Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Na co stać intuicję i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna w oparciu o myśl Husserla i Foucaulta

Na co stać intuicję i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna w oparciu o myśl... Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0008 Kazimierz Rynkiewicz Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna w oparciu o myl Husserla i Foucaulta Slowa kluczowe: intuicja, dyskurs, epistemologia, fenomenologia, holizm, synteza, E. Husserl, M. Foucault 1. Wprowadzenie Przed paru tygodniami, bdc z kilkoma przyjaciólmi na przejadce rowerowej wokól Jeziora Starnberg (Stanberger See) w Bawarii, dowiadczylem bardzo interesujcego przeycia. Kiedy wracajc zbliylimy si do skrzyowania dróg rowerowych, nie wiedzielimy, czy powinnimy pojecha na prawo, czy na lewo. Na szczcie pojawila si spontaniczna, intuicyjna propozycja od jednego z moich przyjaciól ­ jak si potem okazalo, calkiem sluszna e powinnimy pojecha na lewo. I decyzj t zawdziczalimy kobiecie. Czasem taka intuicyjna decyzja jest nazywana ,,kobiec intuicj". Czste opisywanie intuicji w filozofii spoczywa na polaryzujcej parze poj intuicja­dyskurs i jest ugruntowane przede wszystkim epistemologicznie. Podczas gdy poznanie dyskursywne korzysta ze zmyslowych spostrzeen oraz nadbudowujcych si na nich elementów procesu wnioskowania, to poznanie intuicyjne stanowi pewien duchowy (bd umyslowy) ogld. Dlatego wspomniana powyej decyzja mojej przyjaciólki posiada duchowo-ogldowy charakter, tzn. nie powstala w procesie dyskursywnym, ktory bylby zakotwiczony w spostrzeeniach zmyslowych i wnioskowaniu. Znaczenie intuicji w filozoficznej debacie zostalo przede wszystkim zauwaone przez Spinoz, Fichtego i Husserla, natomiast znaczenie dyskursu przez Habermasa i Foucaulta. Kazimierz Rynkiewicz W niniejszym artykule bdziemy mie na uwadze przede wszystkim przemylenia Edmunda Husserla i Michela Foucaulta. Rdze koncepcji fenomenologii Husserla stanowi tzw. wgld w istot (Wesenschau), który powinien umoliwi nam dostp do istotowej struktury przedmiotu, oraz moe pozwoli na abstrahowanie od indywidualnych szczególnych elementów albo przypadkowych wariacji. Poniewa proces bezporedniego wewntrznego wgldu znajduje si od strony pojciowej najbliej, Husserl nazwal ten proces mylenia ,,intuicj". Uzasadnienie nauki rozpoczyna Husserl za pomoc kategorii ,,intuicja" i ,,ewidencja"1. Aktualnie popularne pojcie ,,dyskursu" jest za podejmowane w oparciu o koncepcj analizy dyskursu pochodzac od Foucaulta. Jest to pewna odmiana filozoficznego pojcia dyskursu, który naley odrónia od jzykowo-naukowego pojcia dyskursu2. Jako poststrukturalista, Foucault bada przemian systemów mylenia. Przy tym rozumie dyskurs jako proces tworzenia si tych prawd, w których ,,moliwe jest rozmylanie nad naszym bytem". Jako dyskurs, naley wic rozumie ukazujce si na bazie jzyka rozumowe ujcie rzeczywistoci kadej epoki (w historii ludzkoci). Reguly dyskursu definiuj okrelony obszar wiedzy3. Tak ugruntowane pytanie niniejszego artykulu brzmi: Na co sta intuicj i dyskurs? Najpierw zostaje podjta próba ogólnego filozoficznego okrelenia osigni intuicji i dyskursu. W dalszej czci staramy si ju ukaza, na czym polega szczególne osignicie obu tych poj, a mianowicie w kontekcie pojcia ,,wgld w istot" u Husserla i ,,analizy dyskursu" u Foucaulta. Nastpnym krokiem jest krytyczne sformulowanie istniejcej relacji midzy intuicj a dyskursem, na podstawie wczeniej uzyskanego ujcia. Artykul koczy si podsumowujac refleksj, która ostatecznie precyzuje potrzeb komplementarnoci intuicji i dyskursu. 2. Ogólne okrelenie osigni intuicji i dyskursu Pojcia ,,intuicja" i ,,dyskurs" uywane s zarówno w yciu codziennym, jak te w kontekcie naukowych poczyna (np. w wykladach i w literaturze). Najczciej zostaj uwypuklone dwa aspekty obu tych poj, aspekt epistemologiczno-fenomenologiczny o raczej teoretycznym charakterze oraz ugruntowany 1 Intuicja odgrywa równie wan rol w psychologii i kognitywistyce. W psychologii Carla Gustava Junga intuicja jest postrzegana jako instynktywne ujcie albo uczuciowa wiedza. W kognitywistyce intuicja jest za ujta jako centralna zdolno do przetwarzania informacji (por. http://de.wikipedia.org/wiki/Intuition, s. 2 i n. [31.07.2009]. 2 Inn odmian stanowi filozoficzne pojcie dyskursu Habermasa, który rozwinl je w kontekcie swojej etyki dyskursywnej. Przez jzykowo-naukowe pojcie dyskursu naley rozumie wyklad. 3 Por. http://de.wikipedia.org./wiki/Diskursiv, s. 1 i n. [31.07.2009]. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... w praktyce aspekt kognitywny. Jeeli chce si osignicia intuicji i dyskursu przekonujco okreli, naley oba te aspekty utrzymywa w pewnej równowadze, jak to ma równie miejsce w filozofii4. A wic spróbujmy to uczyni, oczywicie w odniesieniu do poj ,,intuicji" i ,,dyskursu". 2.1. Intuicja Precyzyjne okrelenie istoty intuicji jest wszystkim innym anieli prost spraw, poniewa pod intuicj kryj si zazwyczaj rónorodne pojcia. Za synonimy intuicji w jzyku potocznym uwaane s np.: mój zmysl czucia, blyskawiczna myl, pewna wizja, wiedza, wewntrzny glos, wewntrzne sumienie itd. Dlatego mogla te moja znajoma, z któr bylem na przejadce rowerowej, powiedzie: ,,Wiem, powinnimy pojecha na lewo". W tym kontekcie intuicj mona wstpnie zdefiniowa nastpujco: ,,Intuition is a clear knowing without being able to explain, how one knows"5. Intuicja jest wic jasn wiedz, przy czym nie jestemy w stanie wyjani, jak wiedza ta doszla do skutku. Dalej, jest ona sensorycznym procesem zachodzcym w czlowieku, który jest pobudzany za pomoc szczególnego rodzaju interaktywnoci, zarówno wewntrz, jak i na zewntrz naszego ciala, co wplywa na nasz stabilno i optymalny sposób funkcjonowania. Ten sensoryczny proces oddzialuje na nasze zachowanie, uczucia i myli w taki sposób, e albo poruszamy si niewiadomie, czynic kolejny krok, albo otrzymujemy faktyczne informacje dla naszych decyzji, w jakim kierunku powinnimy uczyni nasze dalsze kroki6. W ten sposób dochodzi do powstania holistycznego obrazu intuicji, gdzie intuicja przedstawia polczenie wiata biologicznego ze wiatem wiadomoci. Pojawia si pytanie: jak rol przypisuje si intuicji w tym holistycznym wiecie? Odpowiadajc, naley na wstpie dokona rozrónienia pomidzy intuicjonistami klasycznymi i nowoczesnymi7. Klasyczne rozumienie intucji, które jest lczone przede wszystkim z nazwiskami Barucha Spinozy (16321677) i Henriego Bergsona (18591941), zmierza do ujcia intuicji jako przeciwiestwa rozumu i intelektu. Sama intuicja umoliwia poznanie prawdy i dostarcza dowiadczenia ostatecznej pewnoci. Dlatego Spinoza próbuje w swoim glównym dziele Ethica ordine geometrico demonstrata wyjani wszelkie ukazywanie si psychicznego ycia z zasady samoutrzymania si. W deniu do samoutrzymania si, które jest identyczne z deniem do prawdziwego poznania, ley istota czlowieka. Najwyszym Mam tutaj na myli równowag pomidzy filozofi teoretyczn i praktyczn. Por. R. Obermayr-Breitfuß, Theorie und praktische Anwendungen, Norderstedt 2003, Por. tame, s. 253. Slowo ,,nowoczesny" jest tutaj uywane w sensie ,,wspólczesny". s. 28. Kazimierz Rynkiewicz poznaniem jest poznanie intuicyjne i obejmuje ono wszystko wychodzc od Boga, tzn. od istoty jego atrybutów, a wic pod ktem wiecznoci8. Droga do tego poznania prowadzi wedlug Spinozy przez dokladne uywanie rozumu, który w ostatecznoci nie sprawdza si i dlatego musi zosta zastpiony przez intuicj. Prawdziwe, uzyskane dziki intuicji poznanie, prowadzi do cnoty, która w swojej najwyszej formie objawia si w poznaniu boskim9. Jeeli chodzi o ograniczenie logicznego mylenia, jeszcze dalej poda Bergson. Ogranicza on w sposób znaczcy rol intelektu i uwaa woluntatywn intuicj za najwysz form poznania, dziki której prawda zostaje poznana bezporednio, tzn. poza zmyslowymi i racjonalnymi elementami. Intuicja jest wic dla Bergsona poznaniem wlasnej wiadomoci w czystym trwaniu, a wic niejako poznaniem absolutnym. Jeeli intuicja powinna by poznaniem absolutnym, musi by przede wszystkim przezwycieniem homogennej przestrzeni. Homogenna przestrze stanowi wzgldem dzialania relatywn iluzj ,,podsuwan pod materi". Jest ona niejako bramk pomidzy nami a rzeczywistoci, która uniemoliwia nam dostp do tej rzeczywistoci. Bramka ta znika wtedy, kiedy pojawi si intuicja. Intuicja otwiera nam dostp do calego obszaru bytu, do ycia, wysuwajc przy tym roszczenie do jedynoci poznania10. Nowoczesne ujcie intuicji znajduje si pod wplywem empirycznego zaangaowania pozytywizmu i filozofii analitycznej. Generalnie poszukuje si koncepcji, która jest uzasadniona epistemologicznie i weryfikowalna empirycznie. Intuicja jest nie tylko drog do absolutnych prawd i dowiadczenia ostatecznego poznania, lecz równie fenomenem, który komplementarnie wspóldziala z myleniem rozumowym i uczestniczy we wszystkich procesach poznawczych11. Wedlug Maria Bungego, który reprezentuje pogldy neopozytywistyczne, intuicja jest pewn form szczególnie szybkiego wnioskowania, hipotez o wysokiej zawartoci prawdopodobiestwa, która dopiero musi zosta empirycznie zweryfikowana12. Jednak i w ramach nowoczesnego ujcia propaguje si tez, e przy kadym wyprowadzaniu wiedzy musi istnie pewien punkt, gdzie oczywiste prawdy s rozpoznawane bezporednio, tzn. intuicyjnie, bez moliwoci dalszego sprawdzenia. Przy takim poznaniu prawd intelekt jest uzaleniony od intuicji, ale i odwrotnie, gdy musz zosta Najniszym stopniem poznania jest poznanie zmyslowe. Por. B. Spinoza, Ethik, lat.-dt., rev. übers. J. Stern, Stuttgart 1977, cz. II i III. Por. te E. Coreth i in., Philosophie des 17. und des 18. Jahrhunderts, StuttgartBerlinKöln 2000, s. 77 i n. 10 Por. R. Ingarden, Intuition und Intellekt bei Henri Bergson, w: tene, Frühe Schriften zur Erkenntnistheorie, hrsg. v. W. Galewicz, Tübingen 1994, s. 104 i n., 119 i n. 11 Por. Th. Hauser, Intuition und Innovationen. Bedeutung für das Innovationsmanagment, Wiesbaden 1991, s. 12. 12 Por. M. Bunge, Intuition and Science, Englewood Cliffs 1962. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... dokonane intelektualne poczynania przygotowawcze13. Ludwig Wittgenstein, który uwaa intuicj za wewntrzny glos, pyta tymczasem, jak mog wiedzie, w jaki sposób powinienem poda za tym glosem? I skd mam wiedzie, e glos ten nie prowadzi mnie bldn drog?14 Albo wyraajc si inaczej: skd mam wiedzie, jak mog znale punkt, który ugruntowuje intuicj? Jeeli ujmiemy intuicj w sposób nowoczesny, to moemy przy tym równie postpowa wedlug metody fenomenologicznej. Wówczas oznaczaloby to, e fenomenologia zajmuje si sposobem ukazywania si form intuicji. Jednak w ten sposób nie mamy na myli adnej klasycznej fenomenologicznej procedury. Znajdujc si pod presj nauk przyrodniczych, fenomenologiczna analiza intuicji przyjmuje charakter, który jest powizany z psychologi oraz osigniciami technicznymi: (1) intuicja jako PSI-efekt, oraz (2) intuicja jako system prowadzcy. Podczas gdy intuicja jako PSI-efekt opiera si na procesach naturalnych, które granicz z fenomenami paranormalnymi i uzdalniaj nas do takiego prowadzenia ycia, e moemy osign w ten sposób peln zdolno do realizacji postawionych sobie celów15, to intuicja jako system prowadzcy stanowi wewntrzny system orientacyjny, który czsto jest porównywany z GPS (globalnym systemem okrelajcym pozycj)16. 2.2. Dyskurs W poprzednim paragrafie okazalo si, e intuicja jest ujmowana jako uzdolnienie, które z jednej strony przekracza intelekt ­ w takim stopniu, w jakim intuicja kadorazowo jest wyprofilowana, z drugiej za strony jest od intelektu uzaleniona. To uzalenienie intuicji otrzymuje konkretne kontury na plaszczynie dyskursu, tzn. dopiero w postpowaniu dyskursywnym rola rozumu i intelektu jest dowartociowana optymalnie, szczególnie na bazie aktywnoci jzykowych. A wic jzyk umoliwia zaistnienie dyskursu zarówno w ogólnym, jak te i filozoficznym sensie. Kto chce bowiem prowadzi dyskurs, musi midzy innymi posluy si jakim jzykiem. To, co wystpuje w dyskursie, moe sta si przedmiotem analizy dyskursywnej. Por. R. Obermayr-Breitfuß, Theorie..., s. 58. Por. L. Wittgenstein, Philosophische Untersuchungen, w: tene, Werkausgabe, Bd. 1, Frankfurt am Main 1984, § 213. 15 Por. W.F. Bonin, Lexikon der Parapsychologie und ihrer Grenzgebiete, BernMünchen 1988, s. 409. PSI-efekty dziel si nastpujco: (1) pierwotne PSI-efekty: efekt refleksyjny i instruujcy; i (2) wtórne PSI-efekty: efekt telepatyczny, celowy, wyjaniajcy, snu, dowiadcze szczytowych (np. dowiadczenia religijne). Te PSI-efekty zostaly pierwszy raz sformulowane w tym kontekcie przez par psychologów Luise E. i Josefa B. Rhine w roku 1932. 16 Por. R. Obermayer-Breitfuß, Theorie..., s. 270. Kazimierz Rynkiewicz Pod pojciem dyskursu w ogólnym sensie rozumiemy ,,dyskurs jako wyklad", który zasadniczo moe wystpowa w dwu formach, a mianowicie: jako (1) sekwencja w procesie mówienia ­ np. pytanie i odpowied, zarzut i usprawiedliwienie, dokonywane w regularnej obecnoci osób wymieniajcych zdania; i jako (2) lczenie w procesie mówienia ­ np. wyklad, opowiadanie, przeprowadzane w regularnej obecnoci wzajemnie komunikujcych si osób17. Rzuca si tutaj od razu w oczy, e decydujcym elementem jest pojcie ,,procesu jako czynnoci". Zarówno ten, który stawia pytanie czy wysuwa zarzut, jak te i ten, który stara si dostarczy odpowiedzi czy usprawiedliwienia, dokonuje czynnoci ugruntowanej jzykowo. To samo dotyczy równie wykladu albo opowiadania. Takie pojcie czynnoci odgrywa szczególn rol w dyskursie w filozoficznym sensie, co mona przede wszystkim zaobserwowa na przykladzie Habermasa, kiedy wyrónia on w swojej ,,etyce dyskursywnej" racjonalno komunikacyjn i formuluje przy tym nastpujc uniwersaln zasad: ,,Kada obowizujca norma musi spelnia warunek, e konsekwencje i skutki uboczne, które wynikaj z jej ogólnego respektowania celem zaspokojenia interesów kadej pojedynczej osoby, mog by dobrowolnie zaakceptowane przez wszystkie osoby uczestniczce w dyskursie"18. Wychodzc od tego, e dyskursy w sytuacjach, gdzie zniszczona zostala interakcja, powinny oraz s w stanie przywróci porozumienie odnonie do roszcze obowizywalnoci, które staly si problematyczne19, Habermas rozrónia na bazie czynnoci jzykowej pomidzy dzialaniem komunikacyjnym i strategicznym. Podczas gdy w dzialaniu strategicznym jedna osoba wplywa na drug empirycznie, równie groc jej sankcjami, aby doprowadzi do podanego kontynuowania interakcji, to w dzialaniu komunikacyjnym jedna osoba jest racjonalnie motywowana przez drug do czynnoci bezporednio po tym nastpujcej, a mianowicie za pomoc ,,illokucyjnego efektu przywizywania" oferowanego w akcie mówienia20. Dlatego nie dziwi, jeeli Habermas przyznaje zasadnicze pierwszestwo dzialaniu komunikacyjnemu przed dzialaniem strategicznym, poniewa to ostatnie popiera tylko wlasne cele osoby dzialajcej. Ta konstatacja pociga za sob powane konsekwencje dla spoleczestwa i dlatego musi by opanowana na plaszczynie dyskursu, gdy dyskurs stanowi proces pertraktowania indywidualnych roszcze poszczególnych aktorów21. Por. http://de.wikipedia.org./wiki/Diskursiv, s. 1 [31.07.2009]. Por. J. Habermas, Moralbewusstsein und kommunikatives Handeln, Frankurt am Main 1988, s. 131. 19 Por. J. Habermas, Wahrheitstheorien, w: H. Fahrenbach, Wirklichkeit und Reflexion, Pfüllingen 1973, s. 215. 20 Por. J. Habermas, Moralbewusstsein..., s. 68. 21 Por. http://de.wikipedia.org/wiki/Diskursiv, s. 2 [31.07.2009]. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... Dyskurs ukazuje si w szczególny sposób w analizie dyskursywnej, gdzie pojawia si pytanie odnonie do formy, ukazywanych w niej treci oraz mechanizmów umoliwiajcych prowadzenie dyskursu. Analiza dyskursywna powinna midzy innymi pokaza, jak dokonuje si semantyzacja konstrukcji jzykowych (np. w spoleczestwie). Dlatego mona rozrónia pomidzy semantyzacj jzykow i komunikacyjn. Podczas gdy semantyzacje jzykowe s ustalane konwencjonalnie i nie pozwalaj wlaciwie na adne strategiczne manipulacje, to semantyzacje komunikacyjne wychodz poza jzykowe i s ,,produkowane" przez interpretatorów znaków, tworzcych slowa czy te wyraenia charakterystyczne dla poszczególnych procesów komunikacyjnych22. Semantyzacje komunikacyjne ,,jako takie" mog jednak by uwiklane w manipulacje, szczególnie wówczas, gdy chc ­ poslugujc si jzykiem Habermasa ­ opuci obszar dzialania komunikacyjnego i wykorzysta róne elementy dzialania strategicznego. Obok procedury normalizujcej, kolektywnych i dyskursywnych symboli itd., równie strategie manipulacyjne musz by uwaane za czci skladowe dyskursów. Jak mona okreli cel analizy dyskursywnej? W analizie dyskursywnej nie chodzi o stron producenta (tzn. mówcy), mianowicie z dwóch wzgldów. Z jednej strony prawie wcale nas nie interesuje mówca jako taki, lecz tylko jako uczestnik okrelonej formacji. Przy pomocy rónorodnych dyskursów analizowane s socjalne grupy albo spolecznoci, a nie poszczególne osoby albo organizacje pod ktem ich roli jako ,,producentów wyrae", lecz ze wzgldu na zwizki atrybutowe charakteryzujce dan formacj. Z drugiej strony nie interesuje nas ani odniesiony do producenta mowy osd zawarty w analizowanych wyraeniach, ani te zamierzony skutek. Analiza dyskursywna interesuje si wylcznie moliwym skutkiem wyraenia, istniejcego konkretnie w sytuacjach komunikacyjnych, bez podejmowania pytania, czy ten skutek byl przez producenta mowy zamierzony, czy te nie. Takie pytanie jest ju dlatego bez znaczenia, poniewa nie istnieje na nie zasadniczo adna odpowied, która spelnialaby kryteria naukowe. Dla analizy dyskursywnej dostpne s wylcznie rodki komunikacyjne, tak samo jak dla rekonstrukcji naukowej dostpne s wylcznie komunikaty. Analiza dyskursywna abstrahuje wic od indywidualnych upodoba, a koncentruje si na wicych wlaciwociach konstruktywnych oraz ich zastosowaniu w konstruktach i koncepcjach23. Czy to ogólne wymaganie moe by owocne od strony zaloe filozoficznych? Chcemy to sprawdzi na przykladzie Husserla i Foucaulta. Por. M. Fleischer, Allgemeine Kommunikationstheorie, Oberhausen 2006, s. 334 i n. Tame, s. 336 i n. Kazimierz Rynkiewicz 3. Szczególowe okrelenie osigni intuicji i dyskursu Zarówno intuicja, jak i dyskurs posiadaj od strony epistemologicznej znaczenie dla ludzkiego indywiduum oraz spoleczestwa. Bowiem ich ogólne osignicie ­ to ju widzielimy ­ polega na tym, e umoliwiaj one ostatecznie ludzkiemu podmiotowi w kadej formie jego egzystowania ,,racjonalne odnalezienie si" w rzeczywistym wiecie. Dalsz tego konsekwencj jest stworzenie fundamentu dla udanych poczyna komunikacyjnych. Jak moe to konkretnie wyglda, pokazuje nam np. Husserl na podstawie pojcia ,,wgldu w istot". 3.1. Intuicja u Husserla: wgld w istot Jeeli chcemy rozwaa pojcie intuicji u Husserla, to musimy sign do jego analiz fenomenologicznych, szczególnie z uwzgldnieniem redukcji ejdetycznej24. W tym kontekcie intuicja u Husserla osiga status poznania, które jest okrelane jako ,,wgld w istot". Ten rodzaj intuicji zostaje wprowadzony w nawizaniu do pytania, czy i jak moliwa jest czysta fenomenologia jako nauka. Glówna trudno dla naukowej analizy, która nie jest solipsystyczna, lecz weryfikowalna intersubiektywnie i obiektywnie obowizujca oraz dotyczy fenomenologicznie zredukowanej wiadomoci, polega bowiem na tym, e pozostajc na obszarze czystej refleksji (tzn. po dokonaniu redukcji fenomenologicznej) znajdujemy si wewntrz nieustannie ,,plyncej rzeki wci powracajcych fenomenów". Ogóln cech wiadomoci jest znajdowanie si w ,,procesie przeplywania", przebiegajcym wedlug rónych perspektyw epistemologicznych. Fenomeny mog by równie dane w dowiadczeniu refleksyjnym. Jednak samo dowiadczenie nie jest jeszcze nauk25. Dlatego Husserl twierdzi, e analiza wiadomoci nie chce by nauk badajc dowiadczenia, lecz nauk badajc istot, i w ogóle jako taka nauka moe dotrze do rezultatów naukowych. Wywody Husserla o fenomenologii jako nauce o istocie s wic cile powizane z jego ujciem czystego poznania apriorycznego, do którego moemy mie dostp na drodze intuicyjnej. Ujcie to jest wspierane przez matematyczny rodzaj mylenia. Zasadniczy element odzwierciedlonego w matematyce mylenia apriorycznego dostrzega Husserl w dokonaniu uwolnienia si od faktu. Innymi slowy, matematyk 24 Inny metodyczny rodek redukcyjny w systemie Husserla stanowi redukcja transcendentalna. W tym artykule musimy niestety zrezygnowa z jej wyjanienia por. na ten temat K. Rynkiewicz, Zwischen Realismus und Idealismus. Ingardens Überwindung des transzendentalen Idealismus Husserls, FrankfurtParisLancasterNew Brunswick 2008, s. 52 i n. 25 Por. R. Bernet i in., Edmund Husserl. Darstellung seines Denkens, Hamburg 1989, s. 74 i n. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... generalnie powstrzymuje si calkowicie od sdu dotyczcego rzeczywistoci, tzn. nie ma do czynienia z rzeczywistociami, lecz z moliwociami idealnymi i odnoszcymi si do nich prawidlami. W ten sposób ,,czysty" geometra nie tematyzuje np. indywidualnie dowiadczanych figur, lecz czyste ksztalty przestrzeni. Te za ukazuj same w sobie struktur ogólnoci, któr mona okreli przez wieloksztaltn aktywno umyslu dokonujcego ideacji i wgldu w idee26. Husserl opisuje metod poznania idei oraz istoty jako wariacj dokonujc si w czystym myleniu fantazyjnym, w której to, co jest ogólne (= czysty eidos, istota), da si rozpozna jako co przechodnio-identycznego (= inwariacja) na podstawie ksztaltów oraz przedmiotowoci, które s deklarowane jako moliwe rzeczywistoci27. Intuicyjne wejrzenie w ogólno istoty umoliwia wczeniejsze rozpoznanie a priori kadego moliwego ukonkretnienia istoty jako takiego, tzn. tylko uprzykladowienia w wiadomoci (jako czlonka obszaru pojedynczych czystych moliwoci). Dziki eidosowi moliwe jest sformulowanie prawidel koniecznoci, okrelajcych, co przedmiotowi musi koniecznie przyslugiwa, jeeli powinien on mie moliwo bycia przedmiotem tego wlanie rodzaju28. Na podstawie ugruntowanej w poznaniu istoty procedury intuicyjnej udaje si wic Husserlowi pokaza, e ogldowe dowiadczenie istoty w adnym razie nie implikuje postulowania jakiegokolwiek bytowania indywidualnego, a czyste istotowoci nie zawieraj adnych twierdze dotyczcych faktów29. Wyjanijmy teraz pojcie ,,istoty" jak równie jego kontekst ­ ale tylko w skrótowej formie. Oba te elementy posiadaj dla intuicyjnego poznania Husserla fundamentalne znaczenie. Istoty stanowi dla Husserla pomylane przedmioty (= pojcia). Dlatego zawierajce je intencje mog by spelnione tylko w formie kategorialno-ogldowej. Co wicej: one musz by w ten sposób te spelnione, jeeli nie chcemy pozosta tylko przy pustym, charakterystycznym sdzie (jak np. uywanie ogólnych nazw w zwyklej potocznej mowie), lecz aby to, co jest osdzane, uzyskalo peln wyrazisto. Wymagana wyrazisto nie pojawia si jednak ju wraz z intencj, lecz musi by dopiero uzyskana przy pomocy wypelniajcej syntezy kategorialnego ogldu, a zatem przy pomocy ogldu istoty. Intuicyjny ogld istoty (= ideacja) oznacza u Husserla 26 Por. E. Husserl, Gesammelte Werke, Bd. IX: Zur Phänomenologie des inneren Zeitbewusstseins (1893-1917), hrsg. v. R. Boehm, Den Haag 1956, s. 71, 76. 27 E. Husserl, Erfahrung und Urteil. Untersuchung zur Genealogie der Logik, hrsg. v. L. Langrebe, Hamburg 1999, § 86 i n. 28 Tame, § 90. 29 E. Husserl, Gesammelte Werke, Bd. III/1: Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen Philosophie. Erstes Buch: Allgemeine Einführung in die reine Phänomenologie, neu hrsg. v. K. Schumann, Den Haag 1976, § 7 i § 4. Na ten temat por. równie R. Bernet i in., Edmund Husserl..., s. 76 i n. Kazimierz Rynkiewicz na pocztku abstrakcyjne wyakcentowanie niesamodzielnej czci zawartoci jakiego indywidualnego faktu, jak równie jakiego syntetyzujcego aktu identyfikacji, ugruntowanego w wielu indywidualnych ogldach tego samego rodzaju30. Nastpnie Husserl wprowadza do swojej nauki o poznaniu intuicyjnym element myli fantazyjnej. W ten sposób fantazja przejmuje teraz t sam funkcj, co spostrzeenie, i jako dobrowolnie wyobraajca modyfikacja tego, co spostrzegane, moe nawet spostrzeganie przewysza31. W kocu zostaje dopuszczona ­ jak ju wyej wspomnialem ­ wariacja ejdetyczna, aby uzasadni poznanie istoty przy jednoczesnym jej ugruntowaniu. A wic widzimy, e pojcie intuicji u Husserla jest powizane z nieustannie modyfikujac si procedur poznawcz przedmiotów idealnych, które zostaj ujte pod ,,dachem eidosu". Uzyskanie dojcia do przedmiotów idealnych moemy przeto okreli jako specjalne osignicie intuicji u Husserla. Eidos (= istota) objawia si jednak na bazie fenomenologii ejdetycznej, w której wgldy w istot nie s celem samym w sobie, lecz wypelniaj swoj funkcj wewntrz fenomenologii transcendentalnej. Przeto nie mona przeoczy, e tak zbudowana fenomenologia Husserla stoi pod znakiem obu redukcji, ejdetycznej i transcendentalnej. Jeeli chodzi o eksplikacj tych redukcji, to ich kolejno wedlug Husserla moe by zasadniczo zmieniana. Tymczasem Elisabeth Ströker twierdzi, e sprawa nie jest tak prosta, jeeli chodzi o przeprowadzenie obu redukcji. Bowiem zmiana ich kolejnoci oznaczalaby, e dopuszczona jest wedlug wlasnego uznania droga wiodca od faktu do istoty faktu, i dalej do transcendentalnej istoty faktu, albo do istoty tego transcendentalnego fenomenu. W tym celu musialoby wprawdzie zosta pokazane, e transcendentalny eidos jakiego faktu jest identyczny z eidosem faktu transcendentalnego. Husserl jednak nigdzie tego nie uczynil32. Ta konstatacja prowadzi wic do powanej konsekwencji, dotyczcej zdefiniowania pojcia przez Husserla. Przyjwszy bowiem, e powinna zosta dopuszczona zamiana kolejnoci przy przeprowadzaniu redukcji, wówczas dokonaloby si to kosztem poznania intuicyjnego, dokladniej mówic kosztem stabilnej ejdetycznej podstawy tego poznania. Dlatego trzeba byloby zapyta, czy ugruntowanie intuicji musi te koniecznie zaklada plaszczyzn transcendentaln. W ten sposób bylaby otwarta droga do zbudowania skomplikowanej 30 E. Husserl, Gesammelte Werke, Bd. XIX/2: Logische Untersuchungen: Zweiter Band: Untersuchungen zur Phänomenologie und Theorie der Erkenntnis, hrsg. v. U. Panzer, Den Haag 1984, s. 690 i n. 31 E. Husserl, Gesammelte Werke, Bd. III: Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen Philosophie, Erstes Buch: Allgemeine Einführung in die reine Phänomenologie, hrsg. v. W. Biemel, Den Haag 1950, s. 129 i n. 32 Por. E. Ströker, Husserls transzendentale Phänomenologie, Franfurt am Main 1987, s. 89. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... koncepcji intuicyjnej. Ale wlanie od takiej koncepcji intuicja chce si zdystansowa na podstawie ,,prostoty swojej struktury". Takie osignicie zostaje raczej delegowane na adres procedury dyskursywnej, posiadajcej najczciej obszerny charakter. 3.2. Dyskurs u Foucaulta: koncepcja analizy dyskursywnej Aby dokona w prosty sposób przejcia do problematyki dyskursu, chcemy zacz od pytania, w jakiej relacji do rzeczywistoci stoi pojcie intuicji u Husserla. Odpowied na to pytanie brzmi, e element intuicji przyczynia si znaczco do zrozumienia epistemologicznego obszaru rzeczywistoci. To oznacza, e kiedy ma si intuicj Husserla przed oczami, wówczas staje si o wiele bardziej ewidentne, do jakich osigni epistemologicznych zdolny jest ludzki podmiot33. U Foucaulta znajdujemy wprawdzie take szereg analiz ulatwiajcych zrozumienie rzeczywistoci kadej z epok historii ludzkoci, jednak analizy te posiadaj charakter wychodzcy poza obszar epistemologii intuicyjnej. A wic dyskutowane s ­ z punktu widzenia spoleczestwa ­ midzy innymi takie tematycznie obszerne fenomeny, jak wiedza, wladza, oblkanie, seksualno. To s tylko niektóre podstawowe pojcia, odslaniajce rozumienie rzeczywistoci przez Foucaulta, chocia nie w sposób wyczerpujcy. Jak ju zostalo wspomniane, u Foucaulta mamy do czynienia ­ np. w przeciwiestwie do Habermasa ­ z ,,popularnym" pojciem dyskursu. Oznacza to, e jako dyskursu nie mamy tutaj tylko na myli ukazujcego si w formie jzykowej rozumienia rzeczywistoci kadej konkretnej epoki, lecz take jzykowo wytworzony ,,kontekst sensu", wymuszajcy jakie okrelone wyobraenie, które znowu wytwarza jednoczenie jako swoj podstaw okrelone ,,struktury wladzy" i posiada wlasne interesy. To prowadzi do powstania szczególnie szeroko rozcignitej koncepcji analizy dyskursywnej, która na podstawie regul dyskursu umoliwia spolecznociowy sposób mówienia. Dlatego ukazuje si tutaj istotna cecha dyskursu, a mianowicie zdolno do wytworzenia i strukturyzowania rzeczywistoci. Dalsz konsekwencj stanowi tak zwana ,,praktyka dyskursywna", która u Foucaulta sklada si z trzech elementów: (1) aspektów jzykowych (= dyskursu), (2) aspektów niejzykowych (np. instytucji politycznych), i (3) performatywnoci (= dokonania okrelonych sposobów przedstawiania)34. Po zarysowaniu ogólnego szkicu podloa dyskursywnego u Foucaulta, chcemy zwile rozway niektóre zasadnicze elementy (fenomeny) jego koncepcji. Rozpoczynamy od wiedzy. Na samym pocztku nie mona przeoczy Mam tutaj na myli przede wszystkim osignicie transcendentalne. Por. http://de.wikipedia.org./wiki/Diskursiv [31.07.2009]. Kazimierz Rynkiewicz dziela Archeologia wiedzy (1969). Foucault porównuje swoje postpowanie z archeologi formacji dyskursywnych, które w szczególnoci znajduj si pod wplywem elementów kulturowo-naukowych. Archeologia wiedzy uwaana jest za alternatyw uzupelniajc do historii idei. Foucault nie koncentruje przy tym swojej uwagi na indywidualnych autorach bd twórcach idei, lecz tylko na pojciu czlowieka w ogóle. Równie wiele innych poj z klasycznej historii idei zostaje wylczonych, jak np. podmiot, dzielo, tradycja35. A wic czlowiek jako taki ma do czynienia z wiedz, która ksztaltuje si epokowo, od czasów klasycznych, poprzez Renesans, a do XX wieku36. W taki sposób tworzy si porzdek rzeczy, gdzie decydujce s przede wszystkim trzy obszary wiedzy: historia natury (jako cz biologii), ekonomia i gramatyka (jako cz lingwistyki). Te trzy akademickie dyscypliny nie tylko przyczyniaj si do zmiany koncepcji czlowieka, lecz dostarczaj take podstawy do wytworzenia nowego pojcia wiedzy, a mianowicie episteme. Wedlug Foucaulta, nauki gromadz za malo obiektywnego poznania, mogcego poszerzy zakres wiedzy. Co wicej, tworz one stabilne dyskursywne formacje i pojciowe koordynanty okrelajce, co jest historycznie zmienne, co daje si zawsze dyskutowa, co jest zrozumiale oraz co jest falszywe. W ten sposób zostaje podana w wtpliwo myl o kontynuowanym postpie, a zamiast tego wspierana jest myl o przypadkowej przemianie struktur formacyjnych. Gra dyskursów sama rozsdza o tym, co moe by pomylane oraz co stanowi fundament wiedzy37. Z pojciem wiedzy u Foucaulta scile polczona jest problematyka wladzy. W pimie Kontrolowanie i karanie. Narodziny wizienia czytamy: Trzeba przypuszczalnie odmówi mylenia tradycji kierowanej przez wyobraenie, i wiedza moe istnie tylko tam, gdzie zasuspendowane s relacje wladzy, e wiedza moe si tylko rozwija poza zaleceniami, zadaniami oraz interesami wladzy. [...] Raczej naley przyj [...], e wladza i wiedza bezporednio si implikuj, e nie istnieje adna relacja wladzy bez konstytuowania si odpowiedniego obszaru wiedzy. Te relacje pomidzy wladz i wiedz dlatego nie mog by analizowane wychodzc przy tym od podmiotu poznania [...]. Co wicej, naley uwaa, e poznajcy podmiot, poznawany przedmiot i sposoby poznania tworz kadorazowo efekty fundamentalnych kompleksów dotyczcych wladzy i wiedzy, oraz ich historycznych transformacji38. Por. np. G. Gutting, Michel Foucalt´s archeology of scientific reason, Cambridge 1989, s. 227 i n. Por. te http://de.wikipedia.org/wiki/Michel-Foucault, s. 6 (31.07.2009). 36 Dzisiaj trzeba byloby z pewnoci powiedzie ,,a do XXI wieku". 37 Por. I. Breuer i in., Welten im Kopf. Profile der Gegenwartsphilosophie, Hamburg 1996, s.177 i n. oraz 118 i n. 38 M. Foucault, Überwachen und Strafen. Die Geburt des Gefengnisses, Frankfurt am Main 1977, s. 39 i n. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... A wic widzimy, e wiedza dziki jej polczeniu z wladz nie jest ju pojmowana jako efekt regulujcych struktur, które nale do dyskursów, lecz jako niedajcy si obej przypadkowy rezultat relacji sil oraz jako ich samoistnie utrzymujca si przy wladzy interwencja w wiecie39. Wladza40, wspierana przez wiedz, moe nie tylko przyczynia si do radykalnej przemiany spoleczestwa, lecz take w niektórych przypadkach doprowadzi spoleczestwo do oblkania. Pominwszy liczne systemy totalitarne, które pozostawily w historii ludzkoci swoje wyrane lady, wplywajc na jej wydarzenia, mona, wedlug Foucaulta, takie same negatywne skutki zauway równie w slaboci struktur socjalnych, które epokowo ulegaj zmianie. Spowodowana przez utrat cnót niewydolno sfery socjalnej prowadzila zawsze do potnego wyobcowania istot ludzkich. W ten sposób traktowani byli w redniowieczu wedlug Foucaulta np. ludzie trdowaci41. Wyobcowanie to, które zawsze stoi pod wplywem czynników czasowo uwarunkowanych, doprowadzilo oprócz tego do powstania nowoczesnych klinik psychiatrycznych. Podobne przeksztalcenie mona zauway w przypadku orodków wiziennych. Inny przyklad wyobcowania, w które uwiklana byla kultura zachodnia, stanowi seksualno. Debata o seksie byla i jest nieustannie ,,podgrzewana" ­ poczwszy od redniowiecznych katalogów spowiedzi, a do nowoczesnej psychoanalizy. Wlanie zakaz i próba ukrycia nie wplywaj regulujco na debat o seksie, lecz j prowokuj. W drugim tomie dziela Seksualno i prawda Foucault zajmuje si np. etyk seksu i ogólnie ,,uywaniem rozkoszy" w antycznej Grecji. Swoj szczególn uwag kieruje na homoseksualno i na relacje milosne zachodzce midzy czlonkami mlodziey mskiej oraz na kierujce nimi mechanizmy moralno-etyczne42. Analiza fenomenów, w których najczciej ukazuje si wyobcowanie, wplywa równie na definiowanie kultury przez Foucaulta. A wic kultura jest definiowana przez okrelenie jej granic oraz odrzucenie tego, co ley na poza tymi granicami43. Dlatego decydujac rol odgrywa tutaj wytwarzanie i strukturyzacja rzeczywistoci. W ten sposób Foucault daje si jeszcze raz rozpozna jako strukturalista. Por. równie R. Keller, Michel Foucault, Konstanz 2008. Jak to moe si dokona, moemy przykladowo zaobserwowa na przykladzie rozwoju techniki militarnej. Jeeli jaka armia dysponuje nowoczesnym sprztem, to posiada ona najczciej przewag wobec innej, gorzej uzbrojonej armii. 41 Por. U. Marti, Michel Foucault, München 1999, s. 18. 42 Por. http://de.wikipedia.org/wiki/Michel-Foucault [31.07.2009]. 43 Por. M.S. Kleiner, Michel Foucault. Eine Einführung in sein Denken, Campus 2001, s. 43 i n. Kazimierz Rynkiewicz 4. Krytyczne okrelenie relacji midzy intuicj i dyskursem ,,Wraz z Deweyem jestem przekonany pisze W.V.O. Quine e wiedza, umysl i znaczenie s czeciami wiata, którym si one zajmuj, i e czci te musz by analizowane w empirycznym nastawieniu przenikajcym nauki przyrodnicze. Dla pierwszej filozofii nie ma tutaj adnego miejsca"44. To twierdzenie Quine'a umoliwia nam ju uksztaltowanie podstawy, na której moglibymy rozpocz krytyk relacji istniejcej pomidzy intuicj a dyskursem45. W tym kontekcie moglibymy najpierw latwo stwierdzi, e nie tylko wiedza, umysl i znaczenie s czciami wiata, ale te intuicja i dyskurs. Calkiem inaczej wygldalaby sytuacja, gdybymy chcieli podejmowa zagadnienie, czy intuicj i dyskurs mona analizowa empirycznie. Jako epistemologicznie ugruntowane elementy, intuicja i dyskurs przedstawiaj ­ co najmniej w sensie zwyczajnego ujcia ­ dwie przeciwstawne metody obcowania z wiedz przez ludzkie podmioty. Ich przeciwstawne pozycje mona byloby w pewnym stopniu porówna z sytuacj Descartes'a odnonie do problemu ,,cialodusza"46. Chocia intuicja i dyskurs istniej w wiecie, gdzie maj zawsze do spelnienia istotne, ale kadorazowo specyficzne zadania epistemologiczne, podejmowane s czsto próby zmierzajace do ich wzajemnej bezowocnej konfrontacji, a nawet próby zniszczenia ich holistycznej wspólegzystencji. Ta ostatnia próba zachodzi ju wtedy, kiedy filozoficzna uwaga zostaje wyczerpujco powicona tylko jednemu elementowi, tzn. albo intuicji, albo dyskursowi, za drugi element pozostaje niejako poza obszarem zainteresowania. Tymczasem ju na podstawie codziennego obcowania ludzkich podmiotów z wiedz naley respektowac tez, e epistemologiczny obszar, który ma by poddany analizie, musi by ju sam w sobie uwaany za nieograniczony. Oznacza to, e trzeba odwola si do wszystkich nam dostpnych epistemologicznych moliwoci, aby móc w sposób wystarczajcy zagwarantowa obiektywno ukazujcej si nam rzeczywistoci. Na tak okrelonej plaszczynie nie znalazloby si miejsce ani dla Husserla, ani dla Foucaulta. To wlanie zamierzamy dokladniej wyjani. Prezentowane w tym artykule rozwizanie stara si wypracowa pewn syntez intuicji oraz intelektu, w którym ostatecznie s ugruntowane wszystkie typy dyskursów. To stanowi te widoczn drog do uzyskania holistycznego 44 Por. W.V.O. Quine, Ontologische Relativität und andere Schriften, Franfurt am Main 2003, s. 43. 45 Oczywicie chcemy tutaj najpierw pomin naturalne tendencje Quine'a. 46 Descartes mówi, jak wiadomo, o dwóch niedajacych si (ontologicznie) pogodzi substancjach. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... modelu umyslu, który jest w stanie skutecznie realizowa swoje cele w nieustannie zmieniajcej si rzeczywistoci. Poniewa w filozofii spór na temat epistemologicznej strukturyzacji umyslu jest nie tylko zawsze moliwy, lecz nawet podany, dlatego trzeba wprowadzi do dyskusji rónorodne momenty epistemologiczne, aby póniej zobowiza je do realizacji odpowiednich zada, np. powizanych z przypomnieniem, intelektem, yczeniem, fantazj, intuicj itd. W ten sposób powstaje nastpujcy schemat:47 P R F I (1) (2) (3) (4) (5) planuje analizuje reflektuje realizuje organizuje SYNTEZA (6) otrzymuje (7) odslania (8) inspiruje (9) lczy (10) orientuje Legenda: P ­ przypomnienie, R ­ intelekt, ­ yczenie, F ­ fantazja, I ­ intuicja. Ten holistycznie uksztaltowany schemat ukazuje zwizek funkcji (1 do 10) realizowanych na plaszczynie ludzkiego umyslu. Wszystkie te funkcje ugruntowuj ,,ycie umyslu"48. W ten sposób tworzy si nieustannie otwarta synteza wzajemnie wspierajcych i uzupelniajcych si funkcji: planowanie, analizowanie, reflektowanie, realizowanie, organizowanie, otrzymywanie, odslanianie, lczenie, orientowanie itd. Za ogólne urzeczywistnienie kadej z tych funkcji odpowiedzialne s dwa elementy: intelekt (wzgldnie rozum) oraz intuicja. Dokladniejsza analiza pokazuje, e równie wtedy, kiedy np. funkcje 1­5 w pierwszym rzdzie mog zosta zrealizowane przez sam intelekt, równoczenie odczuwalne jest wspóldzialanie intuicji, oczywicie w sposób, Por: R. Obermayr-Breitfuß, Theorie..., s. 27. Naturalnie wymienione funkcje nie wyczerpuj ,,ycia umyslu". Stanowi one jedynie zasadnicz baz, na której umysl si porusza. Kazimierz Rynkiewicz którego ustalenie wymaga szczególnego wysilku epistemologicznego. Ale mona powiedzie i odwrotnie: w procesie realizacji funkcji 6­10 przez sam intuicj odczuwalny jest te wplyw intelektu. Przy tym chodzi o to, e intelekt stabilizuje baz umoliwiajc dopiero ksztaltowanie si aktywnoci intuicyjnej. Zarówno intelekt, jak te intuicja wymagaj ­ jak to jest wyranie widoczne na powyszym schemacie ­ bezporedniego przygotowania swoich aktywnoci: w przypadku intelektu czyni to akt przypomnienia, za w przypadku intuicji akt yczenia i fantazji. Poza tym trzeba doda, i ze wzgldu na intuicje, konieczne jest postulowanie poredniego przygotowania, które zawdziczamy intelektowi wraz z calym jego ,,otoczeniem epistemologicznym". Cala ta konstelacja, w której manifestuje si synteza intuicji oraz intelektu, posiada charakter dyskursywno-intuicyjny. Podczas gdy dyskursywne wlaciwoci s gwarantowane przez osignicia intelektu, zadaniem intuicji jest troska o utrzymanie wlaciwoci intuicyjnych oraz ich skutecznego funkcjonowania. Trzeba zapyta: w jakiej relacji stoi teza postulujca konieczno procedury syntetyzujcej do zaloe Husserla i Foucaulta? Fenomenologiczny projekt Husserla znajduje si wlanie pod wplywem intuicji, co moglimy powyej zaobserwowa. Pojcie intuicji objawia si w tzw. ogldzie istoty, a wic w intuicyjnej procedurze celujcej w poznanie istoty jakiego bytowania. Jednak tak zbudowana transcendentalna fenomenologia Husserla narzuca wiele pyta. Po pierwsze, trzeba zauway, e Husserl demonstrowal wariacj ejdetyczn zawsze tylko za pomoc najprostszych przykladow z obszaru przedmiotowociowego. Jednak objanie istoty rzeczowych znacze (poj), w których pokazuje si poznanie intuicyjne, nie mona bez problemu przenie na relacje, a tym bardziej na relacje dotyczce struktur cogitocogitatum. U Husserla nie znajdujemy bliszych wyjanie tej problematyki. Wyrane jest u niego tylko, e równie i w przypadku takich relacji obowizuje zasada dobrowolnego przeksztalcania aktów fantazji. Dlatego wariacja ejdetyczna okazuje si aktem wychodzcym poza obszar znacze rzeczowych. Inny problem powizany jest z pytaniem, czy, i ewentualnie w jakim zakresie, dopuszczalne jest w ogóle uywanie pozna istotowych wewntrz epoché. Dla okresu Idei I jest nie tylko rzecz charakterystyczn, e Husserl postawil sobie to pytanie, lecz równie i to, e wahal si udzielajc na nie odpowiedzi, aby w kocu metodycznie zasugerowa prawie niedajc si zaakceptowa decyzj. Jak moglo Husserlowi w ogóle przyj na myl pytanie, czy istoty naley dopuci wewntrz epoché, poniewa redukcja transcendentalna odnosila si wyranie ­ od strony sensu do wiata rzeczywistego? Jeeli istoty s idealnymi wytworami mylenia i nie s dotknite przez rzeczywisto oraz zachodzce tutaj zmiany w module obowizywania i przeksztalcania, to nie moe by w nich w adnym razie rzeczywistego bytu. Dlatego przemylenia Husserla nie moglyby si nawet sensownie ukazywa czytelnikowi, ju Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... sama próba dokonania redukcji prowadzilaby w pustk. W kontekcie intuicyjnego poznania istoty nie mona równie przeoczy, e Husserl nie mógl wystarczajco odpowiedzie na pytanie, czy istoty mona uj adekwatnie, czy te nieadekwatnie49. Poza tym rzuca si jeszcze w oczy, e Husserl, jeeli chodzi o poznanie istoty, jedynie wyjte spod wplywu transcendentalnej redukcji, pozwala si prowadzi wylcznie aspektom praktycznym. Decydujce jest tutaj, a wic z myl o czystej fenomenologii jako nauce, zapotrzebowanie na wgldy istotowe w strukturze czystej wiadomoci. Inny problem jest w kocu powizany z nastepujc kwesti: jeeli Husserl widzial w epoché wraz z czyst wiadomoci transcendentaln udostpniony obszar tego, co jest dane jako absolutnie niepodlegajce wtpliwoci, to apodyktyczno mogla si najpierw odnosi tylko do nienegowalnej egzystencji czystych przey. Bez szkody dla dokladniejszego okrelenia ich zakresu, oba typy ewidencji (adekwatno i apodyktyczno ewidencji) zostaly ze sob zrównane. Powodem jest albo to, e Husserl pojmowal adekwatn ewidencj (tzn. calkowite samo-wydanie si) jako moliw dokladnie wówczas, kiedy co danego bez wtpienia egzystuje, bd to, e chcial dla tego, co bez wtpienia egzystuje, wykluczy nieadekwatno realizowanych intencji. Tymczasem nie jest wcale oczywiste, e adekwatno i apodyktyczno ewidencji koniecznie musz do siebie przynalee50. Problemy te, które wynikaj z zaloe Husserla, zbudowanych na zasadzie intuicyjnej procedury poznawczej, pokazuj wyranie, jak trudne jest przekonujce uzasadnienie filozoficznej pozycji bez gruntownego posluenia si epistemologicznymi rodkami innego rodzaju. Mam tutaj na myli rodki, które s mocniej ugruntowane w procedurze dyskursywnej. Chocia fenomenologiczne postpowanie Husserla zawsze zmierza do realizowania jasno zdefiniowanych celów, które stoj pod presj uzasadnienia filozofii jako nauki cislej, to jednak nie moe si ono okaza odporne na niektóre epistemologiczne niebezpieczestwa51. Husserlowi brakuje bowiem jednoznacznie syntetyzujcej refleksji, która z kolei wymaga wyjcia poza plaszczyzn ogldu istoty jako procedury poznawczej. Wikszy sukces na obszarze klasycznej fenomenologii Husserla mona by dlatego, moim zdaniem, wówczas osign, gdyby wykazalo si wicej zainteresowania i otwartoci dla metod dyskursywnych. Jednak mialoby to oczywicie te pewne konsekwencje, jak np. modyfikacj kompetencji i zakresu obu redukcji52. Por. E. Ströker, Husserls transzendentale Phänomenologie, s. 90 i n. Por. tame, s. 92 i n. 51 Mona byloby tutaj wymieni problem transcendentalnego idealizmu i jego konsekwencje (por. na ten temat K. Rynkiewicz, Zwischen Realismus...). 52 Naturalnie stalo si to dla pónego Husserla jasne; por. np. jego dzielo Kryzys.... Równie i w tym pimie metoda fenomenologiczna wplywa na postpowanie Husserla. Kazimierz Rynkiewicz Natomiast u Foucaulta trzeba zauway, jeeli chodzi o zagadnienie dotyczce roli elementów syntetyzujcych w jego projekcie dyskursywnym, e istnieje take u niego caly szereg elementów problematycznych, umoliwiajcych nam sformulowanie powanych zarzutów. Foucaultowi mona np. zarzuci, e swoje krytyczne mylenie zawdzicza fikcjonalistycznemu przypisywaniu poznania, podajcego w wtpliwo nierozrónialno epistemologiczn. Jego teoria dyskursu posiada w wielu miejscach duo niedocigni i jest przeniknita wewntrznymi sprzecznociami. Slabo tej teorii polega przede wszystkim na tym, e umoliwia ona upodmiotowienie si dyskursów. Podmioty nie s jednak samymi dyskursami, ale jedynie nonikami dyskursów, o czym Foucault w ogóle nie wspomina. Równie pojcie wladzy pozostaje kompletnie poza procesem (pojciowego) rónicowania. Teza o ,,zdyscyplinowanym spoleczestwie", któr Foucault proponuje, jest skutkiem tego, e nie zna on rozrónienia pomidzy autorytetem, przymusem, przemoc, wladz, panowaniem i uprawnieniem. Nieuzasadnione wyakcentowanie orodków psychiatrycznych i wiziennych prowadzi do tego, e inne typy jednostek organizacyjnych (jak np. fabryki, szkoly itp.) pozostaj w ogóle niezauwaone. Dlatego Foucault jest slusznie nieraz uwaany za intelektualnie nieuczciwego, empirycznie i absolutnie niepewnego, krypto-normatywnego ,,lowc szczurów w modernizmie"53. Chocia Foucaultowi bez wtpienia zawdziczamy caly szereg impulsów, równie epistemologicznych, szczególnie za jego analizom ,,archeologiczno-genealogicznym" z dziedziny nauk humanistycznych oraz dotyczcych aspektów rzdzenia, to mona mu generalnie zarzuci reprezentowanie anarchicznego nihilizmu, wynikajcego z sympatii do Nietzschego. Za dokonanie epokowego podzialu Foucault placi cen selektywnego traktowania historycznych wydarze54. Dalszym skutkiem takiej konstelacji jest ograniczajce strukturyzowanie rzeczywistoci. W kocu jest te niedopuszczalne odrzucenie wszystkich zdobyczy Owiecenia jako ideologicznych, gdy w ten sposob nie moe zosta rozwinita adna praktyka dokonujca przeksztalce w spoleczestwie55. Gdybymy zapytali, jakie rodki moglyby ewentualnie pomóc dyskursywnemu projektowi Foucaulta w wyjciu z tego epistemologicznie mizernego poloenia, wówczas powinnimy skoncentrowa nasz uwag ­ podobnie jak to mialo miejsce u Husserla ­ na pojciu epistemologicznie aktywnej syntezy. Rónica wobec Husserla polegalaby wprawdzie na tym, e Foucault powinien obok procedury dyskursywnej dopuci te procedur intuicyjn. Pojawiloby si tylko pytanie, jak dalece taka procedura intuicyjna powinna pozostawa Por. H.U. Wehler, Die Herausforderung der Kulturgeschichte, München 1998, s. 4595. Por. U. Marti, Michel Foucault..., s.130, 149 i n., 165. Por. I. Breuer i in., Welten im Kopf..., s. 114. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... pod wplywem metody fenomenologicznej. Intuicja i dyskurs powinny wic we wzajemnej kooperacji przenika kade filozoficzne zaangaowanie, unikajc przy tym bezowocnego wspólzawodnictwa. 5. Refleksja podsumowujca: denie komplementarne W powyszym tekcie widzielimy, e istniej dwa sposoby poznania (wzgldnie procesy mylenia), które pozornie stoj w sprzecznoci, ale te mog si uzupelnia: intuicja i dyskurs (albo dyskursy). Okazalo si, e oba te procesy nie s w pelni równowartociowe, poniewa uzdolnienia intuicyjne s od strony historyczno-rozwojowej starsze ­ i w przeciwiestwie do dyskursu uczestnicz mniej czy wicej w kadej sytuacji yciowej56. W tym ostatnim fragmencie naszych rozwaa, uzdolnienia intuicyjne powinny by dlatego uznane za fundament do refleksji podsumowujcej. Intuicje s szczególnym rodzajem epistemologicznego nastawienia podmiotów wobec wydawanych przez nie sdow i mog posiada najróniejszy charakter odniesienia. Matematyk moe mie np. intuicj, e hipoteza Fermata57 jest prawdziwa. Jeeli kto rozmyla o zagadnieniach moralnych, moe posiada intuicj, e matka w sytuacji grocego niebezpieczestwa jest najpierw zobowizana do ratowania wlasnego dziecka. Intuicje dotycz zarówno wypowiedzi mocno teoretycznych i kompleksowych, jak te stanów rzeczy w sytuacjach realnych i fikcyjnych (wyobraonych). Jeeli jestemy intuicyjnie przekonani o prawdziwoci poznania jakiego stanu rzeczy, czsto nie jestemy w stanie poda argumentów uzasadniajcych nasz ocen. Dopiero póniej okazuje si, e intuicja opierala si jednak na slusznych argumentach. Na skutek dokladniejszej refleksji, rezultat poznania intuicyjnego moe ulec zmianie. To co wydawalo si na pocztku klarowne, moe po dokonaniu gruntownej refleksji sta si niepewne. W niektórych przypadkach moemy te zauway, e intuicje opieraj si na uprzedzeniach. Intuicje mog by wreszcie mniej lub bardziej pewne. Podczas gdy w matematyce i naukach empirycznych intuicji zasadniczo nie przysluguje szczególna funkcja, poniewa matematyka posluguje si formalnie poprawnymi dowodami, a nauki empiryczne osigaj swoje rezultaty Por. R. Obermayr-Breitfuß, Theorie..., s. 59. Mona byloby tutaj uwzgldni równie dialogi Platona. 57 ,,Wielkie twierdzenie Fermata" zostalo sformulowane w XVII wieku przez Pierre'a de Fermat, ale udowodnione dopiero w roku 1993 przez Wilesa i Taylora. Powiada ono, e n-ta potga jakiej liczby, jeeli n > 2, nie moe zosta rozloona na sum dwu potg tego samego stopnia; obowizuje ono dla liczb calkowitych 0 i potg naturalnych, por. http://de.wikipedia. org/wiki/Fermatsche-Vermutung [16.09.2009]. Kazimierz Rynkiewicz na podstawie danych empirycznych, stanowi ona dla filozofii wrcz niezastpiony rodek w procesie rozumowego rozwaania rónych rozwiza problemów; moglimy to zaobserwowa wlanie u Husserla. Intuicje posiadaj systematyczne znaczenie w uzasadnianiu prawdy jakiej okrelonej teoretycznej alternatywy. Jeeli np. w filozofii moralnej chodzi o ukazanie, czy dzialania podmiotu ludzkiego mona ogólnie osdza pod ktem przewidywalnych konsekwencji (teza utylitarystyczna), albo te dla oceny moralnej elementem decydujcym jest wymaganie ogólnego podania za zasad, wedlug której si postpuje (etyka Kanta), albo wreszcie chodzi o postaw, w jakiej (i przez jak) pewien czyn zostaje dokonany (etyka cnoty, por. Arystoteles), to bdziemy mogli bardziej przybliy si do wywaonej, rozumnej oceny wtedy, kiedy odniesiemy róne teoretyczne alternatywy do konkretnych moliwych sytuacji, oraz intuicyjnie sprawdzimy ich konsekwencje w konkretnych przypadkach. Wówczas szukamy wic teorii, która najbardziej odpowiada intuicjom nieulegajcym presji obcienia wywolanego krytyczn refleksj. Podobnie jak w filozofii moralnej rzecz ma si te we wszystkich dyscyplinach filozoficznych. Intuicyjna weryfikacja przez zastosowanie w konkretnych przypadkach naley do racjonalnego rozwaania tez filozoficznych58. Dlatego powinno by czym zrozumialym, e intuicja moe si sprawdzi tylko na racjonalnej plaszczynie pozostajcej pod wplywem elementów dyskursywnych. Intuicja i dyskursy powinny by traktowane w równy sposób wtedy, kiedy chodzi o uzyskanie nowego poznania i nowej wiedzy. Do uzyskania nowej wiedzy nie prowadzi wylcznie czysta procedura dyskursywna. To, co ogólnie rozumie si przez mylenie racjonalno-analityczne, nie moe oby si calkowicie bez intuicji. Chocia intuicja i dyskurs s zasadniczo postrzegane jako dwa przeciwstawne systemy, naley je, moim zdaniem, uwaa za nierozdzielnie polczone podsystemy albo za komplementarne procesy ludzkiej zdolnoci poznawczej59. Dopiero w ten sposób moliwe jest komplementarne denie ludzkiego ducha czy umyslu, co moe wyj na dobre nie tylko samej filozofii, lecz take nauce w ogóle. Na kocu bdzie korzystal z tego pojedynczy czlowiek i cala ludzko, szczególnie na szeroko pojtym obszarze kultury. Por. M. Nida-Rümelin, Der Blick von innen. Zur transporalen Identität bewusstseinsfähiger Wesen, Frankfurt am Main 2006, s. 54 i n. 59 Por. R. Obermayr-Breitfuß, Theorie..., s. 59. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... Streszczenie Celem niniejszego artykulu jest krytyczna, epistemologiczno-fenomenologiczna analiza relacji midzy pojciami intuicji i dyskursu, z uwzgldnieniem stanowiska Husserla i Foucaulta. Zasadnicze pytanie przybiera nastpujc form: na co sta intuicj i dyskurs? W procesie analizy zostaj okrelone zarówno ogólne, jak te specyficzne epistemologiczne moliwoci oraz osignicia obu tych poj. Podczas gdy ogólne osignicie stanowi wyakcentowanie umiejscowienia ludzkich podmiotów w realnym wiecie, specyficzne osignicie powizane jest z dostpem tych podmiotów do obszaru przedmiotowoci idealnych. Taka sytuacja wymaga ,,denia komplementarnego", tzn. syntezy intuicji oraz intelektu. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Na co stać intuicję i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna w oparciu o myśl Husserla i Foucaulta

Download PDF
21 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/na-co-sta-intuicj-i-dyskurs-analiza-epistemologiczno-fenomenologiczna-JQRRabZIiw
Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0008
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 1 (85), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0008 Kazimierz Rynkiewicz Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna w oparciu o myl Husserla i Foucaulta Slowa kluczowe: intuicja, dyskurs, epistemologia, fenomenologia, holizm, synteza, E. Husserl, M. Foucault 1. Wprowadzenie Przed paru tygodniami, bdc z kilkoma przyjaciólmi na przejadce rowerowej wokól Jeziora Starnberg (Stanberger See) w Bawarii, dowiadczylem bardzo interesujcego przeycia. Kiedy wracajc zbliylimy si do skrzyowania dróg rowerowych, nie wiedzielimy, czy powinnimy pojecha na prawo, czy na lewo. Na szczcie pojawila si spontaniczna, intuicyjna propozycja od jednego z moich przyjaciól ­ jak si potem okazalo, calkiem sluszna e powinnimy pojecha na lewo. I decyzj t zawdziczalimy kobiecie. Czasem taka intuicyjna decyzja jest nazywana ,,kobiec intuicj". Czste opisywanie intuicji w filozofii spoczywa na polaryzujcej parze poj intuicja­dyskurs i jest ugruntowane przede wszystkim epistemologicznie. Podczas gdy poznanie dyskursywne korzysta ze zmyslowych spostrzeen oraz nadbudowujcych si na nich elementów procesu wnioskowania, to poznanie intuicyjne stanowi pewien duchowy (bd umyslowy) ogld. Dlatego wspomniana powyej decyzja mojej przyjaciólki posiada duchowo-ogldowy charakter, tzn. nie powstala w procesie dyskursywnym, ktory bylby zakotwiczony w spostrzeeniach zmyslowych i wnioskowaniu. Znaczenie intuicji w filozoficznej debacie zostalo przede wszystkim zauwaone przez Spinoz, Fichtego i Husserla, natomiast znaczenie dyskursu przez Habermasa i Foucaulta. Kazimierz Rynkiewicz W niniejszym artykule bdziemy mie na uwadze przede wszystkim przemylenia Edmunda Husserla i Michela Foucaulta. Rdze koncepcji fenomenologii Husserla stanowi tzw. wgld w istot (Wesenschau), który powinien umoliwi nam dostp do istotowej struktury przedmiotu, oraz moe pozwoli na abstrahowanie od indywidualnych szczególnych elementów albo przypadkowych wariacji. Poniewa proces bezporedniego wewntrznego wgldu znajduje si od strony pojciowej najbliej, Husserl nazwal ten proces mylenia ,,intuicj". Uzasadnienie nauki rozpoczyna Husserl za pomoc kategorii ,,intuicja" i ,,ewidencja"1. Aktualnie popularne pojcie ,,dyskursu" jest za podejmowane w oparciu o koncepcj analizy dyskursu pochodzac od Foucaulta. Jest to pewna odmiana filozoficznego pojcia dyskursu, który naley odrónia od jzykowo-naukowego pojcia dyskursu2. Jako poststrukturalista, Foucault bada przemian systemów mylenia. Przy tym rozumie dyskurs jako proces tworzenia si tych prawd, w których ,,moliwe jest rozmylanie nad naszym bytem". Jako dyskurs, naley wic rozumie ukazujce si na bazie jzyka rozumowe ujcie rzeczywistoci kadej epoki (w historii ludzkoci). Reguly dyskursu definiuj okrelony obszar wiedzy3. Tak ugruntowane pytanie niniejszego artykulu brzmi: Na co sta intuicj i dyskurs? Najpierw zostaje podjta próba ogólnego filozoficznego okrelenia osigni intuicji i dyskursu. W dalszej czci staramy si ju ukaza, na czym polega szczególne osignicie obu tych poj, a mianowicie w kontekcie pojcia ,,wgld w istot" u Husserla i ,,analizy dyskursu" u Foucaulta. Nastpnym krokiem jest krytyczne sformulowanie istniejcej relacji midzy intuicj a dyskursem, na podstawie wczeniej uzyskanego ujcia. Artykul koczy si podsumowujac refleksj, która ostatecznie precyzuje potrzeb komplementarnoci intuicji i dyskursu. 2. Ogólne okrelenie osigni intuicji i dyskursu Pojcia ,,intuicja" i ,,dyskurs" uywane s zarówno w yciu codziennym, jak te w kontekcie naukowych poczyna (np. w wykladach i w literaturze). Najczciej zostaj uwypuklone dwa aspekty obu tych poj, aspekt epistemologiczno-fenomenologiczny o raczej teoretycznym charakterze oraz ugruntowany 1 Intuicja odgrywa równie wan rol w psychologii i kognitywistyce. W psychologii Carla Gustava Junga intuicja jest postrzegana jako instynktywne ujcie albo uczuciowa wiedza. W kognitywistyce intuicja jest za ujta jako centralna zdolno do przetwarzania informacji (por. http://de.wikipedia.org/wiki/Intuition, s. 2 i n. [31.07.2009]. 2 Inn odmian stanowi filozoficzne pojcie dyskursu Habermasa, który rozwinl je w kontekcie swojej etyki dyskursywnej. Przez jzykowo-naukowe pojcie dyskursu naley rozumie wyklad. 3 Por. http://de.wikipedia.org./wiki/Diskursiv, s. 1 i n. [31.07.2009]. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... w praktyce aspekt kognitywny. Jeeli chce si osignicia intuicji i dyskursu przekonujco okreli, naley oba te aspekty utrzymywa w pewnej równowadze, jak to ma równie miejsce w filozofii4. A wic spróbujmy to uczyni, oczywicie w odniesieniu do poj ,,intuicji" i ,,dyskursu". 2.1. Intuicja Precyzyjne okrelenie istoty intuicji jest wszystkim innym anieli prost spraw, poniewa pod intuicj kryj si zazwyczaj rónorodne pojcia. Za synonimy intuicji w jzyku potocznym uwaane s np.: mój zmysl czucia, blyskawiczna myl, pewna wizja, wiedza, wewntrzny glos, wewntrzne sumienie itd. Dlatego mogla te moja znajoma, z któr bylem na przejadce rowerowej, powiedzie: ,,Wiem, powinnimy pojecha na lewo". W tym kontekcie intuicj mona wstpnie zdefiniowa nastpujco: ,,Intuition is a clear knowing without being able to explain, how one knows"5. Intuicja jest wic jasn wiedz, przy czym nie jestemy w stanie wyjani, jak wiedza ta doszla do skutku. Dalej, jest ona sensorycznym procesem zachodzcym w czlowieku, który jest pobudzany za pomoc szczególnego rodzaju interaktywnoci, zarówno wewntrz, jak i na zewntrz naszego ciala, co wplywa na nasz stabilno i optymalny sposób funkcjonowania. Ten sensoryczny proces oddzialuje na nasze zachowanie, uczucia i myli w taki sposób, e albo poruszamy si niewiadomie, czynic kolejny krok, albo otrzymujemy faktyczne informacje dla naszych decyzji, w jakim kierunku powinnimy uczyni nasze dalsze kroki6. W ten sposób dochodzi do powstania holistycznego obrazu intuicji, gdzie intuicja przedstawia polczenie wiata biologicznego ze wiatem wiadomoci. Pojawia si pytanie: jak rol przypisuje si intuicji w tym holistycznym wiecie? Odpowiadajc, naley na wstpie dokona rozrónienia pomidzy intuicjonistami klasycznymi i nowoczesnymi7. Klasyczne rozumienie intucji, które jest lczone przede wszystkim z nazwiskami Barucha Spinozy (16321677) i Henriego Bergsona (18591941), zmierza do ujcia intuicji jako przeciwiestwa rozumu i intelektu. Sama intuicja umoliwia poznanie prawdy i dostarcza dowiadczenia ostatecznej pewnoci. Dlatego Spinoza próbuje w swoim glównym dziele Ethica ordine geometrico demonstrata wyjani wszelkie ukazywanie si psychicznego ycia z zasady samoutrzymania si. W deniu do samoutrzymania si, które jest identyczne z deniem do prawdziwego poznania, ley istota czlowieka. Najwyszym Mam tutaj na myli równowag pomidzy filozofi teoretyczn i praktyczn. Por. R. Obermayr-Breitfuß, Theorie und praktische Anwendungen, Norderstedt 2003, Por. tame, s. 253. Slowo ,,nowoczesny" jest tutaj uywane w sensie ,,wspólczesny". s. 28. Kazimierz Rynkiewicz poznaniem jest poznanie intuicyjne i obejmuje ono wszystko wychodzc od Boga, tzn. od istoty jego atrybutów, a wic pod ktem wiecznoci8. Droga do tego poznania prowadzi wedlug Spinozy przez dokladne uywanie rozumu, który w ostatecznoci nie sprawdza si i dlatego musi zosta zastpiony przez intuicj. Prawdziwe, uzyskane dziki intuicji poznanie, prowadzi do cnoty, która w swojej najwyszej formie objawia si w poznaniu boskim9. Jeeli chodzi o ograniczenie logicznego mylenia, jeszcze dalej poda Bergson. Ogranicza on w sposób znaczcy rol intelektu i uwaa woluntatywn intuicj za najwysz form poznania, dziki której prawda zostaje poznana bezporednio, tzn. poza zmyslowymi i racjonalnymi elementami. Intuicja jest wic dla Bergsona poznaniem wlasnej wiadomoci w czystym trwaniu, a wic niejako poznaniem absolutnym. Jeeli intuicja powinna by poznaniem absolutnym, musi by przede wszystkim przezwycieniem homogennej przestrzeni. Homogenna przestrze stanowi wzgldem dzialania relatywn iluzj ,,podsuwan pod materi". Jest ona niejako bramk pomidzy nami a rzeczywistoci, która uniemoliwia nam dostp do tej rzeczywistoci. Bramka ta znika wtedy, kiedy pojawi si intuicja. Intuicja otwiera nam dostp do calego obszaru bytu, do ycia, wysuwajc przy tym roszczenie do jedynoci poznania10. Nowoczesne ujcie intuicji znajduje si pod wplywem empirycznego zaangaowania pozytywizmu i filozofii analitycznej. Generalnie poszukuje si koncepcji, która jest uzasadniona epistemologicznie i weryfikowalna empirycznie. Intuicja jest nie tylko drog do absolutnych prawd i dowiadczenia ostatecznego poznania, lecz równie fenomenem, który komplementarnie wspóldziala z myleniem rozumowym i uczestniczy we wszystkich procesach poznawczych11. Wedlug Maria Bungego, który reprezentuje pogldy neopozytywistyczne, intuicja jest pewn form szczególnie szybkiego wnioskowania, hipotez o wysokiej zawartoci prawdopodobiestwa, która dopiero musi zosta empirycznie zweryfikowana12. Jednak i w ramach nowoczesnego ujcia propaguje si tez, e przy kadym wyprowadzaniu wiedzy musi istnie pewien punkt, gdzie oczywiste prawdy s rozpoznawane bezporednio, tzn. intuicyjnie, bez moliwoci dalszego sprawdzenia. Przy takim poznaniu prawd intelekt jest uzaleniony od intuicji, ale i odwrotnie, gdy musz zosta Najniszym stopniem poznania jest poznanie zmyslowe. Por. B. Spinoza, Ethik, lat.-dt., rev. übers. J. Stern, Stuttgart 1977, cz. II i III. Por. te E. Coreth i in., Philosophie des 17. und des 18. Jahrhunderts, StuttgartBerlinKöln 2000, s. 77 i n. 10 Por. R. Ingarden, Intuition und Intellekt bei Henri Bergson, w: tene, Frühe Schriften zur Erkenntnistheorie, hrsg. v. W. Galewicz, Tübingen 1994, s. 104 i n., 119 i n. 11 Por. Th. Hauser, Intuition und Innovationen. Bedeutung für das Innovationsmanagment, Wiesbaden 1991, s. 12. 12 Por. M. Bunge, Intuition and Science, Englewood Cliffs 1962. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... dokonane intelektualne poczynania przygotowawcze13. Ludwig Wittgenstein, który uwaa intuicj za wewntrzny glos, pyta tymczasem, jak mog wiedzie, w jaki sposób powinienem poda za tym glosem? I skd mam wiedzie, e glos ten nie prowadzi mnie bldn drog?14 Albo wyraajc si inaczej: skd mam wiedzie, jak mog znale punkt, który ugruntowuje intuicj? Jeeli ujmiemy intuicj w sposób nowoczesny, to moemy przy tym równie postpowa wedlug metody fenomenologicznej. Wówczas oznaczaloby to, e fenomenologia zajmuje si sposobem ukazywania si form intuicji. Jednak w ten sposób nie mamy na myli adnej klasycznej fenomenologicznej procedury. Znajdujc si pod presj nauk przyrodniczych, fenomenologiczna analiza intuicji przyjmuje charakter, który jest powizany z psychologi oraz osigniciami technicznymi: (1) intuicja jako PSI-efekt, oraz (2) intuicja jako system prowadzcy. Podczas gdy intuicja jako PSI-efekt opiera si na procesach naturalnych, które granicz z fenomenami paranormalnymi i uzdalniaj nas do takiego prowadzenia ycia, e moemy osign w ten sposób peln zdolno do realizacji postawionych sobie celów15, to intuicja jako system prowadzcy stanowi wewntrzny system orientacyjny, który czsto jest porównywany z GPS (globalnym systemem okrelajcym pozycj)16. 2.2. Dyskurs W poprzednim paragrafie okazalo si, e intuicja jest ujmowana jako uzdolnienie, które z jednej strony przekracza intelekt ­ w takim stopniu, w jakim intuicja kadorazowo jest wyprofilowana, z drugiej za strony jest od intelektu uzaleniona. To uzalenienie intuicji otrzymuje konkretne kontury na plaszczynie dyskursu, tzn. dopiero w postpowaniu dyskursywnym rola rozumu i intelektu jest dowartociowana optymalnie, szczególnie na bazie aktywnoci jzykowych. A wic jzyk umoliwia zaistnienie dyskursu zarówno w ogólnym, jak te i filozoficznym sensie. Kto chce bowiem prowadzi dyskurs, musi midzy innymi posluy si jakim jzykiem. To, co wystpuje w dyskursie, moe sta si przedmiotem analizy dyskursywnej. Por. R. Obermayr-Breitfuß, Theorie..., s. 58. Por. L. Wittgenstein, Philosophische Untersuchungen, w: tene, Werkausgabe, Bd. 1, Frankfurt am Main 1984, § 213. 15 Por. W.F. Bonin, Lexikon der Parapsychologie und ihrer Grenzgebiete, BernMünchen 1988, s. 409. PSI-efekty dziel si nastpujco: (1) pierwotne PSI-efekty: efekt refleksyjny i instruujcy; i (2) wtórne PSI-efekty: efekt telepatyczny, celowy, wyjaniajcy, snu, dowiadcze szczytowych (np. dowiadczenia religijne). Te PSI-efekty zostaly pierwszy raz sformulowane w tym kontekcie przez par psychologów Luise E. i Josefa B. Rhine w roku 1932. 16 Por. R. Obermayer-Breitfuß, Theorie..., s. 270. Kazimierz Rynkiewicz Pod pojciem dyskursu w ogólnym sensie rozumiemy ,,dyskurs jako wyklad", który zasadniczo moe wystpowa w dwu formach, a mianowicie: jako (1) sekwencja w procesie mówienia ­ np. pytanie i odpowied, zarzut i usprawiedliwienie, dokonywane w regularnej obecnoci osób wymieniajcych zdania; i jako (2) lczenie w procesie mówienia ­ np. wyklad, opowiadanie, przeprowadzane w regularnej obecnoci wzajemnie komunikujcych si osób17. Rzuca si tutaj od razu w oczy, e decydujcym elementem jest pojcie ,,procesu jako czynnoci". Zarówno ten, który stawia pytanie czy wysuwa zarzut, jak te i ten, który stara si dostarczy odpowiedzi czy usprawiedliwienia, dokonuje czynnoci ugruntowanej jzykowo. To samo dotyczy równie wykladu albo opowiadania. Takie pojcie czynnoci odgrywa szczególn rol w dyskursie w filozoficznym sensie, co mona przede wszystkim zaobserwowa na przykladzie Habermasa, kiedy wyrónia on w swojej ,,etyce dyskursywnej" racjonalno komunikacyjn i formuluje przy tym nastpujc uniwersaln zasad: ,,Kada obowizujca norma musi spelnia warunek, e konsekwencje i skutki uboczne, które wynikaj z jej ogólnego respektowania celem zaspokojenia interesów kadej pojedynczej osoby, mog by dobrowolnie zaakceptowane przez wszystkie osoby uczestniczce w dyskursie"18. Wychodzc od tego, e dyskursy w sytuacjach, gdzie zniszczona zostala interakcja, powinny oraz s w stanie przywróci porozumienie odnonie do roszcze obowizywalnoci, które staly si problematyczne19, Habermas rozrónia na bazie czynnoci jzykowej pomidzy dzialaniem komunikacyjnym i strategicznym. Podczas gdy w dzialaniu strategicznym jedna osoba wplywa na drug empirycznie, równie groc jej sankcjami, aby doprowadzi do podanego kontynuowania interakcji, to w dzialaniu komunikacyjnym jedna osoba jest racjonalnie motywowana przez drug do czynnoci bezporednio po tym nastpujcej, a mianowicie za pomoc ,,illokucyjnego efektu przywizywania" oferowanego w akcie mówienia20. Dlatego nie dziwi, jeeli Habermas przyznaje zasadnicze pierwszestwo dzialaniu komunikacyjnemu przed dzialaniem strategicznym, poniewa to ostatnie popiera tylko wlasne cele osoby dzialajcej. Ta konstatacja pociga za sob powane konsekwencje dla spoleczestwa i dlatego musi by opanowana na plaszczynie dyskursu, gdy dyskurs stanowi proces pertraktowania indywidualnych roszcze poszczególnych aktorów21. Por. http://de.wikipedia.org./wiki/Diskursiv, s. 1 [31.07.2009]. Por. J. Habermas, Moralbewusstsein und kommunikatives Handeln, Frankurt am Main 1988, s. 131. 19 Por. J. Habermas, Wahrheitstheorien, w: H. Fahrenbach, Wirklichkeit und Reflexion, Pfüllingen 1973, s. 215. 20 Por. J. Habermas, Moralbewusstsein..., s. 68. 21 Por. http://de.wikipedia.org/wiki/Diskursiv, s. 2 [31.07.2009]. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... Dyskurs ukazuje si w szczególny sposób w analizie dyskursywnej, gdzie pojawia si pytanie odnonie do formy, ukazywanych w niej treci oraz mechanizmów umoliwiajcych prowadzenie dyskursu. Analiza dyskursywna powinna midzy innymi pokaza, jak dokonuje si semantyzacja konstrukcji jzykowych (np. w spoleczestwie). Dlatego mona rozrónia pomidzy semantyzacj jzykow i komunikacyjn. Podczas gdy semantyzacje jzykowe s ustalane konwencjonalnie i nie pozwalaj wlaciwie na adne strategiczne manipulacje, to semantyzacje komunikacyjne wychodz poza jzykowe i s ,,produkowane" przez interpretatorów znaków, tworzcych slowa czy te wyraenia charakterystyczne dla poszczególnych procesów komunikacyjnych22. Semantyzacje komunikacyjne ,,jako takie" mog jednak by uwiklane w manipulacje, szczególnie wówczas, gdy chc ­ poslugujc si jzykiem Habermasa ­ opuci obszar dzialania komunikacyjnego i wykorzysta róne elementy dzialania strategicznego. Obok procedury normalizujcej, kolektywnych i dyskursywnych symboli itd., równie strategie manipulacyjne musz by uwaane za czci skladowe dyskursów. Jak mona okreli cel analizy dyskursywnej? W analizie dyskursywnej nie chodzi o stron producenta (tzn. mówcy), mianowicie z dwóch wzgldów. Z jednej strony prawie wcale nas nie interesuje mówca jako taki, lecz tylko jako uczestnik okrelonej formacji. Przy pomocy rónorodnych dyskursów analizowane s socjalne grupy albo spolecznoci, a nie poszczególne osoby albo organizacje pod ktem ich roli jako ,,producentów wyrae", lecz ze wzgldu na zwizki atrybutowe charakteryzujce dan formacj. Z drugiej strony nie interesuje nas ani odniesiony do producenta mowy osd zawarty w analizowanych wyraeniach, ani te zamierzony skutek. Analiza dyskursywna interesuje si wylcznie moliwym skutkiem wyraenia, istniejcego konkretnie w sytuacjach komunikacyjnych, bez podejmowania pytania, czy ten skutek byl przez producenta mowy zamierzony, czy te nie. Takie pytanie jest ju dlatego bez znaczenia, poniewa nie istnieje na nie zasadniczo adna odpowied, która spelnialaby kryteria naukowe. Dla analizy dyskursywnej dostpne s wylcznie rodki komunikacyjne, tak samo jak dla rekonstrukcji naukowej dostpne s wylcznie komunikaty. Analiza dyskursywna abstrahuje wic od indywidualnych upodoba, a koncentruje si na wicych wlaciwociach konstruktywnych oraz ich zastosowaniu w konstruktach i koncepcjach23. Czy to ogólne wymaganie moe by owocne od strony zaloe filozoficznych? Chcemy to sprawdzi na przykladzie Husserla i Foucaulta. Por. M. Fleischer, Allgemeine Kommunikationstheorie, Oberhausen 2006, s. 334 i n. Tame, s. 336 i n. Kazimierz Rynkiewicz 3. Szczególowe okrelenie osigni intuicji i dyskursu Zarówno intuicja, jak i dyskurs posiadaj od strony epistemologicznej znaczenie dla ludzkiego indywiduum oraz spoleczestwa. Bowiem ich ogólne osignicie ­ to ju widzielimy ­ polega na tym, e umoliwiaj one ostatecznie ludzkiemu podmiotowi w kadej formie jego egzystowania ,,racjonalne odnalezienie si" w rzeczywistym wiecie. Dalsz tego konsekwencj jest stworzenie fundamentu dla udanych poczyna komunikacyjnych. Jak moe to konkretnie wyglda, pokazuje nam np. Husserl na podstawie pojcia ,,wgldu w istot". 3.1. Intuicja u Husserla: wgld w istot Jeeli chcemy rozwaa pojcie intuicji u Husserla, to musimy sign do jego analiz fenomenologicznych, szczególnie z uwzgldnieniem redukcji ejdetycznej24. W tym kontekcie intuicja u Husserla osiga status poznania, które jest okrelane jako ,,wgld w istot". Ten rodzaj intuicji zostaje wprowadzony w nawizaniu do pytania, czy i jak moliwa jest czysta fenomenologia jako nauka. Glówna trudno dla naukowej analizy, która nie jest solipsystyczna, lecz weryfikowalna intersubiektywnie i obiektywnie obowizujca oraz dotyczy fenomenologicznie zredukowanej wiadomoci, polega bowiem na tym, e pozostajc na obszarze czystej refleksji (tzn. po dokonaniu redukcji fenomenologicznej) znajdujemy si wewntrz nieustannie ,,plyncej rzeki wci powracajcych fenomenów". Ogóln cech wiadomoci jest znajdowanie si w ,,procesie przeplywania", przebiegajcym wedlug rónych perspektyw epistemologicznych. Fenomeny mog by równie dane w dowiadczeniu refleksyjnym. Jednak samo dowiadczenie nie jest jeszcze nauk25. Dlatego Husserl twierdzi, e analiza wiadomoci nie chce by nauk badajc dowiadczenia, lecz nauk badajc istot, i w ogóle jako taka nauka moe dotrze do rezultatów naukowych. Wywody Husserla o fenomenologii jako nauce o istocie s wic cile powizane z jego ujciem czystego poznania apriorycznego, do którego moemy mie dostp na drodze intuicyjnej. Ujcie to jest wspierane przez matematyczny rodzaj mylenia. Zasadniczy element odzwierciedlonego w matematyce mylenia apriorycznego dostrzega Husserl w dokonaniu uwolnienia si od faktu. Innymi slowy, matematyk 24 Inny metodyczny rodek redukcyjny w systemie Husserla stanowi redukcja transcendentalna. W tym artykule musimy niestety zrezygnowa z jej wyjanienia por. na ten temat K. Rynkiewicz, Zwischen Realismus und Idealismus. Ingardens Überwindung des transzendentalen Idealismus Husserls, FrankfurtParisLancasterNew Brunswick 2008, s. 52 i n. 25 Por. R. Bernet i in., Edmund Husserl. Darstellung seines Denkens, Hamburg 1989, s. 74 i n. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... generalnie powstrzymuje si calkowicie od sdu dotyczcego rzeczywistoci, tzn. nie ma do czynienia z rzeczywistociami, lecz z moliwociami idealnymi i odnoszcymi si do nich prawidlami. W ten sposób ,,czysty" geometra nie tematyzuje np. indywidualnie dowiadczanych figur, lecz czyste ksztalty przestrzeni. Te za ukazuj same w sobie struktur ogólnoci, któr mona okreli przez wieloksztaltn aktywno umyslu dokonujcego ideacji i wgldu w idee26. Husserl opisuje metod poznania idei oraz istoty jako wariacj dokonujc si w czystym myleniu fantazyjnym, w której to, co jest ogólne (= czysty eidos, istota), da si rozpozna jako co przechodnio-identycznego (= inwariacja) na podstawie ksztaltów oraz przedmiotowoci, które s deklarowane jako moliwe rzeczywistoci27. Intuicyjne wejrzenie w ogólno istoty umoliwia wczeniejsze rozpoznanie a priori kadego moliwego ukonkretnienia istoty jako takiego, tzn. tylko uprzykladowienia w wiadomoci (jako czlonka obszaru pojedynczych czystych moliwoci). Dziki eidosowi moliwe jest sformulowanie prawidel koniecznoci, okrelajcych, co przedmiotowi musi koniecznie przyslugiwa, jeeli powinien on mie moliwo bycia przedmiotem tego wlanie rodzaju28. Na podstawie ugruntowanej w poznaniu istoty procedury intuicyjnej udaje si wic Husserlowi pokaza, e ogldowe dowiadczenie istoty w adnym razie nie implikuje postulowania jakiegokolwiek bytowania indywidualnego, a czyste istotowoci nie zawieraj adnych twierdze dotyczcych faktów29. Wyjanijmy teraz pojcie ,,istoty" jak równie jego kontekst ­ ale tylko w skrótowej formie. Oba te elementy posiadaj dla intuicyjnego poznania Husserla fundamentalne znaczenie. Istoty stanowi dla Husserla pomylane przedmioty (= pojcia). Dlatego zawierajce je intencje mog by spelnione tylko w formie kategorialno-ogldowej. Co wicej: one musz by w ten sposób te spelnione, jeeli nie chcemy pozosta tylko przy pustym, charakterystycznym sdzie (jak np. uywanie ogólnych nazw w zwyklej potocznej mowie), lecz aby to, co jest osdzane, uzyskalo peln wyrazisto. Wymagana wyrazisto nie pojawia si jednak ju wraz z intencj, lecz musi by dopiero uzyskana przy pomocy wypelniajcej syntezy kategorialnego ogldu, a zatem przy pomocy ogldu istoty. Intuicyjny ogld istoty (= ideacja) oznacza u Husserla 26 Por. E. Husserl, Gesammelte Werke, Bd. IX: Zur Phänomenologie des inneren Zeitbewusstseins (1893-1917), hrsg. v. R. Boehm, Den Haag 1956, s. 71, 76. 27 E. Husserl, Erfahrung und Urteil. Untersuchung zur Genealogie der Logik, hrsg. v. L. Langrebe, Hamburg 1999, § 86 i n. 28 Tame, § 90. 29 E. Husserl, Gesammelte Werke, Bd. III/1: Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen Philosophie. Erstes Buch: Allgemeine Einführung in die reine Phänomenologie, neu hrsg. v. K. Schumann, Den Haag 1976, § 7 i § 4. Na ten temat por. równie R. Bernet i in., Edmund Husserl..., s. 76 i n. Kazimierz Rynkiewicz na pocztku abstrakcyjne wyakcentowanie niesamodzielnej czci zawartoci jakiego indywidualnego faktu, jak równie jakiego syntetyzujcego aktu identyfikacji, ugruntowanego w wielu indywidualnych ogldach tego samego rodzaju30. Nastpnie Husserl wprowadza do swojej nauki o poznaniu intuicyjnym element myli fantazyjnej. W ten sposób fantazja przejmuje teraz t sam funkcj, co spostrzeenie, i jako dobrowolnie wyobraajca modyfikacja tego, co spostrzegane, moe nawet spostrzeganie przewysza31. W kocu zostaje dopuszczona ­ jak ju wyej wspomnialem ­ wariacja ejdetyczna, aby uzasadni poznanie istoty przy jednoczesnym jej ugruntowaniu. A wic widzimy, e pojcie intuicji u Husserla jest powizane z nieustannie modyfikujac si procedur poznawcz przedmiotów idealnych, które zostaj ujte pod ,,dachem eidosu". Uzyskanie dojcia do przedmiotów idealnych moemy przeto okreli jako specjalne osignicie intuicji u Husserla. Eidos (= istota) objawia si jednak na bazie fenomenologii ejdetycznej, w której wgldy w istot nie s celem samym w sobie, lecz wypelniaj swoj funkcj wewntrz fenomenologii transcendentalnej. Przeto nie mona przeoczy, e tak zbudowana fenomenologia Husserla stoi pod znakiem obu redukcji, ejdetycznej i transcendentalnej. Jeeli chodzi o eksplikacj tych redukcji, to ich kolejno wedlug Husserla moe by zasadniczo zmieniana. Tymczasem Elisabeth Ströker twierdzi, e sprawa nie jest tak prosta, jeeli chodzi o przeprowadzenie obu redukcji. Bowiem zmiana ich kolejnoci oznaczalaby, e dopuszczona jest wedlug wlasnego uznania droga wiodca od faktu do istoty faktu, i dalej do transcendentalnej istoty faktu, albo do istoty tego transcendentalnego fenomenu. W tym celu musialoby wprawdzie zosta pokazane, e transcendentalny eidos jakiego faktu jest identyczny z eidosem faktu transcendentalnego. Husserl jednak nigdzie tego nie uczynil32. Ta konstatacja prowadzi wic do powanej konsekwencji, dotyczcej zdefiniowania pojcia przez Husserla. Przyjwszy bowiem, e powinna zosta dopuszczona zamiana kolejnoci przy przeprowadzaniu redukcji, wówczas dokonaloby si to kosztem poznania intuicyjnego, dokladniej mówic kosztem stabilnej ejdetycznej podstawy tego poznania. Dlatego trzeba byloby zapyta, czy ugruntowanie intuicji musi te koniecznie zaklada plaszczyzn transcendentaln. W ten sposób bylaby otwarta droga do zbudowania skomplikowanej 30 E. Husserl, Gesammelte Werke, Bd. XIX/2: Logische Untersuchungen: Zweiter Band: Untersuchungen zur Phänomenologie und Theorie der Erkenntnis, hrsg. v. U. Panzer, Den Haag 1984, s. 690 i n. 31 E. Husserl, Gesammelte Werke, Bd. III: Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen Philosophie, Erstes Buch: Allgemeine Einführung in die reine Phänomenologie, hrsg. v. W. Biemel, Den Haag 1950, s. 129 i n. 32 Por. E. Ströker, Husserls transzendentale Phänomenologie, Franfurt am Main 1987, s. 89. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... koncepcji intuicyjnej. Ale wlanie od takiej koncepcji intuicja chce si zdystansowa na podstawie ,,prostoty swojej struktury". Takie osignicie zostaje raczej delegowane na adres procedury dyskursywnej, posiadajcej najczciej obszerny charakter. 3.2. Dyskurs u Foucaulta: koncepcja analizy dyskursywnej Aby dokona w prosty sposób przejcia do problematyki dyskursu, chcemy zacz od pytania, w jakiej relacji do rzeczywistoci stoi pojcie intuicji u Husserla. Odpowied na to pytanie brzmi, e element intuicji przyczynia si znaczco do zrozumienia epistemologicznego obszaru rzeczywistoci. To oznacza, e kiedy ma si intuicj Husserla przed oczami, wówczas staje si o wiele bardziej ewidentne, do jakich osigni epistemologicznych zdolny jest ludzki podmiot33. U Foucaulta znajdujemy wprawdzie take szereg analiz ulatwiajcych zrozumienie rzeczywistoci kadej z epok historii ludzkoci, jednak analizy te posiadaj charakter wychodzcy poza obszar epistemologii intuicyjnej. A wic dyskutowane s ­ z punktu widzenia spoleczestwa ­ midzy innymi takie tematycznie obszerne fenomeny, jak wiedza, wladza, oblkanie, seksualno. To s tylko niektóre podstawowe pojcia, odslaniajce rozumienie rzeczywistoci przez Foucaulta, chocia nie w sposób wyczerpujcy. Jak ju zostalo wspomniane, u Foucaulta mamy do czynienia ­ np. w przeciwiestwie do Habermasa ­ z ,,popularnym" pojciem dyskursu. Oznacza to, e jako dyskursu nie mamy tutaj tylko na myli ukazujcego si w formie jzykowej rozumienia rzeczywistoci kadej konkretnej epoki, lecz take jzykowo wytworzony ,,kontekst sensu", wymuszajcy jakie okrelone wyobraenie, które znowu wytwarza jednoczenie jako swoj podstaw okrelone ,,struktury wladzy" i posiada wlasne interesy. To prowadzi do powstania szczególnie szeroko rozcignitej koncepcji analizy dyskursywnej, która na podstawie regul dyskursu umoliwia spolecznociowy sposób mówienia. Dlatego ukazuje si tutaj istotna cecha dyskursu, a mianowicie zdolno do wytworzenia i strukturyzowania rzeczywistoci. Dalsz konsekwencj stanowi tak zwana ,,praktyka dyskursywna", która u Foucaulta sklada si z trzech elementów: (1) aspektów jzykowych (= dyskursu), (2) aspektów niejzykowych (np. instytucji politycznych), i (3) performatywnoci (= dokonania okrelonych sposobów przedstawiania)34. Po zarysowaniu ogólnego szkicu podloa dyskursywnego u Foucaulta, chcemy zwile rozway niektóre zasadnicze elementy (fenomeny) jego koncepcji. Rozpoczynamy od wiedzy. Na samym pocztku nie mona przeoczy Mam tutaj na myli przede wszystkim osignicie transcendentalne. Por. http://de.wikipedia.org./wiki/Diskursiv [31.07.2009]. Kazimierz Rynkiewicz dziela Archeologia wiedzy (1969). Foucault porównuje swoje postpowanie z archeologi formacji dyskursywnych, które w szczególnoci znajduj si pod wplywem elementów kulturowo-naukowych. Archeologia wiedzy uwaana jest za alternatyw uzupelniajc do historii idei. Foucault nie koncentruje przy tym swojej uwagi na indywidualnych autorach bd twórcach idei, lecz tylko na pojciu czlowieka w ogóle. Równie wiele innych poj z klasycznej historii idei zostaje wylczonych, jak np. podmiot, dzielo, tradycja35. A wic czlowiek jako taki ma do czynienia z wiedz, która ksztaltuje si epokowo, od czasów klasycznych, poprzez Renesans, a do XX wieku36. W taki sposób tworzy si porzdek rzeczy, gdzie decydujce s przede wszystkim trzy obszary wiedzy: historia natury (jako cz biologii), ekonomia i gramatyka (jako cz lingwistyki). Te trzy akademickie dyscypliny nie tylko przyczyniaj si do zmiany koncepcji czlowieka, lecz dostarczaj take podstawy do wytworzenia nowego pojcia wiedzy, a mianowicie episteme. Wedlug Foucaulta, nauki gromadz za malo obiektywnego poznania, mogcego poszerzy zakres wiedzy. Co wicej, tworz one stabilne dyskursywne formacje i pojciowe koordynanty okrelajce, co jest historycznie zmienne, co daje si zawsze dyskutowa, co jest zrozumiale oraz co jest falszywe. W ten sposób zostaje podana w wtpliwo myl o kontynuowanym postpie, a zamiast tego wspierana jest myl o przypadkowej przemianie struktur formacyjnych. Gra dyskursów sama rozsdza o tym, co moe by pomylane oraz co stanowi fundament wiedzy37. Z pojciem wiedzy u Foucaulta scile polczona jest problematyka wladzy. W pimie Kontrolowanie i karanie. Narodziny wizienia czytamy: Trzeba przypuszczalnie odmówi mylenia tradycji kierowanej przez wyobraenie, i wiedza moe istnie tylko tam, gdzie zasuspendowane s relacje wladzy, e wiedza moe si tylko rozwija poza zaleceniami, zadaniami oraz interesami wladzy. [...] Raczej naley przyj [...], e wladza i wiedza bezporednio si implikuj, e nie istnieje adna relacja wladzy bez konstytuowania si odpowiedniego obszaru wiedzy. Te relacje pomidzy wladz i wiedz dlatego nie mog by analizowane wychodzc przy tym od podmiotu poznania [...]. Co wicej, naley uwaa, e poznajcy podmiot, poznawany przedmiot i sposoby poznania tworz kadorazowo efekty fundamentalnych kompleksów dotyczcych wladzy i wiedzy, oraz ich historycznych transformacji38. Por. np. G. Gutting, Michel Foucalt´s archeology of scientific reason, Cambridge 1989, s. 227 i n. Por. te http://de.wikipedia.org/wiki/Michel-Foucault, s. 6 (31.07.2009). 36 Dzisiaj trzeba byloby z pewnoci powiedzie ,,a do XXI wieku". 37 Por. I. Breuer i in., Welten im Kopf. Profile der Gegenwartsphilosophie, Hamburg 1996, s.177 i n. oraz 118 i n. 38 M. Foucault, Überwachen und Strafen. Die Geburt des Gefengnisses, Frankfurt am Main 1977, s. 39 i n. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... A wic widzimy, e wiedza dziki jej polczeniu z wladz nie jest ju pojmowana jako efekt regulujcych struktur, które nale do dyskursów, lecz jako niedajcy si obej przypadkowy rezultat relacji sil oraz jako ich samoistnie utrzymujca si przy wladzy interwencja w wiecie39. Wladza40, wspierana przez wiedz, moe nie tylko przyczynia si do radykalnej przemiany spoleczestwa, lecz take w niektórych przypadkach doprowadzi spoleczestwo do oblkania. Pominwszy liczne systemy totalitarne, które pozostawily w historii ludzkoci swoje wyrane lady, wplywajc na jej wydarzenia, mona, wedlug Foucaulta, takie same negatywne skutki zauway równie w slaboci struktur socjalnych, które epokowo ulegaj zmianie. Spowodowana przez utrat cnót niewydolno sfery socjalnej prowadzila zawsze do potnego wyobcowania istot ludzkich. W ten sposób traktowani byli w redniowieczu wedlug Foucaulta np. ludzie trdowaci41. Wyobcowanie to, które zawsze stoi pod wplywem czynników czasowo uwarunkowanych, doprowadzilo oprócz tego do powstania nowoczesnych klinik psychiatrycznych. Podobne przeksztalcenie mona zauway w przypadku orodków wiziennych. Inny przyklad wyobcowania, w które uwiklana byla kultura zachodnia, stanowi seksualno. Debata o seksie byla i jest nieustannie ,,podgrzewana" ­ poczwszy od redniowiecznych katalogów spowiedzi, a do nowoczesnej psychoanalizy. Wlanie zakaz i próba ukrycia nie wplywaj regulujco na debat o seksie, lecz j prowokuj. W drugim tomie dziela Seksualno i prawda Foucault zajmuje si np. etyk seksu i ogólnie ,,uywaniem rozkoszy" w antycznej Grecji. Swoj szczególn uwag kieruje na homoseksualno i na relacje milosne zachodzce midzy czlonkami mlodziey mskiej oraz na kierujce nimi mechanizmy moralno-etyczne42. Analiza fenomenów, w których najczciej ukazuje si wyobcowanie, wplywa równie na definiowanie kultury przez Foucaulta. A wic kultura jest definiowana przez okrelenie jej granic oraz odrzucenie tego, co ley na poza tymi granicami43. Dlatego decydujac rol odgrywa tutaj wytwarzanie i strukturyzacja rzeczywistoci. W ten sposób Foucault daje si jeszcze raz rozpozna jako strukturalista. Por. równie R. Keller, Michel Foucault, Konstanz 2008. Jak to moe si dokona, moemy przykladowo zaobserwowa na przykladzie rozwoju techniki militarnej. Jeeli jaka armia dysponuje nowoczesnym sprztem, to posiada ona najczciej przewag wobec innej, gorzej uzbrojonej armii. 41 Por. U. Marti, Michel Foucault, München 1999, s. 18. 42 Por. http://de.wikipedia.org/wiki/Michel-Foucault [31.07.2009]. 43 Por. M.S. Kleiner, Michel Foucault. Eine Einführung in sein Denken, Campus 2001, s. 43 i n. Kazimierz Rynkiewicz 4. Krytyczne okrelenie relacji midzy intuicj i dyskursem ,,Wraz z Deweyem jestem przekonany pisze W.V.O. Quine e wiedza, umysl i znaczenie s czeciami wiata, którym si one zajmuj, i e czci te musz by analizowane w empirycznym nastawieniu przenikajcym nauki przyrodnicze. Dla pierwszej filozofii nie ma tutaj adnego miejsca"44. To twierdzenie Quine'a umoliwia nam ju uksztaltowanie podstawy, na której moglibymy rozpocz krytyk relacji istniejcej pomidzy intuicj a dyskursem45. W tym kontekcie moglibymy najpierw latwo stwierdzi, e nie tylko wiedza, umysl i znaczenie s czciami wiata, ale te intuicja i dyskurs. Calkiem inaczej wygldalaby sytuacja, gdybymy chcieli podejmowa zagadnienie, czy intuicj i dyskurs mona analizowa empirycznie. Jako epistemologicznie ugruntowane elementy, intuicja i dyskurs przedstawiaj ­ co najmniej w sensie zwyczajnego ujcia ­ dwie przeciwstawne metody obcowania z wiedz przez ludzkie podmioty. Ich przeciwstawne pozycje mona byloby w pewnym stopniu porówna z sytuacj Descartes'a odnonie do problemu ,,cialodusza"46. Chocia intuicja i dyskurs istniej w wiecie, gdzie maj zawsze do spelnienia istotne, ale kadorazowo specyficzne zadania epistemologiczne, podejmowane s czsto próby zmierzajace do ich wzajemnej bezowocnej konfrontacji, a nawet próby zniszczenia ich holistycznej wspólegzystencji. Ta ostatnia próba zachodzi ju wtedy, kiedy filozoficzna uwaga zostaje wyczerpujco powicona tylko jednemu elementowi, tzn. albo intuicji, albo dyskursowi, za drugi element pozostaje niejako poza obszarem zainteresowania. Tymczasem ju na podstawie codziennego obcowania ludzkich podmiotów z wiedz naley respektowac tez, e epistemologiczny obszar, który ma by poddany analizie, musi by ju sam w sobie uwaany za nieograniczony. Oznacza to, e trzeba odwola si do wszystkich nam dostpnych epistemologicznych moliwoci, aby móc w sposób wystarczajcy zagwarantowa obiektywno ukazujcej si nam rzeczywistoci. Na tak okrelonej plaszczynie nie znalazloby si miejsce ani dla Husserla, ani dla Foucaulta. To wlanie zamierzamy dokladniej wyjani. Prezentowane w tym artykule rozwizanie stara si wypracowa pewn syntez intuicji oraz intelektu, w którym ostatecznie s ugruntowane wszystkie typy dyskursów. To stanowi te widoczn drog do uzyskania holistycznego 44 Por. W.V.O. Quine, Ontologische Relativität und andere Schriften, Franfurt am Main 2003, s. 43. 45 Oczywicie chcemy tutaj najpierw pomin naturalne tendencje Quine'a. 46 Descartes mówi, jak wiadomo, o dwóch niedajacych si (ontologicznie) pogodzi substancjach. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... modelu umyslu, który jest w stanie skutecznie realizowa swoje cele w nieustannie zmieniajcej si rzeczywistoci. Poniewa w filozofii spór na temat epistemologicznej strukturyzacji umyslu jest nie tylko zawsze moliwy, lecz nawet podany, dlatego trzeba wprowadzi do dyskusji rónorodne momenty epistemologiczne, aby póniej zobowiza je do realizacji odpowiednich zada, np. powizanych z przypomnieniem, intelektem, yczeniem, fantazj, intuicj itd. W ten sposób powstaje nastpujcy schemat:47 P R F I (1) (2) (3) (4) (5) planuje analizuje reflektuje realizuje organizuje SYNTEZA (6) otrzymuje (7) odslania (8) inspiruje (9) lczy (10) orientuje Legenda: P ­ przypomnienie, R ­ intelekt, ­ yczenie, F ­ fantazja, I ­ intuicja. Ten holistycznie uksztaltowany schemat ukazuje zwizek funkcji (1 do 10) realizowanych na plaszczynie ludzkiego umyslu. Wszystkie te funkcje ugruntowuj ,,ycie umyslu"48. W ten sposób tworzy si nieustannie otwarta synteza wzajemnie wspierajcych i uzupelniajcych si funkcji: planowanie, analizowanie, reflektowanie, realizowanie, organizowanie, otrzymywanie, odslanianie, lczenie, orientowanie itd. Za ogólne urzeczywistnienie kadej z tych funkcji odpowiedzialne s dwa elementy: intelekt (wzgldnie rozum) oraz intuicja. Dokladniejsza analiza pokazuje, e równie wtedy, kiedy np. funkcje 1­5 w pierwszym rzdzie mog zosta zrealizowane przez sam intelekt, równoczenie odczuwalne jest wspóldzialanie intuicji, oczywicie w sposób, Por: R. Obermayr-Breitfuß, Theorie..., s. 27. Naturalnie wymienione funkcje nie wyczerpuj ,,ycia umyslu". Stanowi one jedynie zasadnicz baz, na której umysl si porusza. Kazimierz Rynkiewicz którego ustalenie wymaga szczególnego wysilku epistemologicznego. Ale mona powiedzie i odwrotnie: w procesie realizacji funkcji 6­10 przez sam intuicj odczuwalny jest te wplyw intelektu. Przy tym chodzi o to, e intelekt stabilizuje baz umoliwiajc dopiero ksztaltowanie si aktywnoci intuicyjnej. Zarówno intelekt, jak te intuicja wymagaj ­ jak to jest wyranie widoczne na powyszym schemacie ­ bezporedniego przygotowania swoich aktywnoci: w przypadku intelektu czyni to akt przypomnienia, za w przypadku intuicji akt yczenia i fantazji. Poza tym trzeba doda, i ze wzgldu na intuicje, konieczne jest postulowanie poredniego przygotowania, które zawdziczamy intelektowi wraz z calym jego ,,otoczeniem epistemologicznym". Cala ta konstelacja, w której manifestuje si synteza intuicji oraz intelektu, posiada charakter dyskursywno-intuicyjny. Podczas gdy dyskursywne wlaciwoci s gwarantowane przez osignicia intelektu, zadaniem intuicji jest troska o utrzymanie wlaciwoci intuicyjnych oraz ich skutecznego funkcjonowania. Trzeba zapyta: w jakiej relacji stoi teza postulujca konieczno procedury syntetyzujcej do zaloe Husserla i Foucaulta? Fenomenologiczny projekt Husserla znajduje si wlanie pod wplywem intuicji, co moglimy powyej zaobserwowa. Pojcie intuicji objawia si w tzw. ogldzie istoty, a wic w intuicyjnej procedurze celujcej w poznanie istoty jakiego bytowania. Jednak tak zbudowana transcendentalna fenomenologia Husserla narzuca wiele pyta. Po pierwsze, trzeba zauway, e Husserl demonstrowal wariacj ejdetyczn zawsze tylko za pomoc najprostszych przykladow z obszaru przedmiotowociowego. Jednak objanie istoty rzeczowych znacze (poj), w których pokazuje si poznanie intuicyjne, nie mona bez problemu przenie na relacje, a tym bardziej na relacje dotyczce struktur cogitocogitatum. U Husserla nie znajdujemy bliszych wyjanie tej problematyki. Wyrane jest u niego tylko, e równie i w przypadku takich relacji obowizuje zasada dobrowolnego przeksztalcania aktów fantazji. Dlatego wariacja ejdetyczna okazuje si aktem wychodzcym poza obszar znacze rzeczowych. Inny problem powizany jest z pytaniem, czy, i ewentualnie w jakim zakresie, dopuszczalne jest w ogóle uywanie pozna istotowych wewntrz epoché. Dla okresu Idei I jest nie tylko rzecz charakterystyczn, e Husserl postawil sobie to pytanie, lecz równie i to, e wahal si udzielajc na nie odpowiedzi, aby w kocu metodycznie zasugerowa prawie niedajc si zaakceptowa decyzj. Jak moglo Husserlowi w ogóle przyj na myl pytanie, czy istoty naley dopuci wewntrz epoché, poniewa redukcja transcendentalna odnosila si wyranie ­ od strony sensu do wiata rzeczywistego? Jeeli istoty s idealnymi wytworami mylenia i nie s dotknite przez rzeczywisto oraz zachodzce tutaj zmiany w module obowizywania i przeksztalcania, to nie moe by w nich w adnym razie rzeczywistego bytu. Dlatego przemylenia Husserla nie moglyby si nawet sensownie ukazywa czytelnikowi, ju Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... sama próba dokonania redukcji prowadzilaby w pustk. W kontekcie intuicyjnego poznania istoty nie mona równie przeoczy, e Husserl nie mógl wystarczajco odpowiedzie na pytanie, czy istoty mona uj adekwatnie, czy te nieadekwatnie49. Poza tym rzuca si jeszcze w oczy, e Husserl, jeeli chodzi o poznanie istoty, jedynie wyjte spod wplywu transcendentalnej redukcji, pozwala si prowadzi wylcznie aspektom praktycznym. Decydujce jest tutaj, a wic z myl o czystej fenomenologii jako nauce, zapotrzebowanie na wgldy istotowe w strukturze czystej wiadomoci. Inny problem jest w kocu powizany z nastepujc kwesti: jeeli Husserl widzial w epoché wraz z czyst wiadomoci transcendentaln udostpniony obszar tego, co jest dane jako absolutnie niepodlegajce wtpliwoci, to apodyktyczno mogla si najpierw odnosi tylko do nienegowalnej egzystencji czystych przey. Bez szkody dla dokladniejszego okrelenia ich zakresu, oba typy ewidencji (adekwatno i apodyktyczno ewidencji) zostaly ze sob zrównane. Powodem jest albo to, e Husserl pojmowal adekwatn ewidencj (tzn. calkowite samo-wydanie si) jako moliw dokladnie wówczas, kiedy co danego bez wtpienia egzystuje, bd to, e chcial dla tego, co bez wtpienia egzystuje, wykluczy nieadekwatno realizowanych intencji. Tymczasem nie jest wcale oczywiste, e adekwatno i apodyktyczno ewidencji koniecznie musz do siebie przynalee50. Problemy te, które wynikaj z zaloe Husserla, zbudowanych na zasadzie intuicyjnej procedury poznawczej, pokazuj wyranie, jak trudne jest przekonujce uzasadnienie filozoficznej pozycji bez gruntownego posluenia si epistemologicznymi rodkami innego rodzaju. Mam tutaj na myli rodki, które s mocniej ugruntowane w procedurze dyskursywnej. Chocia fenomenologiczne postpowanie Husserla zawsze zmierza do realizowania jasno zdefiniowanych celów, które stoj pod presj uzasadnienia filozofii jako nauki cislej, to jednak nie moe si ono okaza odporne na niektóre epistemologiczne niebezpieczestwa51. Husserlowi brakuje bowiem jednoznacznie syntetyzujcej refleksji, która z kolei wymaga wyjcia poza plaszczyzn ogldu istoty jako procedury poznawczej. Wikszy sukces na obszarze klasycznej fenomenologii Husserla mona by dlatego, moim zdaniem, wówczas osign, gdyby wykazalo si wicej zainteresowania i otwartoci dla metod dyskursywnych. Jednak mialoby to oczywicie te pewne konsekwencje, jak np. modyfikacj kompetencji i zakresu obu redukcji52. Por. E. Ströker, Husserls transzendentale Phänomenologie, s. 90 i n. Por. tame, s. 92 i n. 51 Mona byloby tutaj wymieni problem transcendentalnego idealizmu i jego konsekwencje (por. na ten temat K. Rynkiewicz, Zwischen Realismus...). 52 Naturalnie stalo si to dla pónego Husserla jasne; por. np. jego dzielo Kryzys.... Równie i w tym pimie metoda fenomenologiczna wplywa na postpowanie Husserla. Kazimierz Rynkiewicz Natomiast u Foucaulta trzeba zauway, jeeli chodzi o zagadnienie dotyczce roli elementów syntetyzujcych w jego projekcie dyskursywnym, e istnieje take u niego caly szereg elementów problematycznych, umoliwiajcych nam sformulowanie powanych zarzutów. Foucaultowi mona np. zarzuci, e swoje krytyczne mylenie zawdzicza fikcjonalistycznemu przypisywaniu poznania, podajcego w wtpliwo nierozrónialno epistemologiczn. Jego teoria dyskursu posiada w wielu miejscach duo niedocigni i jest przeniknita wewntrznymi sprzecznociami. Slabo tej teorii polega przede wszystkim na tym, e umoliwia ona upodmiotowienie si dyskursów. Podmioty nie s jednak samymi dyskursami, ale jedynie nonikami dyskursów, o czym Foucault w ogóle nie wspomina. Równie pojcie wladzy pozostaje kompletnie poza procesem (pojciowego) rónicowania. Teza o ,,zdyscyplinowanym spoleczestwie", któr Foucault proponuje, jest skutkiem tego, e nie zna on rozrónienia pomidzy autorytetem, przymusem, przemoc, wladz, panowaniem i uprawnieniem. Nieuzasadnione wyakcentowanie orodków psychiatrycznych i wiziennych prowadzi do tego, e inne typy jednostek organizacyjnych (jak np. fabryki, szkoly itp.) pozostaj w ogóle niezauwaone. Dlatego Foucault jest slusznie nieraz uwaany za intelektualnie nieuczciwego, empirycznie i absolutnie niepewnego, krypto-normatywnego ,,lowc szczurów w modernizmie"53. Chocia Foucaultowi bez wtpienia zawdziczamy caly szereg impulsów, równie epistemologicznych, szczególnie za jego analizom ,,archeologiczno-genealogicznym" z dziedziny nauk humanistycznych oraz dotyczcych aspektów rzdzenia, to mona mu generalnie zarzuci reprezentowanie anarchicznego nihilizmu, wynikajcego z sympatii do Nietzschego. Za dokonanie epokowego podzialu Foucault placi cen selektywnego traktowania historycznych wydarze54. Dalszym skutkiem takiej konstelacji jest ograniczajce strukturyzowanie rzeczywistoci. W kocu jest te niedopuszczalne odrzucenie wszystkich zdobyczy Owiecenia jako ideologicznych, gdy w ten sposob nie moe zosta rozwinita adna praktyka dokonujca przeksztalce w spoleczestwie55. Gdybymy zapytali, jakie rodki moglyby ewentualnie pomóc dyskursywnemu projektowi Foucaulta w wyjciu z tego epistemologicznie mizernego poloenia, wówczas powinnimy skoncentrowa nasz uwag ­ podobnie jak to mialo miejsce u Husserla ­ na pojciu epistemologicznie aktywnej syntezy. Rónica wobec Husserla polegalaby wprawdzie na tym, e Foucault powinien obok procedury dyskursywnej dopuci te procedur intuicyjn. Pojawiloby si tylko pytanie, jak dalece taka procedura intuicyjna powinna pozostawa Por. H.U. Wehler, Die Herausforderung der Kulturgeschichte, München 1998, s. 4595. Por. U. Marti, Michel Foucault..., s.130, 149 i n., 165. Por. I. Breuer i in., Welten im Kopf..., s. 114. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... pod wplywem metody fenomenologicznej. Intuicja i dyskurs powinny wic we wzajemnej kooperacji przenika kade filozoficzne zaangaowanie, unikajc przy tym bezowocnego wspólzawodnictwa. 5. Refleksja podsumowujca: denie komplementarne W powyszym tekcie widzielimy, e istniej dwa sposoby poznania (wzgldnie procesy mylenia), które pozornie stoj w sprzecznoci, ale te mog si uzupelnia: intuicja i dyskurs (albo dyskursy). Okazalo si, e oba te procesy nie s w pelni równowartociowe, poniewa uzdolnienia intuicyjne s od strony historyczno-rozwojowej starsze ­ i w przeciwiestwie do dyskursu uczestnicz mniej czy wicej w kadej sytuacji yciowej56. W tym ostatnim fragmencie naszych rozwaa, uzdolnienia intuicyjne powinny by dlatego uznane za fundament do refleksji podsumowujcej. Intuicje s szczególnym rodzajem epistemologicznego nastawienia podmiotów wobec wydawanych przez nie sdow i mog posiada najróniejszy charakter odniesienia. Matematyk moe mie np. intuicj, e hipoteza Fermata57 jest prawdziwa. Jeeli kto rozmyla o zagadnieniach moralnych, moe posiada intuicj, e matka w sytuacji grocego niebezpieczestwa jest najpierw zobowizana do ratowania wlasnego dziecka. Intuicje dotycz zarówno wypowiedzi mocno teoretycznych i kompleksowych, jak te stanów rzeczy w sytuacjach realnych i fikcyjnych (wyobraonych). Jeeli jestemy intuicyjnie przekonani o prawdziwoci poznania jakiego stanu rzeczy, czsto nie jestemy w stanie poda argumentów uzasadniajcych nasz ocen. Dopiero póniej okazuje si, e intuicja opierala si jednak na slusznych argumentach. Na skutek dokladniejszej refleksji, rezultat poznania intuicyjnego moe ulec zmianie. To co wydawalo si na pocztku klarowne, moe po dokonaniu gruntownej refleksji sta si niepewne. W niektórych przypadkach moemy te zauway, e intuicje opieraj si na uprzedzeniach. Intuicje mog by wreszcie mniej lub bardziej pewne. Podczas gdy w matematyce i naukach empirycznych intuicji zasadniczo nie przysluguje szczególna funkcja, poniewa matematyka posluguje si formalnie poprawnymi dowodami, a nauki empiryczne osigaj swoje rezultaty Por. R. Obermayr-Breitfuß, Theorie..., s. 59. Mona byloby tutaj uwzgldni równie dialogi Platona. 57 ,,Wielkie twierdzenie Fermata" zostalo sformulowane w XVII wieku przez Pierre'a de Fermat, ale udowodnione dopiero w roku 1993 przez Wilesa i Taylora. Powiada ono, e n-ta potga jakiej liczby, jeeli n > 2, nie moe zosta rozloona na sum dwu potg tego samego stopnia; obowizuje ono dla liczb calkowitych 0 i potg naturalnych, por. http://de.wikipedia. org/wiki/Fermatsche-Vermutung [16.09.2009]. Kazimierz Rynkiewicz na podstawie danych empirycznych, stanowi ona dla filozofii wrcz niezastpiony rodek w procesie rozumowego rozwaania rónych rozwiza problemów; moglimy to zaobserwowa wlanie u Husserla. Intuicje posiadaj systematyczne znaczenie w uzasadnianiu prawdy jakiej okrelonej teoretycznej alternatywy. Jeeli np. w filozofii moralnej chodzi o ukazanie, czy dzialania podmiotu ludzkiego mona ogólnie osdza pod ktem przewidywalnych konsekwencji (teza utylitarystyczna), albo te dla oceny moralnej elementem decydujcym jest wymaganie ogólnego podania za zasad, wedlug której si postpuje (etyka Kanta), albo wreszcie chodzi o postaw, w jakiej (i przez jak) pewien czyn zostaje dokonany (etyka cnoty, por. Arystoteles), to bdziemy mogli bardziej przybliy si do wywaonej, rozumnej oceny wtedy, kiedy odniesiemy róne teoretyczne alternatywy do konkretnych moliwych sytuacji, oraz intuicyjnie sprawdzimy ich konsekwencje w konkretnych przypadkach. Wówczas szukamy wic teorii, która najbardziej odpowiada intuicjom nieulegajcym presji obcienia wywolanego krytyczn refleksj. Podobnie jak w filozofii moralnej rzecz ma si te we wszystkich dyscyplinach filozoficznych. Intuicyjna weryfikacja przez zastosowanie w konkretnych przypadkach naley do racjonalnego rozwaania tez filozoficznych58. Dlatego powinno by czym zrozumialym, e intuicja moe si sprawdzi tylko na racjonalnej plaszczynie pozostajcej pod wplywem elementów dyskursywnych. Intuicja i dyskursy powinny by traktowane w równy sposób wtedy, kiedy chodzi o uzyskanie nowego poznania i nowej wiedzy. Do uzyskania nowej wiedzy nie prowadzi wylcznie czysta procedura dyskursywna. To, co ogólnie rozumie si przez mylenie racjonalno-analityczne, nie moe oby si calkowicie bez intuicji. Chocia intuicja i dyskurs s zasadniczo postrzegane jako dwa przeciwstawne systemy, naley je, moim zdaniem, uwaa za nierozdzielnie polczone podsystemy albo za komplementarne procesy ludzkiej zdolnoci poznawczej59. Dopiero w ten sposób moliwe jest komplementarne denie ludzkiego ducha czy umyslu, co moe wyj na dobre nie tylko samej filozofii, lecz take nauce w ogóle. Na kocu bdzie korzystal z tego pojedynczy czlowiek i cala ludzko, szczególnie na szeroko pojtym obszarze kultury. Por. M. Nida-Rümelin, Der Blick von innen. Zur transporalen Identität bewusstseinsfähiger Wesen, Frankfurt am Main 2006, s. 54 i n. 59 Por. R. Obermayr-Breitfuß, Theorie..., s. 59. Na co sta intuicj i dyskurs? Analiza epistemologiczno-fenomenologiczna... Streszczenie Celem niniejszego artykulu jest krytyczna, epistemologiczno-fenomenologiczna analiza relacji midzy pojciami intuicji i dyskursu, z uwzgldnieniem stanowiska Husserla i Foucaulta. Zasadnicze pytanie przybiera nastpujc form: na co sta intuicj i dyskurs? W procesie analizy zostaj okrelone zarówno ogólne, jak te specyficzne epistemologiczne moliwoci oraz osignicia obu tych poj. Podczas gdy ogólne osignicie stanowi wyakcentowanie umiejscowienia ludzkich podmiotów w realnym wiecie, specyficzne osignicie powizane jest z dostpem tych podmiotów do obszaru przedmiotowoci idealnych. Taka sytuacja wymaga ,,denia komplementarnego", tzn. syntezy intuicji oraz intelektu.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Mar 1, 2013

There are no references for this article.