Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Płeć kulturowa w dyskursie literackim Ruth Klüger

Płeć kulturowa w dyskursie literackim Ruth Klüger Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 21: 2012, Nr 2 (82), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/v10271-012-0022-5 Filozofia feministyczna i gender studies O czym si nie mówi i nie pisze, tego si nawet nie próbuje zmienia. Ruth Klüger, y dalej Slowa kluczowe: Ruth Klüger, Judith Butler, perspektywa gender, dyskryminacja kobiet, kobiece dowiadczenie Holokaustu, krytyka patriarchalnego systemu spolecznego Literatura wspomnieniowa Ruth Klüger jest nie tylko przedstawieniem typowo kobiecych przey owicimskich; jej tekst y dalej stanowi równie krytyk patriarchalnych norm i dyskursów. Autorka wymienia i wnikliwie analizuje przyczyny podrzdnego traktowania kobiet w niemale wszystkich dziedzinach ycia spolecznego: ,,Being a women is the second important aspect of Klüger's identity. Neither the Holocaust nor the experience of aging have eased her rebellion against the religious and social conventions in Jewish society that relegate women to an interior position" (Lorenz 1994: 217). Kwestie genderowe odgrywaj u Klüger kluczow rol w kreleniu wydarze zarówno przed dowiadczeniem Holokaustu, jak i podczas niego oraz po nim. Autorka pisze: ,,Poznalam, co to dyskryminacja kobiet, szyderstwo i ponienie. To bylo dla mnie nowe dowiadczenie, poniewa dotd mieszkalam poród kobiet. Pewien referent, weteran wojenny, wypowiedzial si o szkolnej dyscyplinie: chlopców mona «zobowiza honorem», z dziewczynkami jest trudniej, bo te nie maj adnego" (Klüger 2009: 232). Jej ksika jest wyrazem protestu przeciw ,,ubezwlasnowolnieniu kobiet przez mczyzn" (Klüger 2009: 232). W y dalej autorka porusza problematyk i antysemityzmu, i mizoginizmu. Wobec tego dyskryminacja u Klüger odnosi si do bycia zarówno kobiet, jak i ydówk, co Joan Ringelheim okrela mianem double jeopardy. Odnoszc si do tych rodzajów opresji, Klüger konstatuje: ,,Najpierw byla pogarda aryjskich dzieci w stosunku do ydowskich w Wiedniu, potem czeskich dzieci w stosunku do niemieckich w Terezinie, teraz mczyzn do kobiet. ­ Te trzy rodzaje pogardy s nie do strawienia ­ powiecie, ja natomiast odczulam je w podanej kolejnoci" (Klüger 2009: 222). To sprawia, e kategoria gender stanowi u Klüger pewnego rodzaju instrument niezbdny do przedstawienia krytyki wojny jako Männersache, czyli sprawy wylcznie mskiej: Moglabym te opowiedzie jak histori, gdyby mnie kto o to poprosil, ale niewielu ma ochot. Wojny to domena mczyzn, tak jak i wojenne wspomnienia. Na pewno za stanowil j faszyzm ­ czy kto si opowiadal za nim, czy byl przeciw, to byla czysto mska sprawa. Poza tym kobiety nie maj przeszloci albo nie powinny jej mie. To niewlaciwe, niemal nieprzyzwoite (Klüger 2009: 8­9). Klüger wiadomie zrywa z t patriarchaln tradycj, a ju sam fakt, e pisze konsekwentnie z kobiecego punktu widzenia, wskazuje na subwersywny potencjal jej autobiografii (por. Choluj 1997: 123). Autorka y dalej nie dala przyzwolenia na odebranie sobie prawa glosu, prawa do literackiego wyraenia swoich przey jako kobiety-ofiary, pomimo e bezustannie spotykala si z niedowierzaniem i powtpiewaniem w jej relacje: W szkole moje dzieci opowiedzialy z dum kolegom z klasy, e ich matka uciekla z niemieckiego obozu jenieckiego. Zostaly wymiane, powiedzialy mi o tym nieufnie. Czy je oklamalam? Chcialy wiedzie. Te inne dzieci znaly serial telewizyjny o stalagu, niemieckim obozie jeców wojennych, i tam przedstawionych próbach ucieczki amerykaskich olnierzy. Ale dziewczyna?! Your dad, OK. But not your mother! (Klüger 2009: 233) Jak pisze Klüger, równie wród intelektualistów panowalo przewiadczenie, e ,,taki niemiecki KZ byl czym dla mczyzn, nie dla malych dziewczynek, które nie mogly mie wikszego dowiadczenia ni doroli mczyni" (Klüger 2009: 233). Klüger opisuje take reakcj swojego ma, historyka uniwersytetu w Berkeley, na jej propozycj, by to ona, jako ofiara Holokaustu, mogla porozmawia z jego studentami na temat czasów hitlerowskich i niemieckich obozów koncentracyjnych. Odpowied byla jednak odmowna: Co zmienilo si w jego twarzy, w jego oczach, jakby zatrzasnla si brama, albo lepiej ­ podniósl si most zwodzony, a pod spodem ukazala si zgnilozielona mtna woda. Chcialam jeszcze powiedzie, e przecie nie zaproponowalam adnego striptizu podczas kolokwium; póniej pomylalam, eby nie robi mu adnych wyrzutów, on jest weteranem wojennym, a oni uosabiaj zwycistwo dobra nad zlem. Bylimy jak chorzy na raka, którzy przypominaj zdrowym, e i oni s miertelni. Czsto opowiadal mi, jak mrona dla niego byla zima na przelomie 1944 i 1945 roku. Raz zdobylam si na odwag i powiedzialam, e sama doskonale pamitam t ostr zim, o której mówi, bez dobrych koców, cieplego ubrania i wystarczajcych racji ywnociowych amerykaskich sil zbrojnych. Stropil si, poniewa signlam do wspomnie, które rywalizowaly z jego pamici. Tak nauczylam si, e wojny nale do mczyzn (Klüger 2009: 252). Ruth Klüger stykala si z dyskryminacj ze strony mczyzn równie na etapie poszukiwania wydawcy swojej ksiki. Siegfried Unseld, wieloletni dyrektor niemieckiego wydawnictwa Suhrkamp, stwierdzil: ,,bylimy niezmiernie poruszeni, ale drukujemy wylcznie dziela literackie". Jego argumentacja byla nieuzasadniona, wrcz krzywdzca. (Klüger 2008). Ksika pt. y dalej ukazala si w 1992 roku i od razu zyskala aprobat krytyków ­ Marcel Reich-Ranicki w 1993 roku uznal t pozycj za jedno z najlepszych niemieckojzycznych dziel, które ukazaly si w cigu ostatnich lat (por. Liebrand 2003: 214). Równie Dagmar Lorenz wyrazila si pozytywnie na temat literackich wspomnie Klüger, piszc, e ksika ,,combines autobiography and a critical metadiscourse integrating feminist theory, Holocaust studies, theory of fascism, and history" (Lorenz 1994: 208). W swym subwersywnym wymiarze y dalej nie stanowi jednak paradygmatu kobiecego pisania o Holokaucie. Umieszczenie dowiadcze obozowych w feministycznym kontekcie jest nowatorskie, chocia podobne krytyczne spojrzenie na supremacj mczyzn wyrazila take Lucille Eichengreen, ydówka urodzona w Hamburgu, której twórczo literacka odnosi si ­ podobnie jak u Klüger ­ do przedstawienia kobiecych przey zwizanych z Holokaustem. W ksice Frauen und Holocaust. Erlebnisse, Erinnerungen und Erzähltes (2004) Eichengreen zastanawia si nad przyczyn nieobecnoci kobiecych wspomnie w dyskursie dotyczcym Holokaustu. Stwierdza, i do polowy lat 80. literatura Holokaustu to niemale wylcznie literatura wychodzca spod pióra mczyzn: ,,By moe kobiety s powcigliwsze w pisaniu tudzie mówieniu o przeszloci"­ zauwaa Eichengreen (2004: 9­10), ostatecznie uznaje jednak, e wydawcy nie darz kobiet wystarczajcym zaufaniem, co zreszt Eichengreen potwierdza na przykladzie swoich dowiadcze zwizanych z zamiarem opublikowania wspomnie z okresu wojny. We wspomnianej ksice Eichengreen mówi, i nie bylo rzecz latw przekona wydawców do kobiecych przey. Nierzadko pojawialy si komentarze sugerujce, e kobiety s nierzetelne, mniej obiektywne i nie ujmuj tematu w sposób tak szczery, jak robi to mczyni (Eichengreen 2004: 9­10). Boena Choluj odniosla postrzeganie plci przez Klüger do teorii tosamoci plciowych i seksualnych, które amerykaska filozofka Judith Butler przedstawia w ksice Gender Trouble. Feminism and the Subversion of Identity (1990). Dla Klüger punktem wyjcia jest, jak si zdaje, przekonanie Butler o performatywnoci plci, co oznacza sposób konstruowania plci kulturowej poprzez jej nieustanne powtarzanie i odgrywanie. Istnienie ,,okrelonej tosamoci plciowej" (Buter 2007: 27) Butler uwaa za iluzj, gdy konstruowanie tej tosamoci nastpuje poprzez przypisywanie danej plci calego instrumentarium spolecznych oczekiwa, stereotypów i ról. Tak wic zarówno ple biologiczna, jak i kulturowa s postrzegane przez Butler jako konstrukty spoleczne: ,,Nie jestemy radykalnie wolni, e moemy si sami stwarza, ani nie jestemy efektem zdeterminowania przez zewntrzn sil znajdujc si poza nasz kontrol" (Butler 1993, cyt. za: Choluj 1994/1995: 70). Badaczka wprowadza jednak koncepcj pewnego rodzaju subwersji: Jeli podstaw tosamoci plciowej jest stylizowane powtarzanie aktów w czasie, nie za jej esencjonalna istota, to wówczas moliwo transformacji plci kulturowej daje arbitralno relacji pomidzy takimi aktami, moliwo odmiennego rodzaju powtórze, lamania stylu bd subwersywnego powtórzenia. (...) W samym performatywnym charakterze tej tosamoci tkwi take moliwo zakwestionowania jej urzeczowionego statusu (Butler 2007: 27­28). Judith Butler pisze w swej ksice, e ,,skoro mona podway charakter biologiczny plci, to moe konstrukt ten, który zwiemy «biologiczn plci», jest tak samo wlanie konstruktem kultury jak kulturowa ple. To oznaczaloby, e w ogóle nie istnieje rozrónienie na ple biologiczn i kulturow" (Butler 2008: 52). Butler kwestionuje wic podzial na ple biologiczn i kulturow. Rozrónienie na biologiczn ple/kulturow ple, a take kategoria biologicznej plci jako taka wydaj si opiera na zaloeniu, e istnieje ,,cialo w ogóle", zanim jeszcze otrzyma znaczenia okrelone ze wzgldu na biologiczn ple. ,,Cialo w ogóle" czsto wydaje si biernym rodkiem, nabierajcym znaczenia dziki inskrypcji o pochodzeniu kulturowym, które wyglda na ,,zewntrzne" wobec niego. Jednake w ramach kadej teorii mówicej o kulturowej konstrukcji ciala naley zakwestionowa pojcie ,,ciala w ogóle" jako podejrzanie ogólnego konstruktu, w którym przedstawiane jest ono jako bierne oraz poprzedzajce dyskurs (Butler 2008: 235­236). Literacki dyskurs Ruth Klüger ma wic równie wymiar subwersywny. W y dalej powraca ona do swych dowiadcze z okresu drugiej wojny wiatowej, konsekwentnie podkrelajc przynaleno do plci eskiej, traktujc kobieco wlanie w aspekcie Butlerowskiej plci kulturowej. Jej perspektyw dwunastoletniej dziewczynki mona by zatem nazwa ,,perspektyw gender": urodzila si w 1931 roku w zasymilowanej rodzinie austriackich ydów (por. Choluj 1997: 123­124); jako dziecko obserwuje i jednoczenie krytykuje wiat doroslych, w którym ona sama odgrywa marginaln rol; doroli nieustannie ­ uyjmy nomenklatury Gombrowiczowskiej ­ ,,upupiaj" j do roli dziewczynki, której niemale wszystkiego si zabrania, której niczego si nie wyjania z racji tego, e jest dziewczynk. Ruth od najmlodszych lat dowiadczala wic dyskryminacji kobiet i ydów w yciu spolecznym. Ju jako mala dziewczynka spotykala si z nieludzkim traktowaniem austriackiej ludnoci ydowskiej przez nazistów: Patrzylam na moje ydowskie otoczenie jak na cienk cian, swego rodzaju izolacj, oddzielajc mnie od zewntrznego, aryjskiego wiata umundurowanych mczyzn, uprawiajcych swoje tajemniczo-plugawe praktyki, odstrczajce i fascynujce zarazem, które mona okreli jako pornografi mierci i które stanowily temat zakazany (Klüger 2009: 110­111). W wieku jedenastu lat zostala wywieziona do obozu AuschwitzBirkenau. Ostatnia cz y dalej to historia powojennej emigracji do Stanów Zjednoczonych i ycia w Nowym Jorku, na które w duej mierze skladala si prawie nieustanna konfrontacja zarówno z mizoginizmem, jak i, cho ju w mniejszym stopniu, z antysemityzmem. Kategoria plci odgrywa u Klüger znaczc rol w aspekcie interpretacji dawnych wydarze ­ autorka zarzuca ojcom ydowskim egoizm i naiwno, poniewa wraz z rozpoczciem si wojny sami emigrowali, pozostawiajc swoje kobiety i dzieci w jake mylnym, absurdalnym wrcz przewiadczeniu, e nazici nie wyrzdz przecie krzywdy bezbronnym, slabszym. Mój ojciec nas te nie zabral. Odwieczne wyobraenie, a nawet przekonanie, e mczyni opiekuj si kobietami, bylo tak zakorzenione, e nikt nie zauwaal tego, co oczywiste, jak eksponowani s akurat ci slabsi jako upoledzeni w spolecznoci. To, aby nazici zachowywali si bardziej powcigliwie wobec kobiet, stalo w sprzecznoci z rasistowsk ideologi. Czy nie powolywano si na absurdalne, patriarchalne stwierdzenie o ich rycerskoci? Nawet Teodor Herzl, nasz bohater i ówczesny glówny ideolog, wci wierzyl, e kobiety ydowskie s zobligowane nadzwyczajnie dba o swoich mów, poniewa to jedynie mczyni cierpi z powodu antysemityzmu (Klüger 2009: 91). Jak slusznie zauwaa Boena Choluj, posta ydowskiego ojca nie pojawia si wylcznie w kontekcie ofiary, lecz Klüger nazywa go jednoznacznie wspóltwórc patriarchalnego porzdku oprawców (por. Choluj 1997: 128). Ponadto autorka, odnoszc si m.in. do wydarze wojennych, zwraca uwag na to, e kobiety s uznawane w spoleczestwie za mniej wartociowe: Jestem mocno przekonana, cho mczyni zaprzeczaj temu z niewiadomych powodów, e kobiety cechuje wiksza zdolno przeycia. Ale te s one uznawane za mniej wartocio- we; fakt, e nasi zmarli byli mczyznami, oznacza, i ci bardziej wartociowi w rodzinie nie yj. Bylam teraz w wieku mojego brata, a niedlugo mialam by starsza. Moja niepotrzebno. Chtnie bylabym mczyzn i jeli moliwe, nie-ydem (Klüger 2009: 256). Klüger mówi równie o niesprawiedliwoci wobec kobiet ,,w tym parszywym wiecie mczyzn" (Klüger 2009: 271), w którym równouprawnienie kobiet pozostaje w wielu aspektach nadal nieosigalne. Claudia Liebrand zauwaa w swoim artykule pt. ,,Das Trauma der Auschwitzer Wochen in ein Versmaß stülpen" oder: Geschichte als Exorzismus. Ruth Klügers weiter leben, e kobiece pisanie autorki y dalej jest przesycone przekornym, ofensywnym feminizmem; jej tekst prowokuje w tym sensie, i Klüger semantyzuje Holokaust wedlug kategorii plci (por. Liebrand 2003: 238). Klüger manifestuje Holokaust jako rodzaj zbrodni, dokonanej przez aryjskich mczyzn na ydowskich kobietach. W tym kontekcie zaciera si granica pomidzy mizoginizmem a antysemityzmem, co z kolei nasuwa skojarzenia z ksik Ple i charakter (1903) autorstwa Ottona Weiningera, w której Weininger wyraa pogard dla kobiet i okrela je mianem istot tak nikczemnych, i jego zdaniem ,,slusznie nic tak wielkiej nie budzi pogardy jak mczyzna, co si w kobiet przeistoczyl" (Weininger 1994: 213). To wlanie ydów Weininger porównuje do kobiet. Odnoszc si do semantyzacji Holokaustu w kontekcie kategorii plci, Claudia Liebrand posuwa si do sformulowania tezy, i nie tylko wobec ydowskich kobiet, ale równie wobec ydowskich dzieci i mczyzn nazici zastosowali Weiningerowsk ­ mona by rzec ­ ,,kobiec semantyk", uznajc ich za ludzi drugiej kategorii. Dezaprobata Klüger wobec systemu patriarchalnego wyraa si ponadto w sformulowanej przez ni odmowie uznania transcendencji: brak mi talentu do transcendencji. Co prawda znam par dziel sztuki, które wiadomo podnosz, opuszczaj lub co najmniej przesuwaj na inny poziom, ale s puste i dobre jedynie jako rodek na bezsenno i nerwowo. Po drugie, ten chrzecijasko-ydowski Bóg pochodzi z pewnej struktury spolecznej, na której mi malo zaley; skok od Adamowego ebra do tych patriarchów jest dla mnie za daleki i nie dam rady go zrobi. Ani do mczyzny z brod, ani do tej logocentrycznej abstrakcji. Patrz na siebie w lustrze ­ nie jestem jego podobiestwem (Klüger 2009: 271). Protest Klüger przeciwko transcendencji wyraa jej ofensywny stosunek do ,,rónicy plci", o której mówila m.in. Simone de Beauvoir w ksice Druga ple (Le Deuxième sexe, 1949): W istocie uprzywilejowana sytuacja mczyzny pochodzi z polczenia biologicznie agresywnej roli z funkcj spoleczn pana i wladcy. W zwizku z t wlanie funkcj zysku- j pewne znaczenie rónice fizjologiczne. Poniewa mczyzna jest panem tego wiata, powoluje si na gwaltowno swych dz jako na dowód swojej wladzy. O mczynie obdarzonym wielkimi moliwociami erotycznymi powiada si, e jest silny, potny, które to epitety okrelaj go jako istot aktywn i peln transcendencji. I odwrotnie, poniewa kobieta jest tylko obiektem, powiada si o niej, e jest gorca lub zimna, to znaczy, e moe wykazywa tylko bierne wlaciwoci (Beauvoir 2003). Z cytatu Klüger mona wywnioskowa, e równie ona kojarzy transcendencj z cech wlaciw mczynie, gdy to wlanie mczyzna, stworzony na wzór i podobiestwo Boga, identyfikuje si z nim; to wlanie mczyzna, a nie kobieta rozpoznaje w swoim lustrzanym odbiciu ,,boski wizerunek". Klüger, odrzucajc transcendentny wymiar, odwoluje si do tradycyjnego dyskursu o kobiecoci. Wyraa tym samym niech do religii ydowskiej, któr jednoznacznie nazywa wrog wobec kobiet. W odrzuceniu przez Klüger transcendencji mona wic dopatrywa si krytyki patriarchalizmu. Oburzenie wobec podrzdnej roli kobiet w kontekcie religijnym jawi si u Klüger równie w nastpujcym fragmencie: U nas, ydów, jedynie mczyni odmawiaj kadysz, modlitw za zmarlych. Mój przeuroczy dziadek, który w mojej wyobrani pojawia si zawsze z otwartymi ramionami i kieszeniami pelnymi prezentów, powiedzial podobno kiedy z blazesko smutn min do swego psa: ­ Jeste tu jedyny, który moe odmówi za mnie kadysz. Rozmawial tak z psem w obecnoci córek, a moja matka opowiedziala mi o tym zupelnie spokojnie, przyjmujc to ponienie tak, jak wypadalo ydowskiej córce. Bo przecie byl to tylko art. Gdyby to wygldalo inaczej, gdyby wolno mi bylo, e tak to okrel, oficjalnie oplakiwa moich bliskich, np. zmówi kadysz za ojca, to moglabym si ewentualnie zaprzyjani z t religi, która pozwala swym córkom na udowodnienie miloci do Boga jedynie poprzez pomoc mczyznom, a ich duchowe potrzeby tlamsi w sferze domowej, zbywajc je na przyklad przepisami na gefilte fisz. ­ Nie doceniasz roli kobiety w judaizmie ­ mówi mi ludzie. ­ Wolno jej zapala wiece szabasowe na nakrytym stole, a to taka wana funkcja. ­ Ale ja nie chc nakrywa do stolu i zapala szabasowych wiec, chcialabym odmówi kadysz. W przeciwnym razie zostan przy swoich wierszach (Klüger 2009: 25). Ruth Klüger przez cale ycie dowiadczala zarówno seksizmu, jak i antysemityzmu, jednak ­ jak sama podkrela ­ nigdy si na t opresj nie godzila. W wywiadzie udzielonym ,,Die Presse" w 2010 roku autorka stwierdzila, e co prawda nie byla wychowywana cile w duchu religijnym, jednak mimo wszystko w pewnym okresie swojego ycia byla osob wierzc. Wraz z uplywem lat zupelnie przestala wierzy w Boga, wlanie ze wzgldu na pogardliwy stosunek do kobiet w wierze ydowskiej. Klüger mówi m.in. o tym, i mczyni ydowscy podczas modlitwy dzikuj Bogu take za to, e nie uczynil ich kobiet (por. Klüger 2008). Krytyka patriarchalizmu jest dominujcym tematem literatury wspomnieniowej tej pisarki i dotyczy w duej mierze równie okresu powojennego. Znaczna cz opublikowanych wspomnie jest powicona yciu w spoleczestwie amerykaskim, zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej. W swojej ksice i licznych wywiadach pisarka odnosi si np. do sytuacji kobiet zatrudnionych na stanowisku wykladowców uniwersyteckich. Klüger w 1980 roku objla profesur na Uniwersytecie w Kalifornii. Swoj karier akademick okrela jako okres pelny krytyki, obelg i zniewag, wymierzonych w ni przez mczyzn wlanie ze wzgldu na jej ple. Klüger stwierdza, i uprzedzenie do ydów w duej mierze zaniklo w spoleczestwie powojennym, jednak postrzeganie niszoci kobiet ­ co Klüger okrela jako ,,perwersje niuansów ról plci" ­ wci jest odczuwalne. Pod koniec lat czterdziestych XX wieku kady z odrobin przedsibiorczoci mógl zaj wysoko, pod warunkiem, e byl mczyzn o bialym kolorze skóry. Mówilo si o rynku pracy jako o polu nieograniczonych moliwoci, nie dopowiadajc: ,,dla bialych mczyzn". Skierowane przeciwko ydom restrykcje zniesiono, kobiety byly jednak nadal niepodane, cigle spychane do pracy biurowej. Dopiero w pónych latach szedziesitych zaczto mówi o tych ograniczeniach, wtedy jeszcze przyjmowanych w milczeniu. O czym si nie mówi i nie pisze, tego si nawet nie próbuje zmienia. Niezdolno wikszoci kobiet do utrzymania si w ambitniejszych zawodach zostala dowiedziona; tutaj take kryl si pewien przewrotny stereotyp mylenia, mianowicie, e pracujcym zawodowo kobietom nie udaje si znale ma. Znajoma opowiedziala mi, jak podczas poszukiwania promotora zostala odeslana przez profesora slowami: ­ Do czego potrzebny pani doktorat? Nie jest pani przecie kalek! ­ On uwaal to jeszcze za komplement ­ powiedziala zdziwiona i zraniona. Jak wiele z nas zbyt mlodo wyszlo za m tylko dlatego, e wydawalo si to bardziej korzystne i naturalne? (Klüger 2009: 248) Ruth Klüger wyraa w y dalej swój sprzeciw wobec koncepcji kobiecoci stworzonej przez system patriarchalny. Spoleczestwo, religia i rodzina pokazuj kobiecie, e jest gorsza od mczyzny, e jest istot nisz czy wrcz ­ jeli skorzystamy z Freudowskiej koncepcji kobiecoci ­ ,,elementem wybrakowanym". Zapewne nie jest rzecz latw rozpatrywa zawiloci teorii feministycznej na gruncie refleksji ogólnej, dlatego te z tym wikszym zaangaowaniem naley przyglda si dokumentom indywidualnego dowiadczenia. Bibliografia Beauvoir de S. (2003), Druga ple, przel. G. Mycielska, M. Leniewska, Warszawa: Jacek Santorski & Co. Butler J. (1993), Ort der politischen Neuverhandlung, ,,Frankfurter Rundschau" z dn. 27 lipca 1993, cyt. za: B. Choluj (1994/1995), Tosamo plci ­ natu- ra czy kultura?, w: B. Limanowska, T. Oleszczuk (red.), Spotkania feministyczne, Warszawa OKa. Butler J. (2007), Akty performatywne a konstrukcja plci kulturowej. Szkic z zakresu fenomenologii i teorii feminizmu, w: M. Dbrowski, R. Pruszczyski (red.), Lektury innoci, Warszawa: Elipsa. Butler J. (2008), Uwiklani w ple, przel. K. Krasuska, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej. Choluj B. (1997), Subversive Funktionen der Geschlechtskategorie im philosophischen und literarischen Diskurs (Judith Butler und Ruth Klüger), w: K. Sauerland (red.), Das Subversive in der Literatur. Die Literatur als das Subversive, Toru: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikolaja Kopernika. Eichengreen L. (2004), Frauen und Holocaust. Erlebnisse, Erinnerungen und Erzähltes, przel. A. Bk-Zawalski, Bremen: Donat. Klüger R. (2008), Man ist irrsinnig indiskret, rozmow przeprowadzili M. Doerry i C. Meyer, ,,Der Spiegel" nr 33. Klüger R. (2009), y dalej, przel. M. Lubyk, Wroclaw: Zaklad Narodowy im. Ossoliskich. Liebrand C. (2003), ,,Das Trauma der Auschwitzer Wochen in ein Versmaß stülpen" oder: Gedichte als Exorzismus. Ruth Klügers weiter leben, w: A. Huml, M. Rappenecker (red.), Jüdische Intellektuelle im 20. Jahrhundert. Literatur- und kulturwissenschaftliche Studien, Würzburg: Königshausen & Neumann 2003. Lorenz D. C.G. (1994), Memory and Criticism. Ruth Klüger's weiter leben, w: J. Clausen, S. Friedrichsmeyer (red.), Women in German Yearbook. Feminist Studies in German Literature & Culture, University of Nebraska Press. Weininger O. (1994), Ple i charakter, przel. O. Ortwin, Warszawa: Sagittarius 1994. Streszczenie Sposób przedstawienia plci w twórczoci literackiej Ruth Klüger opiera si na teorii stworzonej przez Judith Butler, która ujmuje ple biologiczn w kategoriach konstruktu kulturowego. Twórczo Klüger nie jest jedynie ukazaniem Holokaustu z perspektywy dowiadcze kobiety, jej tekst zawiera bowiem potencjal subwersywny. Czynnikiem subwersywnym w tekcie Klüger jest prowokacyjne obrazowanie oraz krytyka hegemonicznych, patriarchalnych norm i dyskursów, które okrela mianem ,,perwersyjnoci ról plci". Pisarka zwraca uwag na to, jak bardzo aspekty kulturowe, socjalne, religijne i polityczne determinuj ycie kobiet w sferze rodzinnej i spolecznej. W swoim literackim dyskursie zajmuje si plci jako tosamoci, która w duej mierze ksztaltuje si na plaszczynie kulturowej, a tym samym reprezentuje pogld podobny do Butler. ycie Ruth Klüger jest bardzo mocno zdeterminowane zewntrznymi wplywami spolecznymi, w swoich ksikach uzmyslawia nam ona rozmiar tego kulturowego przyporzdkowania, wskazuje na to, w jakim stopniu kobiece cialo stanowi wyznacznik dla ksztaltowania si szerokiego spektrum przyporzdkowa kulturowych, czyli tzw. tosamoci gender. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Płeć kulturowa w dyskursie literackim Ruth Klüger

Download PDF
10 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/p-e-kulturowa-w-dyskursie-literackim-ruth-kl-ger-xzRwOTqpxI

References (1)

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2012 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/v10271-012-0022-5
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 21: 2012, Nr 2 (82), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/v10271-012-0022-5 Filozofia feministyczna i gender studies O czym si nie mówi i nie pisze, tego si nawet nie próbuje zmienia. Ruth Klüger, y dalej Slowa kluczowe: Ruth Klüger, Judith Butler, perspektywa gender, dyskryminacja kobiet, kobiece dowiadczenie Holokaustu, krytyka patriarchalnego systemu spolecznego Literatura wspomnieniowa Ruth Klüger jest nie tylko przedstawieniem typowo kobiecych przey owicimskich; jej tekst y dalej stanowi równie krytyk patriarchalnych norm i dyskursów. Autorka wymienia i wnikliwie analizuje przyczyny podrzdnego traktowania kobiet w niemale wszystkich dziedzinach ycia spolecznego: ,,Being a women is the second important aspect of Klüger's identity. Neither the Holocaust nor the experience of aging have eased her rebellion against the religious and social conventions in Jewish society that relegate women to an interior position" (Lorenz 1994: 217). Kwestie genderowe odgrywaj u Klüger kluczow rol w kreleniu wydarze zarówno przed dowiadczeniem Holokaustu, jak i podczas niego oraz po nim. Autorka pisze: ,,Poznalam, co to dyskryminacja kobiet, szyderstwo i ponienie. To bylo dla mnie nowe dowiadczenie, poniewa dotd mieszkalam poród kobiet. Pewien referent, weteran wojenny, wypowiedzial si o szkolnej dyscyplinie: chlopców mona «zobowiza honorem», z dziewczynkami jest trudniej, bo te nie maj adnego" (Klüger 2009: 232). Jej ksika jest wyrazem protestu przeciw ,,ubezwlasnowolnieniu kobiet przez mczyzn" (Klüger 2009: 232). W y dalej autorka porusza problematyk i antysemityzmu, i mizoginizmu. Wobec tego dyskryminacja u Klüger odnosi si do bycia zarówno kobiet, jak i ydówk, co Joan Ringelheim okrela mianem double jeopardy. Odnoszc si do tych rodzajów opresji, Klüger konstatuje: ,,Najpierw byla pogarda aryjskich dzieci w stosunku do ydowskich w Wiedniu, potem czeskich dzieci w stosunku do niemieckich w Terezinie, teraz mczyzn do kobiet. ­ Te trzy rodzaje pogardy s nie do strawienia ­ powiecie, ja natomiast odczulam je w podanej kolejnoci" (Klüger 2009: 222). To sprawia, e kategoria gender stanowi u Klüger pewnego rodzaju instrument niezbdny do przedstawienia krytyki wojny jako Männersache, czyli sprawy wylcznie mskiej: Moglabym te opowiedzie jak histori, gdyby mnie kto o to poprosil, ale niewielu ma ochot. Wojny to domena mczyzn, tak jak i wojenne wspomnienia. Na pewno za stanowil j faszyzm ­ czy kto si opowiadal za nim, czy byl przeciw, to byla czysto mska sprawa. Poza tym kobiety nie maj przeszloci albo nie powinny jej mie. To niewlaciwe, niemal nieprzyzwoite (Klüger 2009: 8­9). Klüger wiadomie zrywa z t patriarchaln tradycj, a ju sam fakt, e pisze konsekwentnie z kobiecego punktu widzenia, wskazuje na subwersywny potencjal jej autobiografii (por. Choluj 1997: 123). Autorka y dalej nie dala przyzwolenia na odebranie sobie prawa glosu, prawa do literackiego wyraenia swoich przey jako kobiety-ofiary, pomimo e bezustannie spotykala si z niedowierzaniem i powtpiewaniem w jej relacje: W szkole moje dzieci opowiedzialy z dum kolegom z klasy, e ich matka uciekla z niemieckiego obozu jenieckiego. Zostaly wymiane, powiedzialy mi o tym nieufnie. Czy je oklamalam? Chcialy wiedzie. Te inne dzieci znaly serial telewizyjny o stalagu, niemieckim obozie jeców wojennych, i tam przedstawionych próbach ucieczki amerykaskich olnierzy. Ale dziewczyna?! Your dad, OK. But not your mother! (Klüger 2009: 233) Jak pisze Klüger, równie wród intelektualistów panowalo przewiadczenie, e ,,taki niemiecki KZ byl czym dla mczyzn, nie dla malych dziewczynek, które nie mogly mie wikszego dowiadczenia ni doroli mczyni" (Klüger 2009: 233). Klüger opisuje take reakcj swojego ma, historyka uniwersytetu w Berkeley, na jej propozycj, by to ona, jako ofiara Holokaustu, mogla porozmawia z jego studentami na temat czasów hitlerowskich i niemieckich obozów koncentracyjnych. Odpowied byla jednak odmowna: Co zmienilo si w jego twarzy, w jego oczach, jakby zatrzasnla si brama, albo lepiej ­ podniósl si most zwodzony, a pod spodem ukazala si zgnilozielona mtna woda. Chcialam jeszcze powiedzie, e przecie nie zaproponowalam adnego striptizu podczas kolokwium; póniej pomylalam, eby nie robi mu adnych wyrzutów, on jest weteranem wojennym, a oni uosabiaj zwycistwo dobra nad zlem. Bylimy jak chorzy na raka, którzy przypominaj zdrowym, e i oni s miertelni. Czsto opowiadal mi, jak mrona dla niego byla zima na przelomie 1944 i 1945 roku. Raz zdobylam si na odwag i powiedzialam, e sama doskonale pamitam t ostr zim, o której mówi, bez dobrych koców, cieplego ubrania i wystarczajcych racji ywnociowych amerykaskich sil zbrojnych. Stropil si, poniewa signlam do wspomnie, które rywalizowaly z jego pamici. Tak nauczylam si, e wojny nale do mczyzn (Klüger 2009: 252). Ruth Klüger stykala si z dyskryminacj ze strony mczyzn równie na etapie poszukiwania wydawcy swojej ksiki. Siegfried Unseld, wieloletni dyrektor niemieckiego wydawnictwa Suhrkamp, stwierdzil: ,,bylimy niezmiernie poruszeni, ale drukujemy wylcznie dziela literackie". Jego argumentacja byla nieuzasadniona, wrcz krzywdzca. (Klüger 2008). Ksika pt. y dalej ukazala si w 1992 roku i od razu zyskala aprobat krytyków ­ Marcel Reich-Ranicki w 1993 roku uznal t pozycj za jedno z najlepszych niemieckojzycznych dziel, które ukazaly si w cigu ostatnich lat (por. Liebrand 2003: 214). Równie Dagmar Lorenz wyrazila si pozytywnie na temat literackich wspomnie Klüger, piszc, e ksika ,,combines autobiography and a critical metadiscourse integrating feminist theory, Holocaust studies, theory of fascism, and history" (Lorenz 1994: 208). W swym subwersywnym wymiarze y dalej nie stanowi jednak paradygmatu kobiecego pisania o Holokaucie. Umieszczenie dowiadcze obozowych w feministycznym kontekcie jest nowatorskie, chocia podobne krytyczne spojrzenie na supremacj mczyzn wyrazila take Lucille Eichengreen, ydówka urodzona w Hamburgu, której twórczo literacka odnosi si ­ podobnie jak u Klüger ­ do przedstawienia kobiecych przey zwizanych z Holokaustem. W ksice Frauen und Holocaust. Erlebnisse, Erinnerungen und Erzähltes (2004) Eichengreen zastanawia si nad przyczyn nieobecnoci kobiecych wspomnie w dyskursie dotyczcym Holokaustu. Stwierdza, i do polowy lat 80. literatura Holokaustu to niemale wylcznie literatura wychodzca spod pióra mczyzn: ,,By moe kobiety s powcigliwsze w pisaniu tudzie mówieniu o przeszloci"­ zauwaa Eichengreen (2004: 9­10), ostatecznie uznaje jednak, e wydawcy nie darz kobiet wystarczajcym zaufaniem, co zreszt Eichengreen potwierdza na przykladzie swoich dowiadcze zwizanych z zamiarem opublikowania wspomnie z okresu wojny. We wspomnianej ksice Eichengreen mówi, i nie bylo rzecz latw przekona wydawców do kobiecych przey. Nierzadko pojawialy si komentarze sugerujce, e kobiety s nierzetelne, mniej obiektywne i nie ujmuj tematu w sposób tak szczery, jak robi to mczyni (Eichengreen 2004: 9­10). Boena Choluj odniosla postrzeganie plci przez Klüger do teorii tosamoci plciowych i seksualnych, które amerykaska filozofka Judith Butler przedstawia w ksice Gender Trouble. Feminism and the Subversion of Identity (1990). Dla Klüger punktem wyjcia jest, jak si zdaje, przekonanie Butler o performatywnoci plci, co oznacza sposób konstruowania plci kulturowej poprzez jej nieustanne powtarzanie i odgrywanie. Istnienie ,,okrelonej tosamoci plciowej" (Buter 2007: 27) Butler uwaa za iluzj, gdy konstruowanie tej tosamoci nastpuje poprzez przypisywanie danej plci calego instrumentarium spolecznych oczekiwa, stereotypów i ról. Tak wic zarówno ple biologiczna, jak i kulturowa s postrzegane przez Butler jako konstrukty spoleczne: ,,Nie jestemy radykalnie wolni, e moemy si sami stwarza, ani nie jestemy efektem zdeterminowania przez zewntrzn sil znajdujc si poza nasz kontrol" (Butler 1993, cyt. za: Choluj 1994/1995: 70). Badaczka wprowadza jednak koncepcj pewnego rodzaju subwersji: Jeli podstaw tosamoci plciowej jest stylizowane powtarzanie aktów w czasie, nie za jej esencjonalna istota, to wówczas moliwo transformacji plci kulturowej daje arbitralno relacji pomidzy takimi aktami, moliwo odmiennego rodzaju powtórze, lamania stylu bd subwersywnego powtórzenia. (...) W samym performatywnym charakterze tej tosamoci tkwi take moliwo zakwestionowania jej urzeczowionego statusu (Butler 2007: 27­28). Judith Butler pisze w swej ksice, e ,,skoro mona podway charakter biologiczny plci, to moe konstrukt ten, który zwiemy «biologiczn plci», jest tak samo wlanie konstruktem kultury jak kulturowa ple. To oznaczaloby, e w ogóle nie istnieje rozrónienie na ple biologiczn i kulturow" (Butler 2008: 52). Butler kwestionuje wic podzial na ple biologiczn i kulturow. Rozrónienie na biologiczn ple/kulturow ple, a take kategoria biologicznej plci jako taka wydaj si opiera na zaloeniu, e istnieje ,,cialo w ogóle", zanim jeszcze otrzyma znaczenia okrelone ze wzgldu na biologiczn ple. ,,Cialo w ogóle" czsto wydaje si biernym rodkiem, nabierajcym znaczenia dziki inskrypcji o pochodzeniu kulturowym, które wyglda na ,,zewntrzne" wobec niego. Jednake w ramach kadej teorii mówicej o kulturowej konstrukcji ciala naley zakwestionowa pojcie ,,ciala w ogóle" jako podejrzanie ogólnego konstruktu, w którym przedstawiane jest ono jako bierne oraz poprzedzajce dyskurs (Butler 2008: 235­236). Literacki dyskurs Ruth Klüger ma wic równie wymiar subwersywny. W y dalej powraca ona do swych dowiadcze z okresu drugiej wojny wiatowej, konsekwentnie podkrelajc przynaleno do plci eskiej, traktujc kobieco wlanie w aspekcie Butlerowskiej plci kulturowej. Jej perspektyw dwunastoletniej dziewczynki mona by zatem nazwa ,,perspektyw gender": urodzila si w 1931 roku w zasymilowanej rodzinie austriackich ydów (por. Choluj 1997: 123­124); jako dziecko obserwuje i jednoczenie krytykuje wiat doroslych, w którym ona sama odgrywa marginaln rol; doroli nieustannie ­ uyjmy nomenklatury Gombrowiczowskiej ­ ,,upupiaj" j do roli dziewczynki, której niemale wszystkiego si zabrania, której niczego si nie wyjania z racji tego, e jest dziewczynk. Ruth od najmlodszych lat dowiadczala wic dyskryminacji kobiet i ydów w yciu spolecznym. Ju jako mala dziewczynka spotykala si z nieludzkim traktowaniem austriackiej ludnoci ydowskiej przez nazistów: Patrzylam na moje ydowskie otoczenie jak na cienk cian, swego rodzaju izolacj, oddzielajc mnie od zewntrznego, aryjskiego wiata umundurowanych mczyzn, uprawiajcych swoje tajemniczo-plugawe praktyki, odstrczajce i fascynujce zarazem, które mona okreli jako pornografi mierci i które stanowily temat zakazany (Klüger 2009: 110­111). W wieku jedenastu lat zostala wywieziona do obozu AuschwitzBirkenau. Ostatnia cz y dalej to historia powojennej emigracji do Stanów Zjednoczonych i ycia w Nowym Jorku, na które w duej mierze skladala si prawie nieustanna konfrontacja zarówno z mizoginizmem, jak i, cho ju w mniejszym stopniu, z antysemityzmem. Kategoria plci odgrywa u Klüger znaczc rol w aspekcie interpretacji dawnych wydarze ­ autorka zarzuca ojcom ydowskim egoizm i naiwno, poniewa wraz z rozpoczciem si wojny sami emigrowali, pozostawiajc swoje kobiety i dzieci w jake mylnym, absurdalnym wrcz przewiadczeniu, e nazici nie wyrzdz przecie krzywdy bezbronnym, slabszym. Mój ojciec nas te nie zabral. Odwieczne wyobraenie, a nawet przekonanie, e mczyni opiekuj si kobietami, bylo tak zakorzenione, e nikt nie zauwaal tego, co oczywiste, jak eksponowani s akurat ci slabsi jako upoledzeni w spolecznoci. To, aby nazici zachowywali si bardziej powcigliwie wobec kobiet, stalo w sprzecznoci z rasistowsk ideologi. Czy nie powolywano si na absurdalne, patriarchalne stwierdzenie o ich rycerskoci? Nawet Teodor Herzl, nasz bohater i ówczesny glówny ideolog, wci wierzyl, e kobiety ydowskie s zobligowane nadzwyczajnie dba o swoich mów, poniewa to jedynie mczyni cierpi z powodu antysemityzmu (Klüger 2009: 91). Jak slusznie zauwaa Boena Choluj, posta ydowskiego ojca nie pojawia si wylcznie w kontekcie ofiary, lecz Klüger nazywa go jednoznacznie wspóltwórc patriarchalnego porzdku oprawców (por. Choluj 1997: 128). Ponadto autorka, odnoszc si m.in. do wydarze wojennych, zwraca uwag na to, e kobiety s uznawane w spoleczestwie za mniej wartociowe: Jestem mocno przekonana, cho mczyni zaprzeczaj temu z niewiadomych powodów, e kobiety cechuje wiksza zdolno przeycia. Ale te s one uznawane za mniej wartocio- we; fakt, e nasi zmarli byli mczyznami, oznacza, i ci bardziej wartociowi w rodzinie nie yj. Bylam teraz w wieku mojego brata, a niedlugo mialam by starsza. Moja niepotrzebno. Chtnie bylabym mczyzn i jeli moliwe, nie-ydem (Klüger 2009: 256). Klüger mówi równie o niesprawiedliwoci wobec kobiet ,,w tym parszywym wiecie mczyzn" (Klüger 2009: 271), w którym równouprawnienie kobiet pozostaje w wielu aspektach nadal nieosigalne. Claudia Liebrand zauwaa w swoim artykule pt. ,,Das Trauma der Auschwitzer Wochen in ein Versmaß stülpen" oder: Geschichte als Exorzismus. Ruth Klügers weiter leben, e kobiece pisanie autorki y dalej jest przesycone przekornym, ofensywnym feminizmem; jej tekst prowokuje w tym sensie, i Klüger semantyzuje Holokaust wedlug kategorii plci (por. Liebrand 2003: 238). Klüger manifestuje Holokaust jako rodzaj zbrodni, dokonanej przez aryjskich mczyzn na ydowskich kobietach. W tym kontekcie zaciera si granica pomidzy mizoginizmem a antysemityzmem, co z kolei nasuwa skojarzenia z ksik Ple i charakter (1903) autorstwa Ottona Weiningera, w której Weininger wyraa pogard dla kobiet i okrela je mianem istot tak nikczemnych, i jego zdaniem ,,slusznie nic tak wielkiej nie budzi pogardy jak mczyzna, co si w kobiet przeistoczyl" (Weininger 1994: 213). To wlanie ydów Weininger porównuje do kobiet. Odnoszc si do semantyzacji Holokaustu w kontekcie kategorii plci, Claudia Liebrand posuwa si do sformulowania tezy, i nie tylko wobec ydowskich kobiet, ale równie wobec ydowskich dzieci i mczyzn nazici zastosowali Weiningerowsk ­ mona by rzec ­ ,,kobiec semantyk", uznajc ich za ludzi drugiej kategorii. Dezaprobata Klüger wobec systemu patriarchalnego wyraa si ponadto w sformulowanej przez ni odmowie uznania transcendencji: brak mi talentu do transcendencji. Co prawda znam par dziel sztuki, które wiadomo podnosz, opuszczaj lub co najmniej przesuwaj na inny poziom, ale s puste i dobre jedynie jako rodek na bezsenno i nerwowo. Po drugie, ten chrzecijasko-ydowski Bóg pochodzi z pewnej struktury spolecznej, na której mi malo zaley; skok od Adamowego ebra do tych patriarchów jest dla mnie za daleki i nie dam rady go zrobi. Ani do mczyzny z brod, ani do tej logocentrycznej abstrakcji. Patrz na siebie w lustrze ­ nie jestem jego podobiestwem (Klüger 2009: 271). Protest Klüger przeciwko transcendencji wyraa jej ofensywny stosunek do ,,rónicy plci", o której mówila m.in. Simone de Beauvoir w ksice Druga ple (Le Deuxième sexe, 1949): W istocie uprzywilejowana sytuacja mczyzny pochodzi z polczenia biologicznie agresywnej roli z funkcj spoleczn pana i wladcy. W zwizku z t wlanie funkcj zysku- j pewne znaczenie rónice fizjologiczne. Poniewa mczyzna jest panem tego wiata, powoluje si na gwaltowno swych dz jako na dowód swojej wladzy. O mczynie obdarzonym wielkimi moliwociami erotycznymi powiada si, e jest silny, potny, które to epitety okrelaj go jako istot aktywn i peln transcendencji. I odwrotnie, poniewa kobieta jest tylko obiektem, powiada si o niej, e jest gorca lub zimna, to znaczy, e moe wykazywa tylko bierne wlaciwoci (Beauvoir 2003). Z cytatu Klüger mona wywnioskowa, e równie ona kojarzy transcendencj z cech wlaciw mczynie, gdy to wlanie mczyzna, stworzony na wzór i podobiestwo Boga, identyfikuje si z nim; to wlanie mczyzna, a nie kobieta rozpoznaje w swoim lustrzanym odbiciu ,,boski wizerunek". Klüger, odrzucajc transcendentny wymiar, odwoluje si do tradycyjnego dyskursu o kobiecoci. Wyraa tym samym niech do religii ydowskiej, któr jednoznacznie nazywa wrog wobec kobiet. W odrzuceniu przez Klüger transcendencji mona wic dopatrywa si krytyki patriarchalizmu. Oburzenie wobec podrzdnej roli kobiet w kontekcie religijnym jawi si u Klüger równie w nastpujcym fragmencie: U nas, ydów, jedynie mczyni odmawiaj kadysz, modlitw za zmarlych. Mój przeuroczy dziadek, który w mojej wyobrani pojawia si zawsze z otwartymi ramionami i kieszeniami pelnymi prezentów, powiedzial podobno kiedy z blazesko smutn min do swego psa: ­ Jeste tu jedyny, który moe odmówi za mnie kadysz. Rozmawial tak z psem w obecnoci córek, a moja matka opowiedziala mi o tym zupelnie spokojnie, przyjmujc to ponienie tak, jak wypadalo ydowskiej córce. Bo przecie byl to tylko art. Gdyby to wygldalo inaczej, gdyby wolno mi bylo, e tak to okrel, oficjalnie oplakiwa moich bliskich, np. zmówi kadysz za ojca, to moglabym si ewentualnie zaprzyjani z t religi, która pozwala swym córkom na udowodnienie miloci do Boga jedynie poprzez pomoc mczyznom, a ich duchowe potrzeby tlamsi w sferze domowej, zbywajc je na przyklad przepisami na gefilte fisz. ­ Nie doceniasz roli kobiety w judaizmie ­ mówi mi ludzie. ­ Wolno jej zapala wiece szabasowe na nakrytym stole, a to taka wana funkcja. ­ Ale ja nie chc nakrywa do stolu i zapala szabasowych wiec, chcialabym odmówi kadysz. W przeciwnym razie zostan przy swoich wierszach (Klüger 2009: 25). Ruth Klüger przez cale ycie dowiadczala zarówno seksizmu, jak i antysemityzmu, jednak ­ jak sama podkrela ­ nigdy si na t opresj nie godzila. W wywiadzie udzielonym ,,Die Presse" w 2010 roku autorka stwierdzila, e co prawda nie byla wychowywana cile w duchu religijnym, jednak mimo wszystko w pewnym okresie swojego ycia byla osob wierzc. Wraz z uplywem lat zupelnie przestala wierzy w Boga, wlanie ze wzgldu na pogardliwy stosunek do kobiet w wierze ydowskiej. Klüger mówi m.in. o tym, i mczyni ydowscy podczas modlitwy dzikuj Bogu take za to, e nie uczynil ich kobiet (por. Klüger 2008). Krytyka patriarchalizmu jest dominujcym tematem literatury wspomnieniowej tej pisarki i dotyczy w duej mierze równie okresu powojennego. Znaczna cz opublikowanych wspomnie jest powicona yciu w spoleczestwie amerykaskim, zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej. W swojej ksice i licznych wywiadach pisarka odnosi si np. do sytuacji kobiet zatrudnionych na stanowisku wykladowców uniwersyteckich. Klüger w 1980 roku objla profesur na Uniwersytecie w Kalifornii. Swoj karier akademick okrela jako okres pelny krytyki, obelg i zniewag, wymierzonych w ni przez mczyzn wlanie ze wzgldu na jej ple. Klüger stwierdza, i uprzedzenie do ydów w duej mierze zaniklo w spoleczestwie powojennym, jednak postrzeganie niszoci kobiet ­ co Klüger okrela jako ,,perwersje niuansów ról plci" ­ wci jest odczuwalne. Pod koniec lat czterdziestych XX wieku kady z odrobin przedsibiorczoci mógl zaj wysoko, pod warunkiem, e byl mczyzn o bialym kolorze skóry. Mówilo si o rynku pracy jako o polu nieograniczonych moliwoci, nie dopowiadajc: ,,dla bialych mczyzn". Skierowane przeciwko ydom restrykcje zniesiono, kobiety byly jednak nadal niepodane, cigle spychane do pracy biurowej. Dopiero w pónych latach szedziesitych zaczto mówi o tych ograniczeniach, wtedy jeszcze przyjmowanych w milczeniu. O czym si nie mówi i nie pisze, tego si nawet nie próbuje zmienia. Niezdolno wikszoci kobiet do utrzymania si w ambitniejszych zawodach zostala dowiedziona; tutaj take kryl si pewien przewrotny stereotyp mylenia, mianowicie, e pracujcym zawodowo kobietom nie udaje si znale ma. Znajoma opowiedziala mi, jak podczas poszukiwania promotora zostala odeslana przez profesora slowami: ­ Do czego potrzebny pani doktorat? Nie jest pani przecie kalek! ­ On uwaal to jeszcze za komplement ­ powiedziala zdziwiona i zraniona. Jak wiele z nas zbyt mlodo wyszlo za m tylko dlatego, e wydawalo si to bardziej korzystne i naturalne? (Klüger 2009: 248) Ruth Klüger wyraa w y dalej swój sprzeciw wobec koncepcji kobiecoci stworzonej przez system patriarchalny. Spoleczestwo, religia i rodzina pokazuj kobiecie, e jest gorsza od mczyzny, e jest istot nisz czy wrcz ­ jeli skorzystamy z Freudowskiej koncepcji kobiecoci ­ ,,elementem wybrakowanym". Zapewne nie jest rzecz latw rozpatrywa zawiloci teorii feministycznej na gruncie refleksji ogólnej, dlatego te z tym wikszym zaangaowaniem naley przyglda si dokumentom indywidualnego dowiadczenia. Bibliografia Beauvoir de S. (2003), Druga ple, przel. G. Mycielska, M. Leniewska, Warszawa: Jacek Santorski & Co. Butler J. (1993), Ort der politischen Neuverhandlung, ,,Frankfurter Rundschau" z dn. 27 lipca 1993, cyt. za: B. Choluj (1994/1995), Tosamo plci ­ natu- ra czy kultura?, w: B. Limanowska, T. Oleszczuk (red.), Spotkania feministyczne, Warszawa OKa. Butler J. (2007), Akty performatywne a konstrukcja plci kulturowej. Szkic z zakresu fenomenologii i teorii feminizmu, w: M. Dbrowski, R. Pruszczyski (red.), Lektury innoci, Warszawa: Elipsa. Butler J. (2008), Uwiklani w ple, przel. K. Krasuska, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej. Choluj B. (1997), Subversive Funktionen der Geschlechtskategorie im philosophischen und literarischen Diskurs (Judith Butler und Ruth Klüger), w: K. Sauerland (red.), Das Subversive in der Literatur. Die Literatur als das Subversive, Toru: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikolaja Kopernika. Eichengreen L. (2004), Frauen und Holocaust. Erlebnisse, Erinnerungen und Erzähltes, przel. A. Bk-Zawalski, Bremen: Donat. Klüger R. (2008), Man ist irrsinnig indiskret, rozmow przeprowadzili M. Doerry i C. Meyer, ,,Der Spiegel" nr 33. Klüger R. (2009), y dalej, przel. M. Lubyk, Wroclaw: Zaklad Narodowy im. Ossoliskich. Liebrand C. (2003), ,,Das Trauma der Auschwitzer Wochen in ein Versmaß stülpen" oder: Gedichte als Exorzismus. Ruth Klügers weiter leben, w: A. Huml, M. Rappenecker (red.), Jüdische Intellektuelle im 20. Jahrhundert. Literatur- und kulturwissenschaftliche Studien, Würzburg: Königshausen & Neumann 2003. Lorenz D. C.G. (1994), Memory and Criticism. Ruth Klüger's weiter leben, w: J. Clausen, S. Friedrichsmeyer (red.), Women in German Yearbook. Feminist Studies in German Literature & Culture, University of Nebraska Press. Weininger O. (1994), Ple i charakter, przel. O. Ortwin, Warszawa: Sagittarius 1994. Streszczenie Sposób przedstawienia plci w twórczoci literackiej Ruth Klüger opiera si na teorii stworzonej przez Judith Butler, która ujmuje ple biologiczn w kategoriach konstruktu kulturowego. Twórczo Klüger nie jest jedynie ukazaniem Holokaustu z perspektywy dowiadcze kobiety, jej tekst zawiera bowiem potencjal subwersywny. Czynnikiem subwersywnym w tekcie Klüger jest prowokacyjne obrazowanie oraz krytyka hegemonicznych, patriarchalnych norm i dyskursów, które okrela mianem ,,perwersyjnoci ról plci". Pisarka zwraca uwag na to, jak bardzo aspekty kulturowe, socjalne, religijne i polityczne determinuj ycie kobiet w sferze rodzinnej i spolecznej. W swoim literackim dyskursie zajmuje si plci jako tosamoci, która w duej mierze ksztaltuje si na plaszczynie kulturowej, a tym samym reprezentuje pogld podobny do Butler. ycie Ruth Klüger jest bardzo mocno zdeterminowane zewntrznymi wplywami spolecznymi, w swoich ksikach uzmyslawia nam ona rozmiar tego kulturowego przyporzdkowania, wskazuje na to, w jakim stopniu kobiece cialo stanowi wyznacznik dla ksztaltowania si szerokiego spektrum przyporzdkowa kulturowych, czyli tzw. tosamoci gender.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Jun 1, 2012

There are no references for this article.