl ujmowal je jako oczyszczone z elementów empirycznych i odrónial od rzeczywistego procesu psychicznego przebiegajcego w czasie. Naoczna prezentacja przedmiotu byla rodzajem wgldu, immanentnym widzeniem istoty. Std te ustalenia poczynione na tym gruncie nie mogly mie zwizku z dowiadczeniem psychologicznym. Jak trudnym zadaniem jest jednak oddzielenie od siebie realnych przey podmiotu: widzenia, slyszenia, czucia ­ od spostrzegania istot, mona si bylo przekona w przedstawionej wyej analizie konstytucji przedmiotów czasowych u Husserla. Na jej podstawie mona zasadnie zapyta: w którym momencie uszy ludzkie slyszce dwik zamieniaj si w uszy uniwersalne, do których dociera istota dwiku? O ile w przypadku przedmiotów matematycznych badanie ich istoty metodami fenomenologii z racji ich charakteru nie jest trudne, o tyle okazuje si duo bardziej skomplikowane przy przedmiotach majcych swe bytowe istnienie jedynie w przeyciu. Hönigswald przyjmowal biologiczny wymiar istnienia podmiotu; wiadomo naleala do konkretnego organizmu. Std te widzenie, slyszenie i czucie mialy dla niego empiryczny charakter. Nie znaczy to jednak wcale, e uzasadnienie przedmiotowoci poznania bylo u niego naturalistyczne. Hönigswald przyjmowal kantowskie rozumienie podmiotowych warunków poznania, cho wykraczal poza nie. Dla Kanta podmiotem poznania nie byl konkretny czlowiek, lecz wiadomo w ogóle, a przedmiot poznania byl przedmiotem moliwego, a nie jednostkowego dowiadczenia. Przyjmujc perspektyw psychologii mylenia, Hönigswald zmienil t relacj. Niezbdnym elementem wiedzy obiektywnej jest wiedza subiektywna. Oznacza to, e aby w ogóle mówi o wiedzy, trzeba przyj istnienie konkretnego podmiotu ­ organizmu, monady ­ w którego przeyciach dopiero cokolwiek moe by dane. Faktem we wlaciwym sensie jest przeycie. ,,Problem bycia danym", pisal Hönigswald, ,,jest jednak, niezalenie od tego, czy uywa si tego pojcia w wskim, czy szerokim sensie, problemem psychologii. «Dane» jest tylko to, co pojawi si w odniesieniu do moliwego faktu przeycia"17. Jak wida, problemem dla Hönigswalda byl fakt przeycia, podmiotowe warunki produkcji przedmiotów. W analizie tych warunków wykorzystywal J. Piecuch, Dowiadczenie Boga..., dz. cyt., s. 110. R. Hönigswald, Immanuel Kant. Mowa z okazji 200 rocznicy urodzin Kanta. Wygloszona na posiedzeniu lskiego Towarzystwa Kultury Narodowej we Wroclawiu, przel. I. Alechnowicz, w: ta, Richard Hönigswald: wroclawskie lata, Wroclaw 1999, s. 84. metody badania psychologicznego. Pozwalaly mu one na formulowanie praw przebiegu procesu ujmowania przedmiotów i wyciganie na tej podstawie wniosków dotyczcych wiedzy o nich. Podsumowanie Bez dowiadczenia, jak twierdzil Kant, rzecz poznawana bylaby czyst zlud. W Prolegomenach do wszelkiej moliwej metafizyki dokonal on rozrónienia na dowiadczenie zewntrzne, bdce ródlem fizyki, oraz wewntrzne, stanowice podstaw psychologii empirycznej. ,,Wszystko", pisal, Kant ,,co ma nam by dane jako przedmiot, musi nam by dane naocznie. Do wszelkiej za naszej naocznoci dochodzi si tylko za porednictwem zmyslów; intelekt nic nie oglda, lecz tylko rozwaa"18. Podobne znaczenie dowiadczeniu wewntrznemu przypisywali Husserl i Hönigswald. Ten pierwszy, nawizujc do koncepcji Brentana, uznawal to dowiadczenie za pewne (niebudzce wtpliwoci) poznanie przedmiotu; mialo ono dla niego znaczenie dowiadczenia bezporedniego, ródlowo naocznej prezentacji. Dla Hönigswalda natomiast dowiadczenie wewntrzne, a zatem istnienie przedmiotu dla wiadomoci, bylo tylko jednym z aspektów szerszego rozumienia dowiadczenia jako warunku wiedzy. Stanowilo ono grunt, na którym mona dokonywa ustale dotyczcych istnienia form mylowych (zasad i norm procesu poznania przedmiotu). Za ich spraw, podobnie jak u Kanta, dochodzilo, wedlug Hönigswalda, do uznawania przedmiotowej wanoci przedmiotów dowiadczenia i wiedzy obiektywnej. Zarówno Husserl, jak i Hönigswald ujmowali przedmiot jako calo. Rozczlonkowanie tej caloci bylo dla Hönigswalda treci dowiadczenia wewntrznego. Natomiast dla Husserla naoczna prezentacja przedmiotu w ogldzie wyczerpywala to, co skladalo si na dowiadczenie bezporednie. Odmienne znaczenie nadawane przez Husserla i Hönigswalda dowiadczeniu wewntrznemu mialo wplyw na rozumienie przedmiotu poznania, a co za tym idzie, sposobów jego poznania. Husserl odrzucal psychologi i rozwijane na jej gruncie metody badania wiadomoci. Robil tak nie tylko dlatego, e psychologia odnosi si do wiadomoci empirycznej, ale take dlatego, e fenomenologiczny wgld ­ naoczna prezentacja ­ pozwala uchwyci przedmiot jako taki. Std te przyjcie fenomenologii jako zasady konstytuujcej przedmiot nie wymagalo psychologii. Hönigswald uwaal przedmiot za jeden z biegunów relacji poznawczej, dlatego tak wane byly dla niego podmiotowe warunki jego istnienia ­ fakt przeycia. Traktowal poznanie przedmiotu jako 18 I. Kant, Prolegomena do wszelkiej przyszlej metafizyki, która bdzie mogla wystpi jako nauka, przel. B. Bornstein, Warszawa 1993, s. 56. skladnik realnego procesu psychicznego i stosowal do jego badania metody psychologii mylenia. Samo poznanie przedmiotu bylo wynikiem uporzdkowanego procesu wychodzcego od tego, co dane w wiadomoci, a dochodzcego do pojcia przedmiotu jako czego, co staje si okrelone i moliwe do zrozumienia. Streszczenie Krytyka sceptycyzmu poznawczego i poszukiwanie ostatecznych fundamentów (zasad) wiedzy nalealy do najwaniejszych elementów programów filozoficznych E. Husserla i R. Hönigswalda. Koncentrowaly si one wokól kwestii obiektywnych kryteriów pewnoci i powszechnej wanoci poznania, a punktem ich wyjcia byl subiektywny proces ustanawiania przedmiotu dowiadczenie wewntrzne. Dla Husserla oznaczalo ono strumie przey w znaczeniu fenomenologicznym, a nie w znaczeniu psychologicznym. Natomiast wedlug Hönigswalda na dowiadczenie wewntrzne skladaly si treci i akty konkretnej empirycznej wiadomoci. Z powodu tej rónicy obaj traktowali odmiennie psychologi. Husserl odrzucal j jako nauk badajc to, co jednostkowe i przez to jedynie prawdopodobne. Hönigswald natomiast uwaal j za filozoficzn dyscyplin podstawow. W rozwijanej przez siebie teorii przedmiotowoci nie tylko korzystal z wyników bada jednej ze szkól psychologicznych, ale sam prowadzil eksperymenty psychologiczne.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Mar 1, 2013

There are no references for this article.