Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Naturalizowanie jaźni

Naturalizowanie jaźni Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 2 (86), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0046 Analityczna filozofia umyslu To think that a single discipline, be it philosophy or neuroscience, should have a monopoly on the investigation of self is merely an expression of both arrogance and ignorance1. Dan Zahavi Slowa kluczowe: ja, wiadomo, naturalizm, neuronauka, interdyscyplinarno, kognitywistyka, emergencja 1. Wprowadzenie Spelniajc wiadome czynnoci umyslowe, dowiadczamy ich podmiotowej organizacji. Gdy mylimy o czym, podejmujemy decyzje lub dzialania, mamy egotycznie zorientowane wewntrzne poczucie bycia podmiotem (sprawc) tyche stanów (dziala). Jednak introspekcja ani fenomenologiczna analiza sposobu, w jaki dowiadczamy siebie w trakcie realizacji czynnoci wiadomych, nie daj odpowiedzi na pytania ontologiczne dotyczce natury i sposobu istnienia jani ­ nie wyjaniaj równie przyczyn ani mechanizmów powstawania wielorakich zaburze i dysfunkcji systemu Ja. Cech charakterystyczn uj wspólczesnych jest lczenie perspektyw, dyscyplin i paradygmatów. Badacze zaangaowani w rozwizywanie zagadek umyslu pracuj dzi na terenie neurokognitywistyki, psychologii ewolucyjnej i rozwojowej, nauk spolecznych, medycyny i psychiatrii, a take fenomenologii i analitycznej filozofii umyslu. W zalenoci od tego, czy za bardziej podstawowe (lub jedyne) ródlo wiedzy uznaje si dowiadczenie wewntrz1 D. Zahavi, The Complex Self: Empirical and Theoretical Perspectives, ,,Avant. The Journal of the Philosophical-Interdisciplinary Vanguard" 2011, nr 2, s. 59. ne, czy wiedz na temat neurobiologicznych i obliczeniowych mechanizmów lecych u podstaw dowiadczenia Ja, uzyskujemy istotnie róne koncepcje jani. Poniewa istnieje napicie midzy dowiadczeniem pierwszoosobowym a wiedz empiryczn na temat zewntrznych czynników determinacji jani, poszukuje si teorii, która lczylaby te ­ prima facie niekompatybilne ­ zbiory danych. Powstaje pytanie, czy moliwe jest zbudowanie zintegrowanej ontologii jani, lczcej w sposób spójny dobrze potwierdzone wyniki nauk empirycznych z danymi dowiadczenia wewntrznego. Konstrukcja teorii zintegrowanej, stanowicej syntez uj czstkowych, stanowi wyzwanie dla wspólczesnej kognitywistyki i filozofii umyslu. Celem poniszych rozwaa jest próba pokazania, w jaki sposób taka synteza jest moliwa do uzyskania na gruncie stanowiska okrelanego mianem ,,naturalizmu integracyjnego" lub ,,naturalizmu emergentystycznego". 2. Filozoficzne dziedzictwo i jego kontynuacje Zwolennicy rónych teorii umyslu udzielaj innych odpowiedzi na pytanie o natur, sposób istnienia oraz kryteria tosamoci (synchronicznej i diachronicznej) jani. Spektrum stanowisk mieci si midzy skrajnociami reprezentowanymi przez prace Kartezjusza i Davida Hume'a. Daly one pocztek dwóm wielkim tradycjom, przyjmujcym zgola odmienne interpretacje dowiadczenia wewntrznego. Zgodnie z ujciem kartezjaskim ja jest niefizycznym, prostym podmiotem substancjalnym, zdolnym do samodzielnego istnienia (poza mózgiem i cialem). Natomiast zgodnie z ujciem humowskim tak rozumiana ja to byt fikcyjny, nieistniejcy (psychologiczna iluzja, projekcja jzykowa, przedmiot teoretyczny lub konstrukt spoleczny)2. Zwolennicy koncepcji jani substancjalnej twierdz, e wiadomy podmiot, odznaczajcy si substancjaln jednoci oraz zachowujcy cisl tosamo w czasie, moe istnie niezalenie od procesów zachodzcych w mózgu i ciele czlowieka, z którymi zwizany jest jedynie w sposób przygodny. Ich glówny argument (sformulowany jeszcze przez Platona) glosi, e ja ma charakter 2 Mimo e dyskusje midzy zwolennikami Kartezjusza i Hume'a zdominowaly na kilka stuleci scen filozoficzn, istnialy równie stanowiska porednie (odrzucajce wymienione skrajnoci). Wanym, z punktu widzenia wspólczesnych dyskusji, reprezentantem trzeciej drogi jest W. James, wedlug którego ja: a) jest rzeczywista, lecz niesubstancjalna, b) pozostaje w cislym zwizku z wewntrzn organizacj wiadomoci oraz aktywnoci mózgu, c) jest przyczynowo efektywna ­ pelni funkcj kontroln wobec zachowania oraz odgrywa rol adaptacyjn w przebiegu ewolucji (rudymentarne formy protojani wystpuj take u innych zwierzt), d) jest jednoci funkcjonaln (jednoci w rónorodnoci), e) ma aspekt przedmiotowy i podmiotowy, f) podlega rozmaitym zaburzeniom i dysocjacjom. Por. W. James, Psychologia, przel. M. Zagrodzki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, rozdz. 6, s. 119­164. monadyczny ­ jest niepodzielna (pozbawiona czci fizycznych, niematerialna) i jako taka nie podlega rozpadowi. Natomiast zdaniem zwolenników dualistycznej wersji hylemorfizmu, chocia odpowiednio zorganizowane cialo i mózg stanowi jeden z elementów konstytuujcych osobow ja, jednak sama zasada organizacji mózgu i ciala (forma substancjalna, dusza) ­ bdca jednoczenie zasad jednoci i tosamoci jani ­ ma charakter niematerialny, jej pochodzenie za jest nadnaturalne3. Przeciwko tym ujciom sformulowano nastpujce zarzuty: a) brak potwierdzenia empirycznego, b) brak potwierdzenia w danych dowiadczenia wewntrznego, c) poslugiwanie si hipotezami ad hoc w roli rzekomo jedynych teorii wyjaniajcych dane dowiadczenia wewntrznego, d) kryptoreligijny charakter (formulowanie przekona religijnych w filozoficznym przebraniu). Na gruncie naturalistycznych wersji hylemorfizmu, a take teorii emergencji, przyjmuje si, e wszelkie zasady organizacji procesów fizycznych, chemicznych i neurobiologicznych, umoliwiajce powstanie i aktywno wiadomego podmiotu, nale do wewntrznych zasobów wiata (s wbudowane w jego struktur) oraz umoliwiaj naturaln genez rónych rodzajów jani w procesie ewolucyjnym i rozwoju osobniczym. Takie zasady (utosamiane z prawami przyrody lub zasadami organizacji wyszego rzdu) odpowiadaj za powstanie we Wszechwiecie wszelkiej zorganizowanej zloonoci ­ od pojedynczych atomów, przez struktury chemiczne i komórki, po skomplikowane organizmy dysponujce rozwinitymi janiami. Wzgldn jedno i tosamo jani uznaje si tutaj za emergentne (systemowe) cechy zorganizowanych ukladów fizycznych, których rozpad pociga równie unicestwienie jani. Osobowa ja, chocia rzeczywista, istnieje w sposób ontycznie zaleny i niesamodzielny, za jej wzgldna autonomia i tosamo s nastpstwem szczególnej organizacji mózgu (wzgldnie stabilnych wzorców neuronowych). W parze z tym pogldem idzie przekonanie, e ja nie jest bytem jednorodnym, prostym i niepodzielnym (niczym matematyczny punkt czy Leibnizjaska monada), lecz zloonym, dynamicznym, rozwijajcym si w czasie procesem (wystpujcym w wielu odmianach i formach rozwojowych). Do zrozumienia jej rzeczywistej natury konieczne jest uwzgldnienie wyników bada interdyscyplinarnych4. 3 Silnie dualistycznej koncepcji jani (substancjalnego podmiotu) broni: J. Eccles, How the Self Controls Its Brain, Springer-Verlag, Berlin 1994; S. Judycki, wiadomo i pami. Uzasadnienie dualizmu antropologicznego, TN KUL, Lublin 2004, cz. IV, s. 299­390. 4 Emergentystyczne ujcie jani jest reprezentowane przez stale rosnc grup filozofów i naukowców (M. Arbib, P. Clayton, A. Damasio, T. Deacon, S. Gallagher, R. Linás, K.R. Popper, J. Searle, M. Silberstein, E. Thompson, R. Van Gulick, F. Varela, D. Zahavi i wielu innych). Ich wspólnym postulatem jest budowa teorii jani bdcej syntez najlepszych uj naukowych i filozoficznych. Na temat rónych koncepcji emergencji por. R. Poczobut, Midzy Jeszcze dalej id zwolennicy tzw. teorii wizki, wedlug których wiadomy podmiot jest lun koalicj myli, przey, wrae, przypomnie i innych stanów umyslowych. Przy czym nie istnieje adna ,,zasada wyszego rzdu" (forma substancjalna) ani ,,zasada niszego rzdu" (okrelona organizacja funkcjonalna mózgu) nadajc tosamo oraz jedno owej wizce stanów. Nie jestemy kim jednym i niepodzielnym w jakim glbokim sensie metafizycznym. W dowiadczeniu wewntrznym nie znajdujemy trwalego podmiotu, a jedynie synchronicznie i diachronicznie powizany strumie zmieniajcych si przey (impresji, przedstawie). W naszych mózgach nie rezyduje niezmienny homunkulus, który niczym widz w teatrze obserwowalby to, co si dzieje na scenie naszego umyslu5. W reakcji na teori wizki zwraca si uwag, e: a) podmiotowy charakter dowiadczenia jest jego cech strukturaln (kade dowiadczenie pojawia si automatycznie z nadrukiem ,,moje"), b) pojcie dowiadczenia bez podmiotu dowiadczajcego zawiera contradictio in adiecto, c) chocia wiadomy podmiot (ja) nie jest zwyklym przedmiotem dowiadczenia wewntrznego, jednak zawsze pojawia si w jego granicy (nie ma dowiadcze bez podmiotu dowiadczenia)6, d) zaproponowany przez Hume'a opis dowiadczenia wewntrznego jest nieadekwatny fenomenologicznie, e) teoria wizki ignoruje najnowsze ustalenia neuronauk7. Dekonstrukcja pojcia jani wystpuje wspólczenie w rónych wariantach. Jej celem ma by zdemaskowanie falszywych obrazów jani wypracowanych na gruncie filozofii podmiotu oraz identyfikacja rzeczywistych ródel tego pojcia. W rezultacie tych zabiegów ja zostaje sprowadzona do zludzenia wytwarzanego przez mózg, projekcji jzykowej, konstruktu spolecznego lub nawyku zwizanego z bldn identyfikacj samego siebie (pojcie jani jako rezultat wielopokoleniowej indoktrynacji). Deflacyjne teorie jani s propagowane przez niektórych neurobiologów, przedstawicieli nauk spolecznych redukcj a emergencj. Spór o miejsce umyslu w wiecie fizycznym, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego, Wroclaw 2009. 5 Czasami zamiast o teorii wizki mówi si o ,,teorii jani bez wlaciciela" lub o ,,nieegologicznych teoriach wiadomoci". Za twórc teorii wizki uznawany jest Hume. Na temat rónych interpretacji teorii wizki por. J. Bremer, Osoba. Fikcja czy rzeczywisto? Tosamo i jedno Ja w wietle bada neurologicznych, Aureus, Kraków 2007, s. 178­212. 6 Niekartezjaskiej i niehumowskiej koncepcji jani broni John Searle: ,,Musimy przyj, i obok «wizki wrae» ze znanego okrelenia Hume'a, istniej pewne formalne ograniczenia nakladane na byt, który podejmuje decyzje i dzialania". ,,Konieczny jest mianowicie postulat, zgodnie z którym istnieje jeszcze racjonalne ja, racjonalny podmiot, który zdolny jest do podejmowania wolnych dziala, jak te do ponoszenia odpowiedzialnoci za te dzialania", J. Searle, Umysl, przel. J. Karlowski, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2010, s. 289, 292. 7 Por. S. Gallagher, D. Zahavi, The Phenomenological Mind, Routledge, London ­ New York 2008, s. 197­216. oraz filozofów zwizanych ze strukturalizmem, postmodernizmem czy filozofi buddyzmu8. W odpowiedzi zwraca si uwag, e z tego, i ja jest wytworem aktywnoci mózgu, za niektóre jej aspekty ksztaltuj si w toku zloonych interakcji spolecznych, nie wynika, e jest iluzj, zludzeniem jzykowym czy konstruktem spolecznym. Skrajne stanowiska deflacyjne albo zakladaj w punkcie wyjcia kartezjask koncepcj jani, któr nastpnie odrzucaj9, albo bldnie podnosz zewntrzne czynniki determinacji jani do rangi jedynych czynników wyjaniajcych jej rzeczywist natur. Za bardziej owocne uznaje si podejcie interdyscyplinarne, umoliwiajce integracj wielu wzajemnie komplementarnych uj zloonego i wielowymiarowego zjawiska, jakim jest ja10. 3. Interdyscyplinarno i naturalizm w badaniach nad jani We wspólczesnych badaniach nad jani wspólistniej dwa podejcia ­ filozoficzne i naukowe. W zalenoci od zakladanej koncepcji na temat relacji filozofii do nauk szczególowych (koncepcja integracji vs koncepcja autonomii), dociekania filozoficzne wchodz w interakcje z badaniami empirycznymi bd zachowuj wobec nich programow (metodologiczn i problemow) niezaleno. Filozofowie pytaj o natur i sposób istnienia jani (ujcie ontologiczne), opisuj egotyczn organizacj wiadomoci (ujcie fenomenologiczne), analizuj róne sposoby uycia zaimka ,,ja" (ujcie lingwistyczne), odslaniaj podmiotowe warunki moliwoci poznania (ujcie transcendentalne), wskazuj na spoleczno-kulturowe aspekty jani lub dokonuj dekonstrukcji koncepcji klasycznych (ujcia postmodernistyczne, deflacyjne, eliminacjonistyczne)11. 8 Por. tame, s. 198­199; M. Siderits, Buddhist Non-Self: The No-Owner's Manual, w: S. Gallagher (ed.), The Oxford Handbook of The Self, Oxford University Press, Oxford 2011, s. 297­315; K.J. Gergen, The Social Construction of Self, w: S. Gallagher (ed.), The Oxford Handbook of the Self, s. 633­654. 9 Autorem, który explicite zaprzecza istnieniu jani, a nastpnie tworzy jej wyrafinowany neurofilozoficzny model, jest Th. Metzinger. Wyjanienie tego pozornego paradoksu jest banalne. Metzinger odrzuca istnienie jani kartezjaskiej (trwalej, niefizycznej, niezmiennej substancji duchowej), co nie przeszkadza mu broni istnienia jani jako bytu wirtualnego, wytworzonego przez wiele wzajemnie powizanych modulów w mózgu. Swoje stanowisko Metzinger formuluje w ksice o prowokacyjnym tytule: Being No One, MIT Press, Cambridge, MA 2003. 10 Por. D. Zahavi, The Complex Self, dz. cyt., s. 66. 11 Na temat rónych koncepcji filozofii umyslu por. M. Milkowski, R. Poczobut, Wprowadzenie, w: Przewodnik po filozofii umyslu, pod red. M. Milkowskiego i R. Poczobuta, WAM, Kraków 2012, s. 7­35. Badanie jani nie jest jednak wylczn domen filozofii. Kognitywistyczny zwrot, jaki dokonal si we wspólczesnej filozofii umyslu, objl wszystkie jej szczególowe dzialy, lcznie z filozofi wiadomoci i jej podmiotu. W naukach empirycznych (zaliczanych do szeroko rozumianej kognitywistyki) ja traktowana jest jako zjawisko naturalne, które mona opisa i wyjani za pomoc metod badawczych i narzdzi teoretycznych tyche nauk. Wyjanienia naukowe powinny zawiera odpowiedzi na pytania: Jak powstaje ja (w sensie filoi ontogenezy)? Jakie s jej formy rozwojowe i poziomy organizacji? Jakie funkcje pelni ja w dzialaniu systemów naturalnych i sztucznych (ludzi, innych zwierzt czy robotów humanoidalnych)? W jakiej relacji pozostaje do mózgu, ciala i rodowiska? Na czym polegaj zaburzenia systemu Ja? Do waniejszych dyscyplin zaangaowanych obecnie w wyjanianie rónych aspektów jani nale: neuronauka poznawcza (odkrywajca neuronowe mechanizmy realizacji jani), neuronauka obliczeniowa (badajca informacyjne sprzenia zwrotne w mózgu, stanowice neuroobliczeniow podstaw zjawiska autoreferencji), neurofenomenologia (odkrywajca zalenoci midzy pierwszoosobowymi, dowiadczeniowymi aspektami jani i procesami neuronowymi), psychologia rozwojowa i ewolucyjna (badajce ontogenez i filogenez jani), neuropsychologia i neuropsychiatria (badajce zaburzenia i choroby jani), a take nauki spoleczne (zajmujce si spoleczno-kulturowym wymiarem jani)12. W ujciu Antonia Damasia zintegrowana perspektywa bada nad jani powinna uwzgldnia nastpujce perspektywy czstkowe: a) pierwszoosobow perspektyw bezporedniego wiadka, b) perspektyw behawioraln, c) perspektyw neurobiologiczn13, d) perspektyw ewolucyjno-rozwojow, oraz e) perspektyw filozoficzn (pod warunkiem, e zachowuj spójno z dobrze potwierdzon wiedz naukow). O swoim interdyscyplinarnym podejciu autor ten pisze nastpujco: Wspólczesne prace z dziedziny filozofii umyslu oraz psychologii rozwinly spucizn koncepcyjn, podczas gdy niezwykly rozwój biologii ogólnej, biologii ewolucyjnej oraz neurobiologii, wykorzystujc spucizn neurologiczn, wypracowal szeroki wachlarz technik Znakomitym, interdyscyplinarnym kompendium wiedzy na temat jani jest The Oxford Handbook of The Self, ed. S. Gallagher, Oxford University Press, Oxford 2011. 13 Opinie neurobiologów na temat statusu jani s podzielone. Jak zauwaa A. Damasio (w najnowszej ksice: Jak umysl zyskal ja? Konstruowanie wiadomego mózgu, przel. N. Radomski, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2011, s. 21): ,,W chwili obecnej neurobiolodzy stawiajcy sobie za cel rozwizanie zagadki wiadomoci przyjmuj bardzo róne postawy wobec jani ­ od traktowania jej jako niedajcego si pomin punktu programu badawczego, po przekonanie, e nie czas jeszcze zajmowa si tym tematem". Damasio jest zwolennikiem pierwszego ujcia (tame, s. 27): ,,Zrozumienie, w jaki sposób mózg wytwarza ów dodatek, glównego aktora, którego nosimy ze sob i nazywamy «jani» albo wlasnym «ja», stanowi wany cel neurobiologii wiadomoci". badania mózgu i zgromadzil olbrzymi liczb faktów. Przedstawione w niniejszej ksice dowody, domysly i hipotezy opieraj si na wszystkich tych dokonaniach14. Jednym z glównych postulatów programu badawczego okrelanego mianem ,,strategii naturalizacji" jest taka analiza problemów dotyczcych jani, która otwieralaby je na badania empiryczne. Zdaniem Thomasa Metzingera filozofowie-naturalici, dokonujc przeformulowania klasycznego problemu jani, staraj si go otworzy na badania interdyscyplinarne (prowadzone w kognitywistyce i neuronaukach)15. Dziki rozwojowi bada interdyscyplinarnych (neurobiologicznych, obliczeniowych, psychologicznych, ewolucyjno-rozwojowych) powstaj nowe ­ niekartezjaskie i niehumowskie ­ koncepcje wiadomego podmiotu. Uwzgldniajc zakorzenienie jani w strukturach mózgu oraz w interakcjach spolecznych, unikaj one rozwiza skrajnych. Tak rozumianego projektu naturalizacji jani nie naley a priori utosamia z eliminacjonizmem ani z silnymi wersjami redukcjonizmu. Tego, jaka ontologia jani wyloni si w miar rozwoju zintegrowanych bada naukowych i filozoficznych, nie naley przesdza w punkcie wyjcia bada16. 4. Aspekty, fazy rozwojowe i poziomy organizacji jani W literaturze przedmiotu pojawiaj si róne pojcia i podzialy jani uzyskiwane za pomoc rónych kryteriów: Ja przedmiotowe i Ja podmiotowe (W. James), Ja materialne, Ja spoleczne, Ja duchowe (W. James), Ja empiryczne i Ja czyste (filozofia transcendentalna), Ja formalne (J. Searle), Ja substancjalne i Ja fenomenalne (Th. Metzinger), Ja wirtualne, Ja fikcyjne, Ja ekologiczne, Ja interpersonalne i Ja konceptualne (U. Neisser), Ja minimalne (G. Strawson), Ja utajone (S. Mitchell), Ja kontekstowe, Ja dialogowe, Ja moralne, Ja ucielenione (F. Varela, Q. Cassam), Ja neuronowe (R. Llinas, Tame, s. 22. Por. Th. Metzinger, Czego psychologowie mog si dowiedzie z teorii subiektywnoci odwolujcej si do modelu siebie?, w: A. Niedwieska, J. Neckar (red.), Poznaj samego siebie, czyli o ródlach samowiedzy, Wydawnictwo SWPS Academica, Warszawa 2009, s. 132. 16 Mimo przyrostu wiedzy empirycznej, koncepcje jani budowane w kontekcie kognitywistyki róni si pod istotnymi wzgldami. Powstaje pytanie: jakie ontologie jani s w dalszym cigu w grze (zachowuj spójno z dobrze potwierdzon wiedz empiryczn)? W moim artykule Fenomenologia a naturalizm, ,,Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria" 2009, R. 18, nr 4 (72), s. 509­526 analizuj róne sposoby rozumienia terminu ,,naturalizm", wykazujc, e pojcie naturalizmu jest pojciem rodzinowym w sensie Wittgensteina. Istniej eliminacjonistyczne, redukcjonistyczne i nieredukcyjne odmiany naturalizmu. G. Northoff), Ja synaptyczne (J. LeDoux), proto-Ja, Ja rdzenne i Ja rozszerzone lub autobiograficzne (A. Damasio)17. Biorc pod uwag wielo funkcjonujcych poj i teorii jani, zasadne jest pytanie: czy za powyszymi terminami kryj si róne byty, czy te róne aspekty bd fazy rozwojowe jani? Niewtpliwie niektóre ze wskazanych opozycji zakladaj zgola odmienne stanowiska na temat natury i sposobu istnienia jani, a take odmienne metody badawcze oraz perspektywy teoretyczne, w ramach których s one proponowane. Pojcie Ja jako substancji duchowej funkcjonuje glównie w kontekcie religijnym i metafizycznym. Pojcie Ja fenomenalnego funkcjonuje w kontekcie analiz fenomenologicznych (opierajcych si na dowiadczeniu pierwszoosobowym, introspekcji bd tzw. dowiadczeniu immanentnym). Pojcie Ja czystego (transcendentalnego) budowane jest w kontekcie rónych koncepcji filozofii transcendentalnej (w wersji I. Kanta, J.G. Fichtego czy E. Husserla). Pojcie Ja neuronowego czy synaptycznego konstruuje si na gruncie neurokognitywistyki (poszukujcej neuronowych mechanizmów lub korelatów dowiadczenia Ja). Wreszcie pojcie Ja ekologicznego, dialogowego czy spolecznego tworzy si w kontekcie bada umieszczajcych czlowieka w szeroko rozumianym rodowisku (fizycznym, spolecznym, kulturowym)18. Nie naley oczekiwa, e zunifikowana perspektywa teoretyczna zostanie osignita przez proste zsumowanie rónych, czasami wykluczajcych si koncepcji Ja. Integracja perspektyw jest moliwa co najwyej w ograniczonym zakresie19. Z jednej strony nie ulega wtpliwoci, e przyjcie okrelonego stanowiska, na przyklad w kwestii neuronowych warunków moliwoci Instruktywny przegld terminów, poj i koncepcji wystpujcych w dyskusjach na temat jani, a take bogat literatur zagadnienia, zawiera wprowadzajcy tekst S. Gallaghera (Introduction: A Diversity of Selves) w The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt., s. 1­29. 18 Przegld rónych koncepcji jani, budowanych na gruncie filozofii oraz w kontekcie nauki, przedstawiaj J. Barresi i R. Martin w artykule Western Theories of the Self, w: The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt., s. 33­65. Autorzy pokazuj, w jaki sposób ewoluowalo pojcie jani ­ od koncepcji traktujcych wiadomy podmiot jako prost substancj duchow po wspólczesne projekty naturalizacji, ukazujce zloono jani, jej wieloaspektowo, podatno na wielorakie dysfunkcje i dysocjacje, a take zaleno od aktywnoci mózgu i czynników rodowiskowych. 19 Pesymistyczny pogld na temat moliwoci integracji rónych koncepcji jani wyraa E. Olson w artykule There Is No Problem of the Self, w: Models of the Self, ed. S. Gallagher, J. Shear, Imprint Academic, Exeter 1999, s. 49­61. Porównujc kilkanacie definicji ,,jani", Olson dochodzi do wniosku, e koncepcje, na gruncie których sformulowano owe definicje, s tak bardzo rónorodne, e nie jest moliwe zbudowanie zunifikowanej teorii ani sformulowanie jednolitej definicji ,,jani". W zwizku z powyszym proponuje, by termin ,,ja" usun z naszego slownika, zastpujc go innymi terminami oznaczajcymi róne zjawiska. Wydaje si jednak, e Olson idzie zbyt daleko ­ unifikacja jest moliwa, chocia tylko w ograniczonym zakresie. istnienia jani, moe prowadzi do odrzucenia innych stanowisk i zakladanych na ich gruncie poj Ja (na przyklad pojcia jani jako prostej, niefizycznej substancji). Z drugiej za strony niektóre perspektywy i koncepcje mona uzgadnia, wskazujc na róne aspekty, fazy rozwojowe lub poziomy organizacji jani20. Upraszczajc zagadnienie, zaimek osobowy ,,ja" moe oznacza calo tego, kim lub czym jestemy (lcznie z naszym cialem i histori rozwojow), albo te podmiot okrelonych czynnoci i stanów wiadomych. Pierwsze rozumienie odniesienia zaimka ,,ja" jest niekontrowersyjne, lecz malo interesujce. Natomiast drugie pozwala na wprowadzenie wyranego kryterium wyróniania rozmaitych odmian Ja. Zakladajc, e z kadym rodzajem czynnoci wiadomej zwizany jest jej podmiot, otrzymujemy tyle rodzajów Ja, ile jest rodzajów tyche czynnoci. Mona mówi o podmiocie percepcji (ja spostrzegam), podmiocie mylenia (ja myl), podmiocie decyzyjnym (ja wybieram), podmiocie zachowa (ja id, pisz, rozmawiam), podmiocie moralnym (ja w relacji do Ty), podmiocie spolecznym (ja w relacji do My, Wy, Oni) itd. Wprowadzajc powyszy porzdek, otrzymujemy róne wymiary podmiotowoci ­ percepcyjny, emocjonalny, konceptualny, wolitywny, dzialaniowy, moralny itp. Powstaje pytanie, czy majc do czynienia z wieloma rodzajami czynnoci wiadomych, musimy postulowa istnienie wielu podmiotów (wielu Ja), czy te moemy przyj, e ten sam podmiot jest realizatorem wielu rónych czynnoci wiadomych. Innymi slowy, czy z kadym rodzajem czynnoci wiadomych zwizany jest jeden i ten sam podmiot, czy te mamy do czynienia z ich wieloci i rónorodnoci? Wydaje si, e w zwyklych sytuacjach mamy poczucie wzgldnej jednoci i jedynoci podmiotu wiadomoci (jani) w rónych czynnociach wiadomych (ja widz, myl, pamitam, wyobraam sobie, dziwi si). Nie dowiadczamy wlasnego Ja jako rozdzielonego na wiele izolowanych podmiotów rónorodnych czynnoci wiadomych ­ podmiot wiadomej czynnoci widzenia nie jest kim numerycznie innym od podmiotu slyszenia, wnioskowania czy wyobraania sobie. Poczucie wzgldnej jednoci i jedynoci Ja nie jest jednak niczym magicznym czy nadnaturalnym, lecz stanowi systemowy efekt procesu integracji 20 Barresi i Martin (Western Theories..., dz. cyt., s. 52­55) wyróniaj trzy wymiary bada nad jani: a) dowiadczeniowy (opierajcy si na dowiadczeniu wewntrznym), b) ontologiczny (skupiajcy si na kategorialnych charakterystykach jani) oraz c) spoleczny (ujmujcy czlowieka i jego ja w interakcjach z innymi). Zdaniem obu autorów integracja powyszych ,,wymiarów" jest moliwa do osignicia dziki wyrónieniu rozmaitych aspektów Ja oraz porzuceniu koncepcji kartezjaskiej. W ich przekonaniu problem integracji w badaniach nad jani jest wspólczesnym (naturalistycznym) odpowiednikiem starego problemu psychofizycznego (sformulowanego w kategoriach dualistycznych, kartezjaskich opozycji). Por. take R. Martin, J. Barresi, The Rise and Fall of Soul and Self: An Intellectual History of Personal Identity, Columbia University Press, New York 2006. informacji w mózgu ­ procesu, który moe zosta zaburzony. wiadcz o tym przypadki dysocjacji i zaburze systemu Ja. W wyniku desynchronizacji procesów neuronowych moe doj do zerwania jednoci Ja, utraty poczucia bycia zintegrowanym podmiotem, a nawet ukonstytuowania si wielu centrów osobowych o radykalnie odmiennych profilach osobowociowych (wieloosobowo, tosamo wieloraka, dysocjacyjne zaburzenie tosamoci). Analiza tego rodzaju przypadków pokazuje, e jedno wiadomego podmiotu nie jest jednoci substancjaln, lecz co najwyej jednoci funkcjonaln (przygodn, utracaln), zakotwiczon w niewiadomych procesach zachodzcych na subosobowych poziomach organizacji mózgu21. Kada czynno wiadoma nosi pitno podmiotowoci (jest czyja), ale zaklada równie udzial mechanizmów niewiadomych, bez których nie moglaby istnie. W zwizku z tym moe by badana na wielu poziomach organizacji systemu poznawczego ­ od poziomu fenomenalnego (dowiadczeniowego) po poziom obwodów neuronowych, pojedynczych neuronów oraz ich molekularnych elementów skladowych. Wszystkie poziomy s wane dla zrozumienia hierarchicznej organizacji systemu poznawczego wyposaonego w dowiadczenie Ja oraz zdolno do tworzenia rónych rodzajów autoreprezentacji. W badaniach prowadzonych ,,od góry" (na gruncie psychologii i fenomenologii) szczególnie wane s dowiadczeniowe (subiektywnie przeywane) aspekty jani, takie jak: a) poczucie wzgldnej cigloci trwania (aspekt diachroniczny), b) dowiadczenie wzgldnej jednoci i tosamoci Ja (bycia zintegrowanym podmiotem w wieloci zachowa), c) poczucie odrbnoci i indywidualnoci, d) perspektywiczno (orientacja pierwszoosobowa), e) dowiadczenie sprawstwa (autorstwo dziala, wiadoma kontrola, kierowanie si racjami, odpowiedzialno za czyny)22. Bez wiadomoci nie ma dowiadczenia podmiotowoci ani sprawstwa, nie pojawiaj si cechy strukturalne jani, nie ma wymiaru fenomenalnego, osobowego ani moralnego. Wydaje si, e maj racj autorzy, którzy twierdz, e nie ma wiadomoci bez kogo, kto jest wiadomy. Tak zwana egotyczna orientacja jest cech strukturaln wszelkich odmian oraz form rozwojowych 21 Literatura na temat patologii jani jest imponujca. Wci brakuje jej wszechstronnego, krytycznego opracowania filozoficznego. Por. teksty powicone temu zagadnieniu w The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt. ­ w szczególnoci J. Radden, Multiple Selves (s. 547­570) i M. Cavell, The Self: Growth, Integrity, and Coming Apart (s. 592­607). 22 Sporód dowiadczeniowych aspektów jani szczególnie wany jest aspekt sprawczy, zwizany ze wiadom kontrol (czynnoci poznawczych i pozapoznawczych) oraz odpowiedzialnoci (moraln i prawn). Pytanie, czy i jak jest moliwa wiadoma kontrola zachowania, w dalszym cigu pozostaje wyzwaniem. Por. D. Wegner, The Illusion of Conscious Will, MIT Press, Cambridge, Mass. 2002. wiadomoci (wyposaonych w element samoodniesienia). Powysz tez Galen Strawson okrela mianem The Experience/Experiencer Thesis i wyraa j za pomoc trzech logicznie równowanych twierdze: a) dowiadczenie jest niemoliwe bez dowiadczajcego, b) dowiadczenie jest z koniecznoci czyim dowiadczeniem, c) podmiot dowiadczenia istnieje tylko wówczas, gdy istnieje dowiadczenie23. W podobnym duchu pisze Antonio Damasio: Gdyby proces jani zalamal si i ustal kompletnie, umysl stracilby orientacj, zdolno do zebrania swych czci. Myli plynlyby swym wlasnym torem, bez wlaciciela, który by si do nich przyznal. Nasza skuteczno w realnym wiecie spadlaby do zera i zewntrzni obserwatorzy uznaliby nas za straconych. Jak bymy wygldali? Có, wygldalibymy na niewiadomych24. Wedlug Damasia, formy rozwojowe jani odpowiadaj fazom rozwojowym wiadomoci: a) protowiadomoci odpowiada protoja, b) wiadomoci rdzennej ­ ja rdzenna, za c) wiadomoci rozszerzonej ­ ja rozszerzona (autobiograficzna). Przedmiotem szeroko zakrojonych bada (empirycznych i teoretycznych) jest ustalenie, od jakiego momentu w rozwoju jednostek i gatunków moemy mówi o minimalnym podmiocie lub minimalnej jani. Wydaje si, e gdziekolwiek mamy do czynienia choby z najbardziej elementarn form wiadomoci, jest to wiadomo przyporzdkowana okrelonemu podmiotowi (Ja). Proste formy nierefleksyjnej samowiadomoci oraz jani towarzysz nam od pierwszych dni naszego istnienia. Ja cielesne, Ja ekologiczne, proto-Ja, Ja rdzenne i Ja utajone ­ to róne okrelenia pierwotnych, prostych, elementarnych form dowiadczanej podmiotowoci25. Natomiast rozwój wyszych form samowiadomoci i jani wymaga interakcji spolecznych, dowiadczania cudzych stanów psychicznych, jzyka, pamici autobiograficznej itd. Jak pisze Damasio: 23 Uyty przez Strawsona termin ,,dowiadczenie" jest synonimem ,,wiadomego dowiadczenia". Por. G. Strawson, The Minimal Subject, w: The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt., s. 253­278. Niektórzy przyjmuj, e wyraenie ,,dowiadczenie niewiadome" zawiera contradictio in adiecto (korelatywne wyraenie ,,dowiadczenie wiadome" byloby pleonazmem). Taka konwencja przyjmowana jest na gruncie teorii ograniczajcych zakres uycia terminu ,,dowiadczenie" wylcznie do takich kontekstów, w których pojawia si choby rudymentarna forma wiadomoci (niewiadomy, podprogowy odbiór i przetwarzanie informacji nie stanowi jeszcze dowiadczenia). 24 A. Damasio, Jak umysl zyskal ja?, dz. cyt., s. 181. 25 Philippe Rochat w artykule What Is It Like To Be a Newborn? (The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt., s. 57­79) analizuje ­ na gruncie psychologii rozwojowej ­ wiadectwa na rzecz istnienia elementarnych form jani i samowiadomoci u niemowlt. Nawizujc do Neissera koncepcji jani ekologicznej, Rochat rozwija koncepcj jani minimalnej, osadzonej w dowiadczeniu wlasnego ciala oraz interakcjach z otoczeniem. Ja zdecydowanie nie jest rzecz; jest dynamicznym procesem, utrzymywanym na do stabilnym poziomie przez wiksz cz okresu czuwania, ale podlegajcym mniejszym lub wikszym zmianom przez caly ten czas. (...). Najprostszy poziom (protoja) jest dzielem tej czci mózgu, która reprezentuje organizm, i sklada si ze zbioru obrazów, które opisuj stosunkowo stabilne aspekty ciala oraz wytwarzaj spontaniczne odczucia ywego ciala (czucia pierwotne). Drugi etap jest wynikiem ustanowienia powizania midzy organizmem (reprezentowanym przez protoja) a dowoln czci mózgu, która reprezentuje obiekt poznawany. Efektem jest ja rdzenna. Na trzecim etapie (...) powstaje ja autobiograficzna, która definiowana jest w kategoriach wiedzy biograficznej, obejmujcej zarówno przeszlo, jak i przewidywan przyszlo. Wszystkie trzy etapy realizowane s w odrbnych, lecz skoordynowanych przestrzeniach roboczych mózgu26. Jednym z najwaniejszych aspektów strukturalnych jani (w jej wielorakich odmianach) jest zdolno do autoreferencji. Organizmy obdarzone jani s wyposaone w róne formy samoodniesienia. Z autoreferencj mamy do czynienia w wypadku: a) samowiadomoci (od prostego, prerefleksyjnego przeywania wlasnych stanów umyslowych do ich refleksyjnego i konceptualnego ujcia), b) autoidentyfikacji (rónych form rozpoznawania samego siebie), c) autoreprezentacji (wyobrae, poj, przekona i teorii, jakie tworzymy na temat wlasnego Ja) oraz d) autonarracji (wewntrznego dialogu, autoanalizy, samooceny oraz odniesienia do wlasnej przeszloci i przyszloci). Douglas Hofstadter w nowej ksice I Am a Strange Loop twierdzi, e ja pojawia si wówczas, gdy system poznawczy uzyskuje choby elementarn zdolno do wiadomego samoodniesienia. Przy czym wyjanienie warunków moliwoci istnienia jani i jej samoodniesienia wymaga zrozumienia spltanej hierarchii poziomów organizacji mózgu. Neurony i procesy elektrochemiczne w mózgu podtrzymuj myli i decyzje, te z kolei oddzialuj na poziom neuronów. W ten sposób róne poziomy modyfikuj swoje stany, warunkujc wlasne istnienie i dzialanie. W przekonaniu Hofstadtera, wyjanienia emergencyjnych zjawisk zachodzcych w mózgu, takich jak wiadome samoodniesienie i dowiadczenie Ja, musz odwolywa si do oddzialywa midzy rónymi poziomami organizacji systemu poznawczego, a take midzy systemem traktowanym jako calo i jego otoczeniem27. Michael Gazzaniga zwraca uwag, i zgromadzone dane wskazuj, e poczucie Ja powstaje na skutek dzialania rozproszonych sieci zlokalizowanych 26 A. Damasio, Jak umysl zyskal ja?, dz. cyt., s. 32­33, 175, 191­192. Autor nie ogranicza posiadania jani i wiadomoci wylcznie do ludzi. Ksika Damasia jest jednym z najlepszych przewodników po rónych wymiarach jani oraz rónych poziomach organizacji wiadomego umyslu. Jej calociowe krytyczno-analityczne opracowanie przekracza ramy tego tekstu. 27 Por. D. Hofstadter, I Am a Strange Loop, Bacic Books, New York 2007. w obu pólkulach. Kada z pólkul specjalizuje si w okrelonych procesach przetwarzania informacji wspóltworzcych poczucie Ja. Poczucie to jest konstruowane przez lewopólkulowego interpretatora na podstawie informacji naplywajcych z tych rozproszonych sieci. Samowiadomo i ja to emergentne wlaciwoci, stany lub procesy, realizowane przez dajce si identyfikowa orodki w naszych mózgach (,,realizowane" w tym sensie, e zniszczenie relewantnych obwodów neuronowych powoduje, i przestaj istnie zwizane z nimi emergentne wlaciwoci i stany)28. Do podobnych wniosków dochodzi równie Peter Gärdenfors, wedlug którego Ja nie jest bytem niezalenym od mózgu, lecz holistyczn wlaciwoci calego systemu. Przy czym zmiana integracyjnej aktywnoci mózgu moe spowodowa rozbicie przygodnej jednoci Ja. Ma to dwie wane konsekwencje: a) nie mona wyjani jani pomijajc jej neurobiologiczne podstawy, b) nie mona opisa jani skupiajc si wylcznie na mikrostrukturze mózgu (niezbdno fenomenologii). O emergencyjnej naturze jani wiadczy wedlug Gärdenforsa to, e ,,nawet gdybymy znali w najdrobniejszym szczególe funkcjonowanie kadego neuronu, nie bylibymy w stanie przewidzie moliwych cech calego ukladu. Aby to osign, musimy posluy si perspektyw teorii systemów"29. W ostatnich latach sformulowano hipotez, zgodnie z któr samowiadomo oraz elementarne formy dowiadczenia Ja mog zalee take od aktywnoci neuronów lustrzanych. Zdaniem Vilayanura Ramachandrana samowiadomo to uywanie neuronów lustrzanych do patrzenia na siebie tak, jakby kto inny patrzyl na mnie. Przy czym najpierw uczymy si patrze na wiat z perspektywy innych ludzi, a dopiero potem patrze na siebie z perspektywy kogo innego. Dziki neuronowym sprzeniom zwrotnym neurony lustrzane mog symulowa stany innych umyslów, ale take stany umyslowe ich posiadacza: a) jeli s skierowane na stany i zachowania innych osób, umoliwiaj odzwierciedlanie ich stanów umyslowych; b) jeli s skierowane na stany umyslowe ich posiadacza, umoliwiaj poczucie samowiadomoci oraz poczucie Ja. Zwraca si uwag, e neurony lustrzane musialy osign krytyczny punkt zloonoci, zanim umoliwily nam introspekcj i dowiadczenie Ja. Co przemawia na rzecz tej hipotezy? Okazuje si, e osoby majce uszkodzony system neuronów lustrzanych (m.in. dzieci autystyczne, schizofrenicy) maja równie problemy z samowiadomoci oraz integracj Ja. Ich ja ulega czciowemu rozpadowi, co stanowi empiryczne potwierdzenie hipotezy, e aktywno 28 Por. M. Gaazzaniga, Istota czlowieczestwa. Co sprawia, e jestemy wyjtkowi?, przel. A. Nowak, Smak Slowa, Sopot 2011, rozdz. 8: Czy jest tam kto? (w szczególnoci s. 321). 29 Por. P. Gärdenfors, Jak Homo stal si sapiens? O ewolucji mylenia, przel. T. Pakowski, Czarna Owca, Warszawa 2010, s. 192. neuronów lustrzanych ma wplyw take na to, jak postrzegamy i dowiadczamy samych siebie30. 5. Zakoczenie Gruntowne wyjanienie mechanizmów odpowiedzialnych za realizacj rónych rodzajów samowiadomoci i jani wymaga odkrycia, jakie dokladnie procesy neuronowe i jakie obszary mózgu s zaangaowane w wytwarzanie procesów i stanów fenomenalnych (dowiadczanych z perspektywy pierwszoosobowej). Pozostawanie wylcznie na poziomie analiz fenomenologicznych, lingwistycznych czy spoleczno-kulturowych moe prowadzi do wyjanie pozornych, w najlepszym za razie do powierzchownych, czstkowych opisów jani. Nie mona wytworzy zloonych stanów wiadomoci rozszerzonej z rozwinit jani autobiograficzn u jea, poddajc go szeroko zakrojonemu procesowi socjalizacji. Nawet najbardziej wyrafinowana socjalizacja jest skazana w tym wypadku na porak z banalnego powodu ­ mózg jea jest struktur zbyt prost, aby mógl wytworzy charakterystyczne dla ludzi formy zachowa i stanów wiadomych (niezalenie od tego, e jest wystarczajco zloony, by wytworzy proste formy pamici, percepcji, zdolnoci do antycypacji czy zachowa eksploracyjnych). Rozwój wiadomego umyslu, a take rónych rodzajów jani, pozostaje w glbokim, konstytutywnym zwizku z rozwojem struktur neuroanatomicznych mózgu (umoliwiajcych zloone przetwarzanie informacji). Filozof poszukujcy wszechstronnego zrozumienia jani zmuszony jest zwróci si take w kierunku neuronauk31. Aktualny stan bada neurokognitywistycznych nie daje jednak podstaw do identyfikacji jani z jakkolwiek neuroanatomiczn czci mózgu32. Nie 30 Por. G. Rizolatti, L. Fogassi, V. Gallesse, Zwierciadla umyslu oraz V. Ramachandran, L. Oberman, wiat w rozbitym lustrze, ,,wiat Nauki" 2006, nr 12 (184), s. 38­45, 47­53. Por. take J. Parnas, L. Saas, The Structure of Self-Consciousness in Schizophrenia oraz P. Hobson, Autism and the Self, w: The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt., s. 521­546, 571­591. Kada ze wspomnianych koncepcji na temat neuronowych mechanizmów lecych u podstaw dowiadczenia Ja zasluguje na szczególow analiz krytyczn. 31 Por. T. Kircher, A. David (eds), The Self in Neuroscience and Psychiatry, Cambridge University Press, Cambridge 2003; J. Stelmach, B. Broek, L. Kurek (red.), Philosophy in Neuroscience, Copernicus Center Press, Kraków 2013; G. Northoff, F. Bermpohl, Kora mózgowa a ja, przel. M. Harciarek, w: K. Jodzio (red.), Neuropsychologia. Wspólczesne kierunki bada, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 165­189; R. Llinas, Ja z wiru, przel. A. Binder, M. Binder, w: A. Klawiter (red.), Formy aktywnoci umyslu. Ujcia kognitywistyczne, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 364­383. 32 Nie ma takiej struktury neuroanatomicznej w naszym mózgu, której aktywno wystarczalaby do pojawienia si samowiadomoci i jani. Zwraca si uwag, e róne aspekty jani odzwierciedlaj operacje rónych orodków mózgu. Wedlug Damasia (Jak umysl zyskal ja?, dz. cyt., s. 33­34): ,,Ja i wiadomo nie pojawiaj si w jednym, konkretnym obszarze, daje równie podstaw do twierdzenia, e ja nie jest niczym innym jak tylko produktem aktywnoci mózgu (warunki konieczne istnienia jani nie s warunkami wystarczajcymi). Mózg jest niesamodzielnym skladnikiem wikszego systemu, którym jest ludzkie cialo, funkcjonujce zawsze w okrelonym rodowisku (fizycznym, spolecznym, kulturowym). Wszelkie czynnoci wiadome (percepcyjne, wolitywne, pamiciowe) maj charakter kontekstowy. Rzeczywisty podmiot wiadomoci (ja) w niczym nie przypomina ducha zamknitego w maszynie ani izolowanego mózgu w kadzi z przypowieci H. Putnama. Im wyszy poziom rozwoju mózgu-umyslu-wiadomoci-jani, tym glbsze zakotwiczenie i zaleno od czynników rodowiskowych33. Jak slusznie zauwaa Damasio: Uznanie wiadomego umyslu za zjawisko naturalne i osadzenie go w ludzkim mózgu nie umniejsza roli kultury w ksztaltowaniu czlowieka, nie umniejsza ludzkiej godnoci ani nie oznacza kresu tajemnicy i zdziwienia34. rejonie lub orodku mózgowym. wiadomy umysl powstaje dziki plynnej wspólpracy kilku, nierzadko wielu obszarów mózgu, (...) podobnie jak wykonanie utworu symfonicznego nie jest dzielem jednego muzyka, ani nawet calej sekcji orkiestry". Na temat filozoficznych i empirycznych problemów dotyczcych neuronowych korelatów jani por. K. Vogeley, S. Gallagher, Self in the Brain, w: The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt., s. 111­136. 33 W opinii Vogeleya i Gallaghera (tame, s. 129­130), do której sklania si take autor tego tekstu: ,,Janie maj aspekt dowiadczeniowy, ekologiczny i dzialaniowy; czsto podejmuj takie czynnoci jak namysl nad ocenami i sdami na swój wlasny temat; maj zdolno do rónych form autoidentyfikacji, samopoznania, autonarracji oraz zorientowanej na siebie percepcji i ruchu. W wielu sporód tych aktywnoci janie s raczej «w wiecie» ni «w mózgu», przy czym w wiecie s bardziej jako-podmioty ni jako-przedmioty. W tej sprawie zgadzamy si z Dennettem, gdy twierdzi, e poszukiwanie jani w mózgu to bld kategorialny. Wlaciwe podejcie powinno polega na badaniu tego, co zachodzi w mózgu, gdy ja-jako-podmiot pozostaje zaangaowana w to, co dzieje si w wiecie, tj. gdy podejmuje okrelone dzialania w okrelonym kontekcie spolecznym. Takie podejcie badawcze wymaga czego wicej ni wyrafinowane urzdzenia do neuroobrazowania czy genialne eksperymenty neuropsychologów. Podejcie to wymaga take subtelnych analiz pojciowych, których dostarcza filozofia". 34 A. Damasio, Jak umysl zyskal ja?, dz. cyt., s. 39. Streszczenie Problemy dotyczce natury i statusu ontologicznego jani s obecnie przedmiotem szeroko zakrojonej dyskusji prowadzonej na gruncie rónych dyscyplin, takich jak filozofia umyslu, neuronauka i neurokognitywistyka, psychologia rozwojowa i psychologia poznawcza, psychiatria i medycyna, a take dyscypliny zajmujce si spoleczno-kulturowym wymiarem jani. Wci aktualne s pytania: Czym jest ja? Czy ja jest rzeczywista, czy te jest konstruktem spolecznym lub iluzj wytworzon przez nasz mózg? Czy ja jest czym duchowym, co wykracza poza obszar badawczy nauki, czy te jest zjawiskiem naturalnym, które mona opisywa i wyjania w sposób naukowy? Celem artykulu jest próba budowy zintegrowanej teorii (nazywanej ,,naturalizmem emergencyjnym"), która uwzgldnialaby róne wymiary i poziomy organizacji jani ­ dowiadczeniowy, neurobiologiczny, ontologiczny, rozwojowy i spoleczno-kulturowy. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Naturalizowanie jaźni

Poczobut, Robert
Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria , Volume 22 (2) – Jun 1, 2013
Download PDF
16 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/naturalizowanie-ja-ni-WUvE00GxI5

References

References for this paper are not available at this time. We will be adding them shortly, thank you for your patience.

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0046
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 2 (86), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0046 Analityczna filozofia umyslu To think that a single discipline, be it philosophy or neuroscience, should have a monopoly on the investigation of self is merely an expression of both arrogance and ignorance1. Dan Zahavi Slowa kluczowe: ja, wiadomo, naturalizm, neuronauka, interdyscyplinarno, kognitywistyka, emergencja 1. Wprowadzenie Spelniajc wiadome czynnoci umyslowe, dowiadczamy ich podmiotowej organizacji. Gdy mylimy o czym, podejmujemy decyzje lub dzialania, mamy egotycznie zorientowane wewntrzne poczucie bycia podmiotem (sprawc) tyche stanów (dziala). Jednak introspekcja ani fenomenologiczna analiza sposobu, w jaki dowiadczamy siebie w trakcie realizacji czynnoci wiadomych, nie daj odpowiedzi na pytania ontologiczne dotyczce natury i sposobu istnienia jani ­ nie wyjaniaj równie przyczyn ani mechanizmów powstawania wielorakich zaburze i dysfunkcji systemu Ja. Cech charakterystyczn uj wspólczesnych jest lczenie perspektyw, dyscyplin i paradygmatów. Badacze zaangaowani w rozwizywanie zagadek umyslu pracuj dzi na terenie neurokognitywistyki, psychologii ewolucyjnej i rozwojowej, nauk spolecznych, medycyny i psychiatrii, a take fenomenologii i analitycznej filozofii umyslu. W zalenoci od tego, czy za bardziej podstawowe (lub jedyne) ródlo wiedzy uznaje si dowiadczenie wewntrz1 D. Zahavi, The Complex Self: Empirical and Theoretical Perspectives, ,,Avant. The Journal of the Philosophical-Interdisciplinary Vanguard" 2011, nr 2, s. 59. ne, czy wiedz na temat neurobiologicznych i obliczeniowych mechanizmów lecych u podstaw dowiadczenia Ja, uzyskujemy istotnie róne koncepcje jani. Poniewa istnieje napicie midzy dowiadczeniem pierwszoosobowym a wiedz empiryczn na temat zewntrznych czynników determinacji jani, poszukuje si teorii, która lczylaby te ­ prima facie niekompatybilne ­ zbiory danych. Powstaje pytanie, czy moliwe jest zbudowanie zintegrowanej ontologii jani, lczcej w sposób spójny dobrze potwierdzone wyniki nauk empirycznych z danymi dowiadczenia wewntrznego. Konstrukcja teorii zintegrowanej, stanowicej syntez uj czstkowych, stanowi wyzwanie dla wspólczesnej kognitywistyki i filozofii umyslu. Celem poniszych rozwaa jest próba pokazania, w jaki sposób taka synteza jest moliwa do uzyskania na gruncie stanowiska okrelanego mianem ,,naturalizmu integracyjnego" lub ,,naturalizmu emergentystycznego". 2. Filozoficzne dziedzictwo i jego kontynuacje Zwolennicy rónych teorii umyslu udzielaj innych odpowiedzi na pytanie o natur, sposób istnienia oraz kryteria tosamoci (synchronicznej i diachronicznej) jani. Spektrum stanowisk mieci si midzy skrajnociami reprezentowanymi przez prace Kartezjusza i Davida Hume'a. Daly one pocztek dwóm wielkim tradycjom, przyjmujcym zgola odmienne interpretacje dowiadczenia wewntrznego. Zgodnie z ujciem kartezjaskim ja jest niefizycznym, prostym podmiotem substancjalnym, zdolnym do samodzielnego istnienia (poza mózgiem i cialem). Natomiast zgodnie z ujciem humowskim tak rozumiana ja to byt fikcyjny, nieistniejcy (psychologiczna iluzja, projekcja jzykowa, przedmiot teoretyczny lub konstrukt spoleczny)2. Zwolennicy koncepcji jani substancjalnej twierdz, e wiadomy podmiot, odznaczajcy si substancjaln jednoci oraz zachowujcy cisl tosamo w czasie, moe istnie niezalenie od procesów zachodzcych w mózgu i ciele czlowieka, z którymi zwizany jest jedynie w sposób przygodny. Ich glówny argument (sformulowany jeszcze przez Platona) glosi, e ja ma charakter 2 Mimo e dyskusje midzy zwolennikami Kartezjusza i Hume'a zdominowaly na kilka stuleci scen filozoficzn, istnialy równie stanowiska porednie (odrzucajce wymienione skrajnoci). Wanym, z punktu widzenia wspólczesnych dyskusji, reprezentantem trzeciej drogi jest W. James, wedlug którego ja: a) jest rzeczywista, lecz niesubstancjalna, b) pozostaje w cislym zwizku z wewntrzn organizacj wiadomoci oraz aktywnoci mózgu, c) jest przyczynowo efektywna ­ pelni funkcj kontroln wobec zachowania oraz odgrywa rol adaptacyjn w przebiegu ewolucji (rudymentarne formy protojani wystpuj take u innych zwierzt), d) jest jednoci funkcjonaln (jednoci w rónorodnoci), e) ma aspekt przedmiotowy i podmiotowy, f) podlega rozmaitym zaburzeniom i dysocjacjom. Por. W. James, Psychologia, przel. M. Zagrodzki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, rozdz. 6, s. 119­164. monadyczny ­ jest niepodzielna (pozbawiona czci fizycznych, niematerialna) i jako taka nie podlega rozpadowi. Natomiast zdaniem zwolenników dualistycznej wersji hylemorfizmu, chocia odpowiednio zorganizowane cialo i mózg stanowi jeden z elementów konstytuujcych osobow ja, jednak sama zasada organizacji mózgu i ciala (forma substancjalna, dusza) ­ bdca jednoczenie zasad jednoci i tosamoci jani ­ ma charakter niematerialny, jej pochodzenie za jest nadnaturalne3. Przeciwko tym ujciom sformulowano nastpujce zarzuty: a) brak potwierdzenia empirycznego, b) brak potwierdzenia w danych dowiadczenia wewntrznego, c) poslugiwanie si hipotezami ad hoc w roli rzekomo jedynych teorii wyjaniajcych dane dowiadczenia wewntrznego, d) kryptoreligijny charakter (formulowanie przekona religijnych w filozoficznym przebraniu). Na gruncie naturalistycznych wersji hylemorfizmu, a take teorii emergencji, przyjmuje si, e wszelkie zasady organizacji procesów fizycznych, chemicznych i neurobiologicznych, umoliwiajce powstanie i aktywno wiadomego podmiotu, nale do wewntrznych zasobów wiata (s wbudowane w jego struktur) oraz umoliwiaj naturaln genez rónych rodzajów jani w procesie ewolucyjnym i rozwoju osobniczym. Takie zasady (utosamiane z prawami przyrody lub zasadami organizacji wyszego rzdu) odpowiadaj za powstanie we Wszechwiecie wszelkiej zorganizowanej zloonoci ­ od pojedynczych atomów, przez struktury chemiczne i komórki, po skomplikowane organizmy dysponujce rozwinitymi janiami. Wzgldn jedno i tosamo jani uznaje si tutaj za emergentne (systemowe) cechy zorganizowanych ukladów fizycznych, których rozpad pociga równie unicestwienie jani. Osobowa ja, chocia rzeczywista, istnieje w sposób ontycznie zaleny i niesamodzielny, za jej wzgldna autonomia i tosamo s nastpstwem szczególnej organizacji mózgu (wzgldnie stabilnych wzorców neuronowych). W parze z tym pogldem idzie przekonanie, e ja nie jest bytem jednorodnym, prostym i niepodzielnym (niczym matematyczny punkt czy Leibnizjaska monada), lecz zloonym, dynamicznym, rozwijajcym si w czasie procesem (wystpujcym w wielu odmianach i formach rozwojowych). Do zrozumienia jej rzeczywistej natury konieczne jest uwzgldnienie wyników bada interdyscyplinarnych4. 3 Silnie dualistycznej koncepcji jani (substancjalnego podmiotu) broni: J. Eccles, How the Self Controls Its Brain, Springer-Verlag, Berlin 1994; S. Judycki, wiadomo i pami. Uzasadnienie dualizmu antropologicznego, TN KUL, Lublin 2004, cz. IV, s. 299­390. 4 Emergentystyczne ujcie jani jest reprezentowane przez stale rosnc grup filozofów i naukowców (M. Arbib, P. Clayton, A. Damasio, T. Deacon, S. Gallagher, R. Linás, K.R. Popper, J. Searle, M. Silberstein, E. Thompson, R. Van Gulick, F. Varela, D. Zahavi i wielu innych). Ich wspólnym postulatem jest budowa teorii jani bdcej syntez najlepszych uj naukowych i filozoficznych. Na temat rónych koncepcji emergencji por. R. Poczobut, Midzy Jeszcze dalej id zwolennicy tzw. teorii wizki, wedlug których wiadomy podmiot jest lun koalicj myli, przey, wrae, przypomnie i innych stanów umyslowych. Przy czym nie istnieje adna ,,zasada wyszego rzdu" (forma substancjalna) ani ,,zasada niszego rzdu" (okrelona organizacja funkcjonalna mózgu) nadajc tosamo oraz jedno owej wizce stanów. Nie jestemy kim jednym i niepodzielnym w jakim glbokim sensie metafizycznym. W dowiadczeniu wewntrznym nie znajdujemy trwalego podmiotu, a jedynie synchronicznie i diachronicznie powizany strumie zmieniajcych si przey (impresji, przedstawie). W naszych mózgach nie rezyduje niezmienny homunkulus, który niczym widz w teatrze obserwowalby to, co si dzieje na scenie naszego umyslu5. W reakcji na teori wizki zwraca si uwag, e: a) podmiotowy charakter dowiadczenia jest jego cech strukturaln (kade dowiadczenie pojawia si automatycznie z nadrukiem ,,moje"), b) pojcie dowiadczenia bez podmiotu dowiadczajcego zawiera contradictio in adiecto, c) chocia wiadomy podmiot (ja) nie jest zwyklym przedmiotem dowiadczenia wewntrznego, jednak zawsze pojawia si w jego granicy (nie ma dowiadcze bez podmiotu dowiadczenia)6, d) zaproponowany przez Hume'a opis dowiadczenia wewntrznego jest nieadekwatny fenomenologicznie, e) teoria wizki ignoruje najnowsze ustalenia neuronauk7. Dekonstrukcja pojcia jani wystpuje wspólczenie w rónych wariantach. Jej celem ma by zdemaskowanie falszywych obrazów jani wypracowanych na gruncie filozofii podmiotu oraz identyfikacja rzeczywistych ródel tego pojcia. W rezultacie tych zabiegów ja zostaje sprowadzona do zludzenia wytwarzanego przez mózg, projekcji jzykowej, konstruktu spolecznego lub nawyku zwizanego z bldn identyfikacj samego siebie (pojcie jani jako rezultat wielopokoleniowej indoktrynacji). Deflacyjne teorie jani s propagowane przez niektórych neurobiologów, przedstawicieli nauk spolecznych redukcj a emergencj. Spór o miejsce umyslu w wiecie fizycznym, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego, Wroclaw 2009. 5 Czasami zamiast o teorii wizki mówi si o ,,teorii jani bez wlaciciela" lub o ,,nieegologicznych teoriach wiadomoci". Za twórc teorii wizki uznawany jest Hume. Na temat rónych interpretacji teorii wizki por. J. Bremer, Osoba. Fikcja czy rzeczywisto? Tosamo i jedno Ja w wietle bada neurologicznych, Aureus, Kraków 2007, s. 178­212. 6 Niekartezjaskiej i niehumowskiej koncepcji jani broni John Searle: ,,Musimy przyj, i obok «wizki wrae» ze znanego okrelenia Hume'a, istniej pewne formalne ograniczenia nakladane na byt, który podejmuje decyzje i dzialania". ,,Konieczny jest mianowicie postulat, zgodnie z którym istnieje jeszcze racjonalne ja, racjonalny podmiot, który zdolny jest do podejmowania wolnych dziala, jak te do ponoszenia odpowiedzialnoci za te dzialania", J. Searle, Umysl, przel. J. Karlowski, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2010, s. 289, 292. 7 Por. S. Gallagher, D. Zahavi, The Phenomenological Mind, Routledge, London ­ New York 2008, s. 197­216. oraz filozofów zwizanych ze strukturalizmem, postmodernizmem czy filozofi buddyzmu8. W odpowiedzi zwraca si uwag, e z tego, i ja jest wytworem aktywnoci mózgu, za niektóre jej aspekty ksztaltuj si w toku zloonych interakcji spolecznych, nie wynika, e jest iluzj, zludzeniem jzykowym czy konstruktem spolecznym. Skrajne stanowiska deflacyjne albo zakladaj w punkcie wyjcia kartezjask koncepcj jani, któr nastpnie odrzucaj9, albo bldnie podnosz zewntrzne czynniki determinacji jani do rangi jedynych czynników wyjaniajcych jej rzeczywist natur. Za bardziej owocne uznaje si podejcie interdyscyplinarne, umoliwiajce integracj wielu wzajemnie komplementarnych uj zloonego i wielowymiarowego zjawiska, jakim jest ja10. 3. Interdyscyplinarno i naturalizm w badaniach nad jani We wspólczesnych badaniach nad jani wspólistniej dwa podejcia ­ filozoficzne i naukowe. W zalenoci od zakladanej koncepcji na temat relacji filozofii do nauk szczególowych (koncepcja integracji vs koncepcja autonomii), dociekania filozoficzne wchodz w interakcje z badaniami empirycznymi bd zachowuj wobec nich programow (metodologiczn i problemow) niezaleno. Filozofowie pytaj o natur i sposób istnienia jani (ujcie ontologiczne), opisuj egotyczn organizacj wiadomoci (ujcie fenomenologiczne), analizuj róne sposoby uycia zaimka ,,ja" (ujcie lingwistyczne), odslaniaj podmiotowe warunki moliwoci poznania (ujcie transcendentalne), wskazuj na spoleczno-kulturowe aspekty jani lub dokonuj dekonstrukcji koncepcji klasycznych (ujcia postmodernistyczne, deflacyjne, eliminacjonistyczne)11. 8 Por. tame, s. 198­199; M. Siderits, Buddhist Non-Self: The No-Owner's Manual, w: S. Gallagher (ed.), The Oxford Handbook of The Self, Oxford University Press, Oxford 2011, s. 297­315; K.J. Gergen, The Social Construction of Self, w: S. Gallagher (ed.), The Oxford Handbook of the Self, s. 633­654. 9 Autorem, który explicite zaprzecza istnieniu jani, a nastpnie tworzy jej wyrafinowany neurofilozoficzny model, jest Th. Metzinger. Wyjanienie tego pozornego paradoksu jest banalne. Metzinger odrzuca istnienie jani kartezjaskiej (trwalej, niefizycznej, niezmiennej substancji duchowej), co nie przeszkadza mu broni istnienia jani jako bytu wirtualnego, wytworzonego przez wiele wzajemnie powizanych modulów w mózgu. Swoje stanowisko Metzinger formuluje w ksice o prowokacyjnym tytule: Being No One, MIT Press, Cambridge, MA 2003. 10 Por. D. Zahavi, The Complex Self, dz. cyt., s. 66. 11 Na temat rónych koncepcji filozofii umyslu por. M. Milkowski, R. Poczobut, Wprowadzenie, w: Przewodnik po filozofii umyslu, pod red. M. Milkowskiego i R. Poczobuta, WAM, Kraków 2012, s. 7­35. Badanie jani nie jest jednak wylczn domen filozofii. Kognitywistyczny zwrot, jaki dokonal si we wspólczesnej filozofii umyslu, objl wszystkie jej szczególowe dzialy, lcznie z filozofi wiadomoci i jej podmiotu. W naukach empirycznych (zaliczanych do szeroko rozumianej kognitywistyki) ja traktowana jest jako zjawisko naturalne, które mona opisa i wyjani za pomoc metod badawczych i narzdzi teoretycznych tyche nauk. Wyjanienia naukowe powinny zawiera odpowiedzi na pytania: Jak powstaje ja (w sensie filoi ontogenezy)? Jakie s jej formy rozwojowe i poziomy organizacji? Jakie funkcje pelni ja w dzialaniu systemów naturalnych i sztucznych (ludzi, innych zwierzt czy robotów humanoidalnych)? W jakiej relacji pozostaje do mózgu, ciala i rodowiska? Na czym polegaj zaburzenia systemu Ja? Do waniejszych dyscyplin zaangaowanych obecnie w wyjanianie rónych aspektów jani nale: neuronauka poznawcza (odkrywajca neuronowe mechanizmy realizacji jani), neuronauka obliczeniowa (badajca informacyjne sprzenia zwrotne w mózgu, stanowice neuroobliczeniow podstaw zjawiska autoreferencji), neurofenomenologia (odkrywajca zalenoci midzy pierwszoosobowymi, dowiadczeniowymi aspektami jani i procesami neuronowymi), psychologia rozwojowa i ewolucyjna (badajce ontogenez i filogenez jani), neuropsychologia i neuropsychiatria (badajce zaburzenia i choroby jani), a take nauki spoleczne (zajmujce si spoleczno-kulturowym wymiarem jani)12. W ujciu Antonia Damasia zintegrowana perspektywa bada nad jani powinna uwzgldnia nastpujce perspektywy czstkowe: a) pierwszoosobow perspektyw bezporedniego wiadka, b) perspektyw behawioraln, c) perspektyw neurobiologiczn13, d) perspektyw ewolucyjno-rozwojow, oraz e) perspektyw filozoficzn (pod warunkiem, e zachowuj spójno z dobrze potwierdzon wiedz naukow). O swoim interdyscyplinarnym podejciu autor ten pisze nastpujco: Wspólczesne prace z dziedziny filozofii umyslu oraz psychologii rozwinly spucizn koncepcyjn, podczas gdy niezwykly rozwój biologii ogólnej, biologii ewolucyjnej oraz neurobiologii, wykorzystujc spucizn neurologiczn, wypracowal szeroki wachlarz technik Znakomitym, interdyscyplinarnym kompendium wiedzy na temat jani jest The Oxford Handbook of The Self, ed. S. Gallagher, Oxford University Press, Oxford 2011. 13 Opinie neurobiologów na temat statusu jani s podzielone. Jak zauwaa A. Damasio (w najnowszej ksice: Jak umysl zyskal ja? Konstruowanie wiadomego mózgu, przel. N. Radomski, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2011, s. 21): ,,W chwili obecnej neurobiolodzy stawiajcy sobie za cel rozwizanie zagadki wiadomoci przyjmuj bardzo róne postawy wobec jani ­ od traktowania jej jako niedajcego si pomin punktu programu badawczego, po przekonanie, e nie czas jeszcze zajmowa si tym tematem". Damasio jest zwolennikiem pierwszego ujcia (tame, s. 27): ,,Zrozumienie, w jaki sposób mózg wytwarza ów dodatek, glównego aktora, którego nosimy ze sob i nazywamy «jani» albo wlasnym «ja», stanowi wany cel neurobiologii wiadomoci". badania mózgu i zgromadzil olbrzymi liczb faktów. Przedstawione w niniejszej ksice dowody, domysly i hipotezy opieraj si na wszystkich tych dokonaniach14. Jednym z glównych postulatów programu badawczego okrelanego mianem ,,strategii naturalizacji" jest taka analiza problemów dotyczcych jani, która otwieralaby je na badania empiryczne. Zdaniem Thomasa Metzingera filozofowie-naturalici, dokonujc przeformulowania klasycznego problemu jani, staraj si go otworzy na badania interdyscyplinarne (prowadzone w kognitywistyce i neuronaukach)15. Dziki rozwojowi bada interdyscyplinarnych (neurobiologicznych, obliczeniowych, psychologicznych, ewolucyjno-rozwojowych) powstaj nowe ­ niekartezjaskie i niehumowskie ­ koncepcje wiadomego podmiotu. Uwzgldniajc zakorzenienie jani w strukturach mózgu oraz w interakcjach spolecznych, unikaj one rozwiza skrajnych. Tak rozumianego projektu naturalizacji jani nie naley a priori utosamia z eliminacjonizmem ani z silnymi wersjami redukcjonizmu. Tego, jaka ontologia jani wyloni si w miar rozwoju zintegrowanych bada naukowych i filozoficznych, nie naley przesdza w punkcie wyjcia bada16. 4. Aspekty, fazy rozwojowe i poziomy organizacji jani W literaturze przedmiotu pojawiaj si róne pojcia i podzialy jani uzyskiwane za pomoc rónych kryteriów: Ja przedmiotowe i Ja podmiotowe (W. James), Ja materialne, Ja spoleczne, Ja duchowe (W. James), Ja empiryczne i Ja czyste (filozofia transcendentalna), Ja formalne (J. Searle), Ja substancjalne i Ja fenomenalne (Th. Metzinger), Ja wirtualne, Ja fikcyjne, Ja ekologiczne, Ja interpersonalne i Ja konceptualne (U. Neisser), Ja minimalne (G. Strawson), Ja utajone (S. Mitchell), Ja kontekstowe, Ja dialogowe, Ja moralne, Ja ucielenione (F. Varela, Q. Cassam), Ja neuronowe (R. Llinas, Tame, s. 22. Por. Th. Metzinger, Czego psychologowie mog si dowiedzie z teorii subiektywnoci odwolujcej si do modelu siebie?, w: A. Niedwieska, J. Neckar (red.), Poznaj samego siebie, czyli o ródlach samowiedzy, Wydawnictwo SWPS Academica, Warszawa 2009, s. 132. 16 Mimo przyrostu wiedzy empirycznej, koncepcje jani budowane w kontekcie kognitywistyki róni si pod istotnymi wzgldami. Powstaje pytanie: jakie ontologie jani s w dalszym cigu w grze (zachowuj spójno z dobrze potwierdzon wiedz empiryczn)? W moim artykule Fenomenologia a naturalizm, ,,Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria" 2009, R. 18, nr 4 (72), s. 509­526 analizuj róne sposoby rozumienia terminu ,,naturalizm", wykazujc, e pojcie naturalizmu jest pojciem rodzinowym w sensie Wittgensteina. Istniej eliminacjonistyczne, redukcjonistyczne i nieredukcyjne odmiany naturalizmu. G. Northoff), Ja synaptyczne (J. LeDoux), proto-Ja, Ja rdzenne i Ja rozszerzone lub autobiograficzne (A. Damasio)17. Biorc pod uwag wielo funkcjonujcych poj i teorii jani, zasadne jest pytanie: czy za powyszymi terminami kryj si róne byty, czy te róne aspekty bd fazy rozwojowe jani? Niewtpliwie niektóre ze wskazanych opozycji zakladaj zgola odmienne stanowiska na temat natury i sposobu istnienia jani, a take odmienne metody badawcze oraz perspektywy teoretyczne, w ramach których s one proponowane. Pojcie Ja jako substancji duchowej funkcjonuje glównie w kontekcie religijnym i metafizycznym. Pojcie Ja fenomenalnego funkcjonuje w kontekcie analiz fenomenologicznych (opierajcych si na dowiadczeniu pierwszoosobowym, introspekcji bd tzw. dowiadczeniu immanentnym). Pojcie Ja czystego (transcendentalnego) budowane jest w kontekcie rónych koncepcji filozofii transcendentalnej (w wersji I. Kanta, J.G. Fichtego czy E. Husserla). Pojcie Ja neuronowego czy synaptycznego konstruuje si na gruncie neurokognitywistyki (poszukujcej neuronowych mechanizmów lub korelatów dowiadczenia Ja). Wreszcie pojcie Ja ekologicznego, dialogowego czy spolecznego tworzy si w kontekcie bada umieszczajcych czlowieka w szeroko rozumianym rodowisku (fizycznym, spolecznym, kulturowym)18. Nie naley oczekiwa, e zunifikowana perspektywa teoretyczna zostanie osignita przez proste zsumowanie rónych, czasami wykluczajcych si koncepcji Ja. Integracja perspektyw jest moliwa co najwyej w ograniczonym zakresie19. Z jednej strony nie ulega wtpliwoci, e przyjcie okrelonego stanowiska, na przyklad w kwestii neuronowych warunków moliwoci Instruktywny przegld terminów, poj i koncepcji wystpujcych w dyskusjach na temat jani, a take bogat literatur zagadnienia, zawiera wprowadzajcy tekst S. Gallaghera (Introduction: A Diversity of Selves) w The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt., s. 1­29. 18 Przegld rónych koncepcji jani, budowanych na gruncie filozofii oraz w kontekcie nauki, przedstawiaj J. Barresi i R. Martin w artykule Western Theories of the Self, w: The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt., s. 33­65. Autorzy pokazuj, w jaki sposób ewoluowalo pojcie jani ­ od koncepcji traktujcych wiadomy podmiot jako prost substancj duchow po wspólczesne projekty naturalizacji, ukazujce zloono jani, jej wieloaspektowo, podatno na wielorakie dysfunkcje i dysocjacje, a take zaleno od aktywnoci mózgu i czynników rodowiskowych. 19 Pesymistyczny pogld na temat moliwoci integracji rónych koncepcji jani wyraa E. Olson w artykule There Is No Problem of the Self, w: Models of the Self, ed. S. Gallagher, J. Shear, Imprint Academic, Exeter 1999, s. 49­61. Porównujc kilkanacie definicji ,,jani", Olson dochodzi do wniosku, e koncepcje, na gruncie których sformulowano owe definicje, s tak bardzo rónorodne, e nie jest moliwe zbudowanie zunifikowanej teorii ani sformulowanie jednolitej definicji ,,jani". W zwizku z powyszym proponuje, by termin ,,ja" usun z naszego slownika, zastpujc go innymi terminami oznaczajcymi róne zjawiska. Wydaje si jednak, e Olson idzie zbyt daleko ­ unifikacja jest moliwa, chocia tylko w ograniczonym zakresie. istnienia jani, moe prowadzi do odrzucenia innych stanowisk i zakladanych na ich gruncie poj Ja (na przyklad pojcia jani jako prostej, niefizycznej substancji). Z drugiej za strony niektóre perspektywy i koncepcje mona uzgadnia, wskazujc na róne aspekty, fazy rozwojowe lub poziomy organizacji jani20. Upraszczajc zagadnienie, zaimek osobowy ,,ja" moe oznacza calo tego, kim lub czym jestemy (lcznie z naszym cialem i histori rozwojow), albo te podmiot okrelonych czynnoci i stanów wiadomych. Pierwsze rozumienie odniesienia zaimka ,,ja" jest niekontrowersyjne, lecz malo interesujce. Natomiast drugie pozwala na wprowadzenie wyranego kryterium wyróniania rozmaitych odmian Ja. Zakladajc, e z kadym rodzajem czynnoci wiadomej zwizany jest jej podmiot, otrzymujemy tyle rodzajów Ja, ile jest rodzajów tyche czynnoci. Mona mówi o podmiocie percepcji (ja spostrzegam), podmiocie mylenia (ja myl), podmiocie decyzyjnym (ja wybieram), podmiocie zachowa (ja id, pisz, rozmawiam), podmiocie moralnym (ja w relacji do Ty), podmiocie spolecznym (ja w relacji do My, Wy, Oni) itd. Wprowadzajc powyszy porzdek, otrzymujemy róne wymiary podmiotowoci ­ percepcyjny, emocjonalny, konceptualny, wolitywny, dzialaniowy, moralny itp. Powstaje pytanie, czy majc do czynienia z wieloma rodzajami czynnoci wiadomych, musimy postulowa istnienie wielu podmiotów (wielu Ja), czy te moemy przyj, e ten sam podmiot jest realizatorem wielu rónych czynnoci wiadomych. Innymi slowy, czy z kadym rodzajem czynnoci wiadomych zwizany jest jeden i ten sam podmiot, czy te mamy do czynienia z ich wieloci i rónorodnoci? Wydaje si, e w zwyklych sytuacjach mamy poczucie wzgldnej jednoci i jedynoci podmiotu wiadomoci (jani) w rónych czynnociach wiadomych (ja widz, myl, pamitam, wyobraam sobie, dziwi si). Nie dowiadczamy wlasnego Ja jako rozdzielonego na wiele izolowanych podmiotów rónorodnych czynnoci wiadomych ­ podmiot wiadomej czynnoci widzenia nie jest kim numerycznie innym od podmiotu slyszenia, wnioskowania czy wyobraania sobie. Poczucie wzgldnej jednoci i jedynoci Ja nie jest jednak niczym magicznym czy nadnaturalnym, lecz stanowi systemowy efekt procesu integracji 20 Barresi i Martin (Western Theories..., dz. cyt., s. 52­55) wyróniaj trzy wymiary bada nad jani: a) dowiadczeniowy (opierajcy si na dowiadczeniu wewntrznym), b) ontologiczny (skupiajcy si na kategorialnych charakterystykach jani) oraz c) spoleczny (ujmujcy czlowieka i jego ja w interakcjach z innymi). Zdaniem obu autorów integracja powyszych ,,wymiarów" jest moliwa do osignicia dziki wyrónieniu rozmaitych aspektów Ja oraz porzuceniu koncepcji kartezjaskiej. W ich przekonaniu problem integracji w badaniach nad jani jest wspólczesnym (naturalistycznym) odpowiednikiem starego problemu psychofizycznego (sformulowanego w kategoriach dualistycznych, kartezjaskich opozycji). Por. take R. Martin, J. Barresi, The Rise and Fall of Soul and Self: An Intellectual History of Personal Identity, Columbia University Press, New York 2006. informacji w mózgu ­ procesu, który moe zosta zaburzony. wiadcz o tym przypadki dysocjacji i zaburze systemu Ja. W wyniku desynchronizacji procesów neuronowych moe doj do zerwania jednoci Ja, utraty poczucia bycia zintegrowanym podmiotem, a nawet ukonstytuowania si wielu centrów osobowych o radykalnie odmiennych profilach osobowociowych (wieloosobowo, tosamo wieloraka, dysocjacyjne zaburzenie tosamoci). Analiza tego rodzaju przypadków pokazuje, e jedno wiadomego podmiotu nie jest jednoci substancjaln, lecz co najwyej jednoci funkcjonaln (przygodn, utracaln), zakotwiczon w niewiadomych procesach zachodzcych na subosobowych poziomach organizacji mózgu21. Kada czynno wiadoma nosi pitno podmiotowoci (jest czyja), ale zaklada równie udzial mechanizmów niewiadomych, bez których nie moglaby istnie. W zwizku z tym moe by badana na wielu poziomach organizacji systemu poznawczego ­ od poziomu fenomenalnego (dowiadczeniowego) po poziom obwodów neuronowych, pojedynczych neuronów oraz ich molekularnych elementów skladowych. Wszystkie poziomy s wane dla zrozumienia hierarchicznej organizacji systemu poznawczego wyposaonego w dowiadczenie Ja oraz zdolno do tworzenia rónych rodzajów autoreprezentacji. W badaniach prowadzonych ,,od góry" (na gruncie psychologii i fenomenologii) szczególnie wane s dowiadczeniowe (subiektywnie przeywane) aspekty jani, takie jak: a) poczucie wzgldnej cigloci trwania (aspekt diachroniczny), b) dowiadczenie wzgldnej jednoci i tosamoci Ja (bycia zintegrowanym podmiotem w wieloci zachowa), c) poczucie odrbnoci i indywidualnoci, d) perspektywiczno (orientacja pierwszoosobowa), e) dowiadczenie sprawstwa (autorstwo dziala, wiadoma kontrola, kierowanie si racjami, odpowiedzialno za czyny)22. Bez wiadomoci nie ma dowiadczenia podmiotowoci ani sprawstwa, nie pojawiaj si cechy strukturalne jani, nie ma wymiaru fenomenalnego, osobowego ani moralnego. Wydaje si, e maj racj autorzy, którzy twierdz, e nie ma wiadomoci bez kogo, kto jest wiadomy. Tak zwana egotyczna orientacja jest cech strukturaln wszelkich odmian oraz form rozwojowych 21 Literatura na temat patologii jani jest imponujca. Wci brakuje jej wszechstronnego, krytycznego opracowania filozoficznego. Por. teksty powicone temu zagadnieniu w The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt. ­ w szczególnoci J. Radden, Multiple Selves (s. 547­570) i M. Cavell, The Self: Growth, Integrity, and Coming Apart (s. 592­607). 22 Sporód dowiadczeniowych aspektów jani szczególnie wany jest aspekt sprawczy, zwizany ze wiadom kontrol (czynnoci poznawczych i pozapoznawczych) oraz odpowiedzialnoci (moraln i prawn). Pytanie, czy i jak jest moliwa wiadoma kontrola zachowania, w dalszym cigu pozostaje wyzwaniem. Por. D. Wegner, The Illusion of Conscious Will, MIT Press, Cambridge, Mass. 2002. wiadomoci (wyposaonych w element samoodniesienia). Powysz tez Galen Strawson okrela mianem The Experience/Experiencer Thesis i wyraa j za pomoc trzech logicznie równowanych twierdze: a) dowiadczenie jest niemoliwe bez dowiadczajcego, b) dowiadczenie jest z koniecznoci czyim dowiadczeniem, c) podmiot dowiadczenia istnieje tylko wówczas, gdy istnieje dowiadczenie23. W podobnym duchu pisze Antonio Damasio: Gdyby proces jani zalamal si i ustal kompletnie, umysl stracilby orientacj, zdolno do zebrania swych czci. Myli plynlyby swym wlasnym torem, bez wlaciciela, który by si do nich przyznal. Nasza skuteczno w realnym wiecie spadlaby do zera i zewntrzni obserwatorzy uznaliby nas za straconych. Jak bymy wygldali? Có, wygldalibymy na niewiadomych24. Wedlug Damasia, formy rozwojowe jani odpowiadaj fazom rozwojowym wiadomoci: a) protowiadomoci odpowiada protoja, b) wiadomoci rdzennej ­ ja rdzenna, za c) wiadomoci rozszerzonej ­ ja rozszerzona (autobiograficzna). Przedmiotem szeroko zakrojonych bada (empirycznych i teoretycznych) jest ustalenie, od jakiego momentu w rozwoju jednostek i gatunków moemy mówi o minimalnym podmiocie lub minimalnej jani. Wydaje si, e gdziekolwiek mamy do czynienia choby z najbardziej elementarn form wiadomoci, jest to wiadomo przyporzdkowana okrelonemu podmiotowi (Ja). Proste formy nierefleksyjnej samowiadomoci oraz jani towarzysz nam od pierwszych dni naszego istnienia. Ja cielesne, Ja ekologiczne, proto-Ja, Ja rdzenne i Ja utajone ­ to róne okrelenia pierwotnych, prostych, elementarnych form dowiadczanej podmiotowoci25. Natomiast rozwój wyszych form samowiadomoci i jani wymaga interakcji spolecznych, dowiadczania cudzych stanów psychicznych, jzyka, pamici autobiograficznej itd. Jak pisze Damasio: 23 Uyty przez Strawsona termin ,,dowiadczenie" jest synonimem ,,wiadomego dowiadczenia". Por. G. Strawson, The Minimal Subject, w: The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt., s. 253­278. Niektórzy przyjmuj, e wyraenie ,,dowiadczenie niewiadome" zawiera contradictio in adiecto (korelatywne wyraenie ,,dowiadczenie wiadome" byloby pleonazmem). Taka konwencja przyjmowana jest na gruncie teorii ograniczajcych zakres uycia terminu ,,dowiadczenie" wylcznie do takich kontekstów, w których pojawia si choby rudymentarna forma wiadomoci (niewiadomy, podprogowy odbiór i przetwarzanie informacji nie stanowi jeszcze dowiadczenia). 24 A. Damasio, Jak umysl zyskal ja?, dz. cyt., s. 181. 25 Philippe Rochat w artykule What Is It Like To Be a Newborn? (The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt., s. 57­79) analizuje ­ na gruncie psychologii rozwojowej ­ wiadectwa na rzecz istnienia elementarnych form jani i samowiadomoci u niemowlt. Nawizujc do Neissera koncepcji jani ekologicznej, Rochat rozwija koncepcj jani minimalnej, osadzonej w dowiadczeniu wlasnego ciala oraz interakcjach z otoczeniem. Ja zdecydowanie nie jest rzecz; jest dynamicznym procesem, utrzymywanym na do stabilnym poziomie przez wiksz cz okresu czuwania, ale podlegajcym mniejszym lub wikszym zmianom przez caly ten czas. (...). Najprostszy poziom (protoja) jest dzielem tej czci mózgu, która reprezentuje organizm, i sklada si ze zbioru obrazów, które opisuj stosunkowo stabilne aspekty ciala oraz wytwarzaj spontaniczne odczucia ywego ciala (czucia pierwotne). Drugi etap jest wynikiem ustanowienia powizania midzy organizmem (reprezentowanym przez protoja) a dowoln czci mózgu, która reprezentuje obiekt poznawany. Efektem jest ja rdzenna. Na trzecim etapie (...) powstaje ja autobiograficzna, która definiowana jest w kategoriach wiedzy biograficznej, obejmujcej zarówno przeszlo, jak i przewidywan przyszlo. Wszystkie trzy etapy realizowane s w odrbnych, lecz skoordynowanych przestrzeniach roboczych mózgu26. Jednym z najwaniejszych aspektów strukturalnych jani (w jej wielorakich odmianach) jest zdolno do autoreferencji. Organizmy obdarzone jani s wyposaone w róne formy samoodniesienia. Z autoreferencj mamy do czynienia w wypadku: a) samowiadomoci (od prostego, prerefleksyjnego przeywania wlasnych stanów umyslowych do ich refleksyjnego i konceptualnego ujcia), b) autoidentyfikacji (rónych form rozpoznawania samego siebie), c) autoreprezentacji (wyobrae, poj, przekona i teorii, jakie tworzymy na temat wlasnego Ja) oraz d) autonarracji (wewntrznego dialogu, autoanalizy, samooceny oraz odniesienia do wlasnej przeszloci i przyszloci). Douglas Hofstadter w nowej ksice I Am a Strange Loop twierdzi, e ja pojawia si wówczas, gdy system poznawczy uzyskuje choby elementarn zdolno do wiadomego samoodniesienia. Przy czym wyjanienie warunków moliwoci istnienia jani i jej samoodniesienia wymaga zrozumienia spltanej hierarchii poziomów organizacji mózgu. Neurony i procesy elektrochemiczne w mózgu podtrzymuj myli i decyzje, te z kolei oddzialuj na poziom neuronów. W ten sposób róne poziomy modyfikuj swoje stany, warunkujc wlasne istnienie i dzialanie. W przekonaniu Hofstadtera, wyjanienia emergencyjnych zjawisk zachodzcych w mózgu, takich jak wiadome samoodniesienie i dowiadczenie Ja, musz odwolywa si do oddzialywa midzy rónymi poziomami organizacji systemu poznawczego, a take midzy systemem traktowanym jako calo i jego otoczeniem27. Michael Gazzaniga zwraca uwag, i zgromadzone dane wskazuj, e poczucie Ja powstaje na skutek dzialania rozproszonych sieci zlokalizowanych 26 A. Damasio, Jak umysl zyskal ja?, dz. cyt., s. 32­33, 175, 191­192. Autor nie ogranicza posiadania jani i wiadomoci wylcznie do ludzi. Ksika Damasia jest jednym z najlepszych przewodników po rónych wymiarach jani oraz rónych poziomach organizacji wiadomego umyslu. Jej calociowe krytyczno-analityczne opracowanie przekracza ramy tego tekstu. 27 Por. D. Hofstadter, I Am a Strange Loop, Bacic Books, New York 2007. w obu pólkulach. Kada z pólkul specjalizuje si w okrelonych procesach przetwarzania informacji wspóltworzcych poczucie Ja. Poczucie to jest konstruowane przez lewopólkulowego interpretatora na podstawie informacji naplywajcych z tych rozproszonych sieci. Samowiadomo i ja to emergentne wlaciwoci, stany lub procesy, realizowane przez dajce si identyfikowa orodki w naszych mózgach (,,realizowane" w tym sensie, e zniszczenie relewantnych obwodów neuronowych powoduje, i przestaj istnie zwizane z nimi emergentne wlaciwoci i stany)28. Do podobnych wniosków dochodzi równie Peter Gärdenfors, wedlug którego Ja nie jest bytem niezalenym od mózgu, lecz holistyczn wlaciwoci calego systemu. Przy czym zmiana integracyjnej aktywnoci mózgu moe spowodowa rozbicie przygodnej jednoci Ja. Ma to dwie wane konsekwencje: a) nie mona wyjani jani pomijajc jej neurobiologiczne podstawy, b) nie mona opisa jani skupiajc si wylcznie na mikrostrukturze mózgu (niezbdno fenomenologii). O emergencyjnej naturze jani wiadczy wedlug Gärdenforsa to, e ,,nawet gdybymy znali w najdrobniejszym szczególe funkcjonowanie kadego neuronu, nie bylibymy w stanie przewidzie moliwych cech calego ukladu. Aby to osign, musimy posluy si perspektyw teorii systemów"29. W ostatnich latach sformulowano hipotez, zgodnie z któr samowiadomo oraz elementarne formy dowiadczenia Ja mog zalee take od aktywnoci neuronów lustrzanych. Zdaniem Vilayanura Ramachandrana samowiadomo to uywanie neuronów lustrzanych do patrzenia na siebie tak, jakby kto inny patrzyl na mnie. Przy czym najpierw uczymy si patrze na wiat z perspektywy innych ludzi, a dopiero potem patrze na siebie z perspektywy kogo innego. Dziki neuronowym sprzeniom zwrotnym neurony lustrzane mog symulowa stany innych umyslów, ale take stany umyslowe ich posiadacza: a) jeli s skierowane na stany i zachowania innych osób, umoliwiaj odzwierciedlanie ich stanów umyslowych; b) jeli s skierowane na stany umyslowe ich posiadacza, umoliwiaj poczucie samowiadomoci oraz poczucie Ja. Zwraca si uwag, e neurony lustrzane musialy osign krytyczny punkt zloonoci, zanim umoliwily nam introspekcj i dowiadczenie Ja. Co przemawia na rzecz tej hipotezy? Okazuje si, e osoby majce uszkodzony system neuronów lustrzanych (m.in. dzieci autystyczne, schizofrenicy) maja równie problemy z samowiadomoci oraz integracj Ja. Ich ja ulega czciowemu rozpadowi, co stanowi empiryczne potwierdzenie hipotezy, e aktywno 28 Por. M. Gaazzaniga, Istota czlowieczestwa. Co sprawia, e jestemy wyjtkowi?, przel. A. Nowak, Smak Slowa, Sopot 2011, rozdz. 8: Czy jest tam kto? (w szczególnoci s. 321). 29 Por. P. Gärdenfors, Jak Homo stal si sapiens? O ewolucji mylenia, przel. T. Pakowski, Czarna Owca, Warszawa 2010, s. 192. neuronów lustrzanych ma wplyw take na to, jak postrzegamy i dowiadczamy samych siebie30. 5. Zakoczenie Gruntowne wyjanienie mechanizmów odpowiedzialnych za realizacj rónych rodzajów samowiadomoci i jani wymaga odkrycia, jakie dokladnie procesy neuronowe i jakie obszary mózgu s zaangaowane w wytwarzanie procesów i stanów fenomenalnych (dowiadczanych z perspektywy pierwszoosobowej). Pozostawanie wylcznie na poziomie analiz fenomenologicznych, lingwistycznych czy spoleczno-kulturowych moe prowadzi do wyjanie pozornych, w najlepszym za razie do powierzchownych, czstkowych opisów jani. Nie mona wytworzy zloonych stanów wiadomoci rozszerzonej z rozwinit jani autobiograficzn u jea, poddajc go szeroko zakrojonemu procesowi socjalizacji. Nawet najbardziej wyrafinowana socjalizacja jest skazana w tym wypadku na porak z banalnego powodu ­ mózg jea jest struktur zbyt prost, aby mógl wytworzy charakterystyczne dla ludzi formy zachowa i stanów wiadomych (niezalenie od tego, e jest wystarczajco zloony, by wytworzy proste formy pamici, percepcji, zdolnoci do antycypacji czy zachowa eksploracyjnych). Rozwój wiadomego umyslu, a take rónych rodzajów jani, pozostaje w glbokim, konstytutywnym zwizku z rozwojem struktur neuroanatomicznych mózgu (umoliwiajcych zloone przetwarzanie informacji). Filozof poszukujcy wszechstronnego zrozumienia jani zmuszony jest zwróci si take w kierunku neuronauk31. Aktualny stan bada neurokognitywistycznych nie daje jednak podstaw do identyfikacji jani z jakkolwiek neuroanatomiczn czci mózgu32. Nie 30 Por. G. Rizolatti, L. Fogassi, V. Gallesse, Zwierciadla umyslu oraz V. Ramachandran, L. Oberman, wiat w rozbitym lustrze, ,,wiat Nauki" 2006, nr 12 (184), s. 38­45, 47­53. Por. take J. Parnas, L. Saas, The Structure of Self-Consciousness in Schizophrenia oraz P. Hobson, Autism and the Self, w: The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt., s. 521­546, 571­591. Kada ze wspomnianych koncepcji na temat neuronowych mechanizmów lecych u podstaw dowiadczenia Ja zasluguje na szczególow analiz krytyczn. 31 Por. T. Kircher, A. David (eds), The Self in Neuroscience and Psychiatry, Cambridge University Press, Cambridge 2003; J. Stelmach, B. Broek, L. Kurek (red.), Philosophy in Neuroscience, Copernicus Center Press, Kraków 2013; G. Northoff, F. Bermpohl, Kora mózgowa a ja, przel. M. Harciarek, w: K. Jodzio (red.), Neuropsychologia. Wspólczesne kierunki bada, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 165­189; R. Llinas, Ja z wiru, przel. A. Binder, M. Binder, w: A. Klawiter (red.), Formy aktywnoci umyslu. Ujcia kognitywistyczne, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 364­383. 32 Nie ma takiej struktury neuroanatomicznej w naszym mózgu, której aktywno wystarczalaby do pojawienia si samowiadomoci i jani. Zwraca si uwag, e róne aspekty jani odzwierciedlaj operacje rónych orodków mózgu. Wedlug Damasia (Jak umysl zyskal ja?, dz. cyt., s. 33­34): ,,Ja i wiadomo nie pojawiaj si w jednym, konkretnym obszarze, daje równie podstaw do twierdzenia, e ja nie jest niczym innym jak tylko produktem aktywnoci mózgu (warunki konieczne istnienia jani nie s warunkami wystarczajcymi). Mózg jest niesamodzielnym skladnikiem wikszego systemu, którym jest ludzkie cialo, funkcjonujce zawsze w okrelonym rodowisku (fizycznym, spolecznym, kulturowym). Wszelkie czynnoci wiadome (percepcyjne, wolitywne, pamiciowe) maj charakter kontekstowy. Rzeczywisty podmiot wiadomoci (ja) w niczym nie przypomina ducha zamknitego w maszynie ani izolowanego mózgu w kadzi z przypowieci H. Putnama. Im wyszy poziom rozwoju mózgu-umyslu-wiadomoci-jani, tym glbsze zakotwiczenie i zaleno od czynników rodowiskowych33. Jak slusznie zauwaa Damasio: Uznanie wiadomego umyslu za zjawisko naturalne i osadzenie go w ludzkim mózgu nie umniejsza roli kultury w ksztaltowaniu czlowieka, nie umniejsza ludzkiej godnoci ani nie oznacza kresu tajemnicy i zdziwienia34. rejonie lub orodku mózgowym. wiadomy umysl powstaje dziki plynnej wspólpracy kilku, nierzadko wielu obszarów mózgu, (...) podobnie jak wykonanie utworu symfonicznego nie jest dzielem jednego muzyka, ani nawet calej sekcji orkiestry". Na temat filozoficznych i empirycznych problemów dotyczcych neuronowych korelatów jani por. K. Vogeley, S. Gallagher, Self in the Brain, w: The Oxford Handbook of the Self, dz. cyt., s. 111­136. 33 W opinii Vogeleya i Gallaghera (tame, s. 129­130), do której sklania si take autor tego tekstu: ,,Janie maj aspekt dowiadczeniowy, ekologiczny i dzialaniowy; czsto podejmuj takie czynnoci jak namysl nad ocenami i sdami na swój wlasny temat; maj zdolno do rónych form autoidentyfikacji, samopoznania, autonarracji oraz zorientowanej na siebie percepcji i ruchu. W wielu sporód tych aktywnoci janie s raczej «w wiecie» ni «w mózgu», przy czym w wiecie s bardziej jako-podmioty ni jako-przedmioty. W tej sprawie zgadzamy si z Dennettem, gdy twierdzi, e poszukiwanie jani w mózgu to bld kategorialny. Wlaciwe podejcie powinno polega na badaniu tego, co zachodzi w mózgu, gdy ja-jako-podmiot pozostaje zaangaowana w to, co dzieje si w wiecie, tj. gdy podejmuje okrelone dzialania w okrelonym kontekcie spolecznym. Takie podejcie badawcze wymaga czego wicej ni wyrafinowane urzdzenia do neuroobrazowania czy genialne eksperymenty neuropsychologów. Podejcie to wymaga take subtelnych analiz pojciowych, których dostarcza filozofia". 34 A. Damasio, Jak umysl zyskal ja?, dz. cyt., s. 39. Streszczenie Problemy dotyczce natury i statusu ontologicznego jani s obecnie przedmiotem szeroko zakrojonej dyskusji prowadzonej na gruncie rónych dyscyplin, takich jak filozofia umyslu, neuronauka i neurokognitywistyka, psychologia rozwojowa i psychologia poznawcza, psychiatria i medycyna, a take dyscypliny zajmujce si spoleczno-kulturowym wymiarem jani. Wci aktualne s pytania: Czym jest ja? Czy ja jest rzeczywista, czy te jest konstruktem spolecznym lub iluzj wytworzon przez nasz mózg? Czy ja jest czym duchowym, co wykracza poza obszar badawczy nauki, czy te jest zjawiskiem naturalnym, które mona opisywa i wyjania w sposób naukowy? Celem artykulu jest próba budowy zintegrowanej teorii (nazywanej ,,naturalizmem emergencyjnym"), która uwzgldnialaby róne wymiary i poziomy organizacji jani ­ dowiadczeniowy, neurobiologiczny, ontologiczny, rozwojowy i spoleczno-kulturowy.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Jun 1, 2013

There are no references for this article.