Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Fałszywe wspomnienia: jak to się dzieje, że umysł pamięta coś, czego nie było?

Fałszywe wspomnienia: jak to się dzieje, że umysł pamięta coś, czego nie było? Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 2 (86), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0039 ...Aby by sob, musimy mie siebie ­ posiada histori swego ycia, (...) pamita swoje wewntrzne opowiadanie. Olivier Sachs, Kwestia tosamoci1 Slowa kluczowe: pami, umysl, poznanie, falszywe wspomnienia, bldy, znieksztalcenia, paradygmat DRM Przytoczony powyej cytat pochodzi z ksiki Oliviera Sachsa (2008), który komentuje w ten sposób los pacjenta cierpicego na psychoz Korsakowa. Zaburzenie to polega na niemonoci zapamitania informacji dochodzcych z otoczenia i powoduje, e nawet w przypadku zachowanej wiadomoci ludzie trac orientacj w czasie i miejscu2. Pacjent Sachsa, William Thompson, nie potrafil rozpoznawa i odrónia od siebie ludzi, nie wiedzial, o czym przed chwil z nimi rozmawial, ani nie mial pojcia, w jakiej sytuacji si znajdowal. Jego uwag cechowala przerzutno, a zdolno zapamitywania ograniczona zostala do kilku ostatnich sekund. Tym, co wydalo si samemu Sachsowi najbardziej tragiczne w sytuacji Thompsona, byly jednak rozbudowane konfabulacje ­ historie, które pacjent wymylal, by wypelni mnoce si blyskawicznie luki pamiciowe i ,,przerzuci nad nimi mosty najrozmaitszych fikcji"3. Przyklad ten zostal wykorzystany nie bez przyczyny ­ dobitnie pokazuje, jak wana dla okrelenia tosamoci czlowieka jest jego pami i jak istotn Sachs 2008: 141. Puyski, Rybakowski, Wciórka 2011: 99­103. Sachs 2008: 142. rol pelni moliwo pamitania wydarze z wlasnego ycia. Mona pokusi si o twierdzenie, e jest to jedna z wlaciwoci konstytuujcych nasze czlowieczestwo. W tym wietle kwestia rzetelnoci pamici wydaje si szczególnie waka. I chocia przywolany we wstpie opis przypadku dotyczy powanego zaburzenia psychicznego o podlou neurologicznym, wnioski odnonie roli pamici w genezie tosamoci czlowieka mog by z peln wiadomoci konsekwencji generalizowane. Niech zatem przypadek opisany przez Sachsa stanie si przyczynkiem do refleksji nad tym, jak wan zdolnoci poznawcz jest pami i jak istotny wplyw wywiera jej wierno na biece i przyszle funkcjonowanie czlowieka. W dalszej czci artykulu wlanie w tym kontekcie poruszona zostanie tematyka powstawania falszywych wspomnie. 1. Architektura umyslu W ujciu kognitywistycznym przyjmuje si zaloenie, e czlowiek funkcjonuje jako system poznawczy, którego zadaniem jest przetwarzanie informacji. Pokrywa si to z rozumieniem terminu ,,umysl" proponowanym przez psychologi poznawcz4. Wedlug tej ostatniej, umysl utosamiany jest z systemem wyspecjalizowanym w odbiorze i interpretowaniu informacji, na który sklada si wiele osobnych modulów5. Psychologowie zdaj sobie spraw, e jest to definicja znacznie szersza i zgola odmienna pod wzgldem konotacyjnym od tradycyjnie uywanej w filozofii. Tam pojcie ,,umysl" odnosi si wprost do podmiotu dozna i myli, a wic czci psychiki, w której rodz si subiektywne dowiadczenia. Psychologia poznawcza dodaje do tych elementów szereg struktur nieobjtych wiadomoci (schematy poznawcze, przekonania kluczowe itd.) oraz mechanizmy odpowiedzialne za kontrol dzialania calego systemu (np. monitoring ródla informacji). Przyjcie szerokiej perspektywy wydaje si warunkiem prowadzenia bada empirycznych, gdy zwraca uwag na mechanizmy, jakie porednicz pomidzy jednostk, która dowiadcza, a rodowiskiem, które jest ródlem dowiadcze. Ponadto w przypadku kognitywistyki ­ nauki interdyscyplinarnej, lczcej punkty widzenia wielu dziedzin ­ szerokie ujmowanie pewnych kwestii moe by nie tylko podane, ale wrcz konieczne. Jak trafnie zauwaa Magdalena Reuter w artykule recenzujcym klasyczn koncepcj siedmiu grzechów pamici6, wspólczesna kognitywistyka konNcka, Orzechowski, Szymura 2006: 21­56. Gigerenzer, Todd 1999 (cyt. za: Ncka Orzechowski, Szymura 2006: 51). 6 Tekst dotyczy teorii z zakresu psychologii ewolucyjnej, jednak wbrew niektórym pogldom paradygmat poznawczy i ewolucyjny w wyjanianiu wielu zjawisk nie stoj wcale w opozycji, a raczej wzajemnie si uzupelniaj. Tak te ­ w mojej opinii ­ wyglda to w przypadku bldów pamici. Por. Reuter 2006. centruje si na charakteryzowaniu wlaciwoci umyslu (oraz jego budulców: procesów poznawczych) przez pryzmat istniejcych ogranicze. Taka strategia, chocia moe sprawia wraenie próby osignicia celu okrn drog, znajduje w wiecie nauki uznanie od polowy lat 90. XX wieku. Stalo si to za spraw Daniela Schactera i jego koncepcji opisanych w ksice Searching for memory (1997). Autor skupia swoj uwag na funkcjonalnym opisie wlaciwoci pamici za porednictwem znieksztalce, jakie w niej wystpuj. Zwrot w badaniach nad pamici i zmiany ukierunkowania zainteresowa rodowiska naukowego doskonale ilustruje przyklad eksperymentów Jamesa Deese'a nad nieprawdziwymi przypomnieniami. Dokonane przez tego badacza w latach 50. odkrycia wzbudzily zainteresowanie dopiero pól wieku póniej, doczekawszy si wielu replikacji. Jednak zanim omówione zostan kwestie zasadnicze zwizane z fenomenem wystpowania falszywych wspomnie oraz mechanizmami ich powstawania, uzasadnione wydaje si choby szkicowe zarysowanie konstruktu pamici z punktu widzenia psychologii poznawczej. 1.1. Proces pamitania czy pami procesu? W modulowym rozumieniu umyslu7, które nie stanowi jedynego istniejcego paradygmatu teoretycznego, ale jest zdecydowanie najblisze koncepcjom kognitywistycznym, przyjmuje si, e pami jest specyficzn struktur poznawcz, która powstaje za porednictwem dzialania procesów poznawczych i jednoczenie zwrotnie modyfikuje ich przebieg (ukierunkowujc uwag, filtrujc spostrzeganie itp.8). Odpowiada za gromadzenie wiedzy, sdów czy przekona jednostki, ale take przechowuje pozostale struktury poznawcze. Wyrónia si dwa sposoby rozumienia ,,pamici": jako indywidualnej wlaciwoci jednostki lub rozloonego w czasie procesu. W niniejszej pracy nacisk zostanie poloony na drugie podejcie, gdy zaklada ono istnienie konkretnych, uniwersalnych dla wszystkich ludzi regul przebiegu procesu pamiciowego. Przy takim ujciu uznaje si równie, e zasady te s opisywalne. Procesualne rozumienie pamici zaklada ponadto istnienie trzech faz procesu pamiciowego9, przebiegajcych zawsze w takiej samej kolejnoci. S Ncka, Orzechowski, Szymura 2006: 45­56. Maruszewski 2001: 117­202. 9 Pierwotny podzial procesu pamiciowego na trzy fazy jest nazbyt ogólnikowy i nie dostarcza wyczerpujcej odpowiedzi na wiele pyta. Nie wyjania midzy innymi wplywu posiadanych przez jednostk struktur wiedzy (np. przekona czy schematów poznawczych) na proces przypominania i znieksztalcania treci. Z punktu widzenia psychologii poznawczej bardziej trafny wydaje si model zaproponowany przez Tulvinga (1976), obejmujcy dziewi faz, podzielonych dodatkowo na maly i duy cykl pamiciowy. Chocia jest to ujcie nowoczeniejsze i zdecydowanie blisze rzeczywistoci, charakteryzuje je równie dua zloono. Nie bdzie ono szczególowo omówione, poniewa przy próbie wyjanienia mechanizmu powstawa7 8 to odpowiednio: zapamitywanie, przechowywanie informacji w magazynie pamici oraz ,,odpamitywanie" (tj. przypominanie)10. Do pewnego stopnia tlumaczy równie wystpowanie tzw. procesów generatywnych, odpowiedzialnych za powstawanie znieksztalce. Wedlug Marii Jagodziskiej11, procesy generatywne, czyli takie, w których pami dodaje pewne charakterystyki do zaistnialych zdarze, wynikaj z konstruktywnej natury samego procesu. Jagodziska nie neguje etapowoci jego przebiegu, uwaa jednak (za F.C. Bartlettem), e ostatnia faza, czyli przypominanie, nie stanowi biernego wydobycia informacji z magazynu. Wie si raczej z rekonstruowaniem ladu pamiciowego, który na tym etapie podlega dopasowaniu do ju istniejcych w obrbie pamici jednostki struktur wiedzy12, i w ten sposób powstaj znieksztalcenia. Obecnie przyjmuje si, e do znieksztalcenia treci pamici moe doj na kadym z trzech etapów, przy czym bldy pojawiajce si w poszczególnych fazach charakteryzuje okrelona specyfika, odmienne przyczyny i zrónicowane konsekwencje. 2. Znieksztalcenia w pamici Nawizaniem do ogólnego trendu nauk kognitywnych, w których badanie wlaciwoci systemu odbywa si poprzez odkrywanie deficytów i docieranie do ich ródel, bdzie koncentracja na znieksztalceniach i bldach wystpujcych w pamici. Warto jednak zaznaczy, e to, co czlowiek z punktu widzenia beneficjenta dzialania systemu poznawczego uwaa za bldy, dla samego funkcjonowania systemu moe mie wlaciwoci przystosowawcze. Glówn korzyci zwizan z ograniczeniem pojemnoci poszczególnych modulów jest ekonomia poznawcza13. Mona si domyla, e gdyby tego typu obwarowanie nie istnialo, wydajno systemu (wyspecjalizowanego przecie w przetwarzaniu informacji) drastycznie by spadla. Selekcja najwaniejszych z punktu widzenia adaptacji jednostki do rodowiska bodców pozwala na uniknicie przeladowania informacyjnego. Jest równie warunkiem zachodzenia procesu abstrahowania, który stanowi podstaw mylenia. W sferze teoretycznej wymagane jest sprecyzowanie kryteriów pozwalajcych odróni znieksztalcenia pamici od przypomnienia, wyobraenia bd nia falszywych wspomnie trójfazowe rozrónienie wydaje si wystarczajce. Por. Maruszewski 2001: 121­126. 10 Warto wspomnie, e na etapie przypominania (czy te ,,odpamitywania", jak bywa nazywany) przebiega szereg procesów zwizanych midzy innymi z kontrol poprawnoci wydobywanej informacji ­ w tym np. monitoring ródla informacji. 11 Jagodziska 2001: 249­273. 12 Jagodziska nazywa ten proces asymilacj treci do schematów. 13 Por. Ncka, Orzechowski, Szymura 2006: 25. spostrzeenia ­ a wic szeregu prawidlowych czynnoci systemu poznawczego. Psychologia okrela pewne formalne charakterystyki definiujce termin ,,znieksztalcenie", które umoliwiaj odrónienie go zarówno od poprawnej czynnoci systemu, jak równie innych zjawisk, które ingeruj w pamitane treci. Dobrym przykladem takiego fenomenu s konfabulacje. Nie mona okreli ich mianem znieksztalce, bo pomimo e tre konfabulacji odbiega od rzeczywistoci, powstaj w inny sposób i stanowi przejaw patologii (jak w przypadku opisanego we wstpie Williama Thompsona), a nie przystosowawczych wlaciwoci systemu. Z wymienionych wyej powodów psychologowie jednoznacznie okrelaj, co moe zosta zdefiniowane przy uyciu terminu ,,znieksztalcenie", a co nie. Oprócz tego, e znieksztalcenie odbiega od rzeczywistoci, co wydaje si oczywist implikacj samego terminu, teoretycy zwracaj uwag, e cech charakterystyczn dla tej grupy bldów jest ich niezamierzone pojawianie si. Oznacza to, e znieksztalcenie nie jest wynikiem wiadomego procesu poznawczego czy te intencjonalnej aktywnoci mylowej jednostki (jak np. fantazje), ale stanowi swego rodzaju efekt uboczny jego adaptacyjnych funkcji. Zwraca si te uwag, e wystpienie znieksztalcenia mona przewidzie, poniewa pojawia si ono w sposób systematyczny. Jest to wana konstatacja dla psychologii eksperymentalnej, gdy umoliwia prowadzenie empirycznych bada tego zjawiska ­ jeli wystpienie znieksztalcenia mona przewidzie, moliwe jest równie stworzenie sytuacji eksperymentalnej, która bdzie prowokowala jego pojawienie si. Pozwala to na odpowiedni dobór zmiennych i manipulacj nimi. Jako kolejn cech rónicujc znieksztalcenie od innych czynnoci systemu poznawczego wymienia si trudno lub niemono jego uniknicia. Taki wniosek wydaje si naturalny, jeli spojrzymy na bldy pamiciowe podobnie jak na iluzje wzrokowe. Ponadto podkrela si, e znieksztalcenia wyróniaj si z systemu poznawczego: stanowi pewien wyjtek, pojawiajcy si tylko w specyficznych sytuacjach14. Agnieszka Niedwieska, dokonujc próby ujednolicenia definicji, podsumowala zjawisko bldu, znieksztalcenia w pamici, niepoprawnego odpamitania czy falszywego wspomnienia jako ,,subiektywn zmian obiektywnej treci": zmiana obiektywnej rzeczywistoci odbywa si za spraw specyficznego funkcjonowania systemu poznawczego czlowieka. 2.1. Sieciowa teoria pamici Wielo podej teoretycznych obecnych w psychologii przeklada si na du liczb paradygmatów badawczych. W niniejszej pracy próba wyjanie14 Pohl 2004 (cyt. za: Niedwieska 2004: 8­9). nia fenomenu powstawania falszywych wspomnie zostanie podjta w oparciu o zaloenia sieciowej teorii pamici15, wedlug której pami jest trwal, powizan wewntrznie, asocjacyjn struktur, zloon z pewnych jednostek wiedzy (wzlów pojciowych stanowicych reprezentacj obiektów) oraz relacji je lczcych. Tak powstala konstrukcja ­ nazywana sieci semantyczn ­ odzwierciedla caloksztalt wiedzy posiadanej przez jednostk16. Pojcia, które w obrbie sieci przyjmuj posta wzlów, wykazuj hierarchiczne uporzdkowanie (niektóre wzly s waniejsze od innych). Róni si te midzy sob iloci polcze z innymi wzlami. Im wiksz iloci powiza z pozostalymi pojciami dysponuje dany wzel, tym wiksze jest prawdopodobiestwo jego pobudzenia. W efekcie pobudzenia wzla nastpuje przypomnienia pojcia, które reprezentuje. Dzieje si to na drodze podniesienia poziomu aktywacji na wle17. Konkretny wzel moe zosta aktywowany na kilka sposobów. Najprostszym jest oczywicie kontakt z obiektem, którego reprezentacj w sieci semantycznej jest wzel pojciowy. Jak twierdz Allan Collins i Elizabeth Loftus, rozprzestrzenianie si aktywacji w obrbie sieci semantycznej jest procesem automatycznym. Wynika z tego, e wzel pojciowy moe zosta aktywowany (i w konsekwencji przypomniany) nie tylko za spraw bezporedniego kontaktu z obiektem, ale równie za porednictwem pobudzenia wystarczajcej iloci wzlów sieci semantycznej znajdujcych si w jego pobliu. Zaloenia sieciowej teorii pamici na grunt psychologii eksperymentalnej jako pierwszy przeniósl James Deese, który uyl tzw. techniki slów skojarzonych. Osobom badanym prezentowal za porednictwem nagrania magnetofonowego 36 list slów po 12 slów na kadej. Pomidzy ekspozycj kolejnych list nastpowala przerwa, podczas której badani mieli za zadanie powtarza wczeniej uslyszane slowa (jest to tak zwany warunek immediate free recall). Istotne bylo semantyczne powizanie slów w obrbie kadej z list. Przykladowo, prezentujc badanym slowa ,,bed, rest, awake, tired, dream, wake, snooze, blanket, doze, slumber, snore, nap, peace, yawn, drowsy", Deese otrzymywal falszywe przypomnienie w postaci intruzji18 slowa ,,sleep" (sen). W przypadku Collins, Loftus 1975. Collins i Loftus uwzgldnili tylko wiedz semantyczn. Wynika to z faktu, e teoria sieci semantycznej powstala pierwotnie na gruncie bada nad sztuczn inteligencj i miala posluy do budowy komputerowego modelu ludzkiej pamici (Quillian 1962). Collins i Loftus przeformulowali j i zaadaptowali do potrzeb psychologii. 17 Por. Collins, Loftus 1975. 18 Mianem intruzji w psychologii (podobnie jak w psychiatrii) okrela si natrtne, narzucajce si myli, bdce wynikiem traumatycznej sytuacji. Myli takie nie poddaj si kontroli osoby, która ich dowiadcza (w tym sensie ,,wdzieraj si" do wiadomoci). W paradygmacie DRM termin ten jest uywany w odmienny sposób. Deese stosuje go, by scharakteryzowa specyficzny bld pamici, polegajcy na ,,wtrceniu" slowa, które nie bylo prezentowane, i wlczeniu go w list prezentowanych poj. Istotne wydaje si odrónienie intruzji od falszywych list, na których prezentowane slowa silnie kojarzyly si z nieprezentowanym pojciem krytycznym (wzlem, na który wedlug teorii rozprzestrzeniala si aktywacja), wskanik intruzji wyniósl 44%. Uredniony wskanik falszywych przypomnie poj krytycznych dla wszystkich list jest niszy ­ równa si 24,2%19. Taki wynik mona jednak mialo nazwa imponujcym. Rys. 1. Fragment hipotetycznej sieci pojciowej, jak dysponowaly osoby badane w przeprowadzonej replikacji eksperymentu Deese'a. Slowem krytycznym bylo pojcie ,,glowa", a slowami silnie skojarzonymi, majcymi pobudzi proces rozprzestrzeniania si aktywacji, które byly prezentowane podczas eksperymentu, s odpowiednio ­ ,,szyja", ,,mdro", ,,mylenie" i inne pojcia z tego poziomu. Nie eksponowano slów opisujcych bardziej specyficzne wlaciwoci, poniewa znajduj si one niej w hierarchii sieci. Wynikajce z tego slabsze powizanie z wzlem pojciowym nie wzbudza wystarczajco silnej aktywacji, by zaobserwowa podany efekt. Badania Deese'a mialy charakter eksploracyjny. Standaryzacj metody blisko pól wieku póniej przeprowadzila dwójka amerykaskich badaczy ­ Katheleen McDermott i Henry Roediger20, którzy poddali analizie i selekcji material uywany przez Deese'a. Ponadto opracowali cisle wytyczne co wspomnie ­ w pierwszym przypadku nie wystpuje kryterium subiektywnej pewnoci jako cecha dystynktywna. Por. Deese 1959: 17­22; Puyski, Rybakowski, Wciórka 2011: 428­449; Sk 2005: 120­133. 19 Dla porównania warto doda, e wskanik niepoprawnych przypomnie dla slów niepowizanych semantycznie z tematem listy wyniósl zaledwie 3,2%. Latwo wic wysnu wniosek, e falszywe przypomnienia nie maj przypadkowego charakteru. 20 McDermott, Roediger 1995: 803­814. do przebiegu eksperymentów w paradygmacie nazywanym od tej pory DRM (w skrócie od nazwisk twórców). Umoliwilo to przeprowadzenie szeregu bada, których rezultaty ostatecznie potwierdzily wyniki uzyskane przez Deese'a21. Ponadto udalo im si udowodni, e na liczb niepoprawnych przypomnie wplywa m.in. sposób testowania pamici22. Test rozpoznania dziala w tym przypadku jak sugestia: stymuluje powstawanie falszywych przypomnie. Badani otrzymujcy ,,wskazówk" w postaci testu rozpoznania w 84% uznawali pojcia krytyczne za prezentowane!23 Co wicej, wskanik poprawnego przypomnienia poj prezentowanych na listach wyniósl zaledwie 2% wicej... Oznacza to, e prawdopodobiestwo ,,przypomnienia sobie" przez osob badan odpowiednio dobranego slowa krytycznego jest podobne do moliwoci przypomnienia slowa prezentowanego w rzeczywistoci. Na uwag zasluguje jeszcze jeden eksperyment tej pary, w którym badacze ograniczyli warunek eksperymentalny do prezentacji list i nastpujcego potem testu rozpoznania. Badani otrzymali jednak dodatkowe zadanie: oprócz stwierdzenia, czy dane pojcie bylo prezentowane w czasie badania, czy nie, mieli dokona ,,osdu wiem/pamitam" (know/remember judgement). Rozrónienie to zmusza badanych do identyfikacji, skd pochodz przypominane przez nich slowa24. Zastosowanie ,,osdu wiem/pamitam" ma due znaczenie dla moliwoci zgeneralizowania wniosków. Jeeli badani uznaliby, e ,,wiedz", i dane pojcie bylo prezentowane, mogloby to wskazywa na popelnienie przez nich bldu ogólnoci. Z kolei stwierdzenie ,,pamitam" wskazuje, e powstalo falszywe wspomnienie prezentowania slowa, którego nie bylo. Jak latwo si domyli, przewaajca cz25 badanych byla przekonana, e ,,pamita" wskazane przez siebie pojcia krytyczne. 21 redni wskanik falszywych przypomnie na poziomie od 40% do 55% ­ w zalenoci od zastosowanej techniki sprawdzania pamici 22 Istniej dwie metody testowania pamici: ,,swobodne odtworzenie" (free recall), w którym osoby badane s proszone o samodzielne przypomnienie wczeniej prezentowanego materialu, oraz ,,test rozpoznania" (recognition), kiedy musz podj decyzj, która z proponowanych przez eksperymentatora opcji jest prawdziwa. W przypadku omawianych eksperymentów warunek testu rozpoznania przyjmowal posta listy slów, z której osoby badane mialy wybra te, które byly prezentowane w cigu badania. Oprócz nich test zawieral: slowa slabo semantycznie zwizane z tematem listy, slowa w ogóle niezwizane z tematem listy oraz ­ kluczowe z punktu widzenia celu eksperymentu ­ pojcia krytyczne (lures). 23 Wskanik falszywych rozpozna w warunku swobodnego odtwarzania jest znacznie niszy, bo na poziomie 40%. 24 Dotyczylo to wylcznie slów rozpoznanych jako prezentowane w trakcie badania. 25 Od 53% do 72% badanych 3. Badania w paradygmacie DRM: 9 szans na 10 na powstanie falszywego wspomnienia Oprócz Amerykanów, zadowalajce wyniki bada otrzymali take Szwedzi. W 2002 roku Michael Johansson i Georg Stenberg26 jako pierwsi dokonali tlumaczenia i adaptacji narzdzia na potrzeby swojego jzyka. Rezultaty byly zblione do wyników McDermott i Roedigera. Otrzymali falszywe przypomnienia ­ w zalenoci od wariantu procedury eksperymentalnej ­ na poziomie od 72% do 76%. Inne, przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych replikacje eksperymentów DRM zwracaj uwag na róne aspekty powstawania falszywych wspomnie, wykazujc midzy innymi wplyw modalnoci zmyslowej na ilo niepoprawnych przypomnie27, zwizki z pamici operacyjn28, jzykiem29 czy wiekiem30 osób badanych. Wskazuj take potencjalne przyczyny powstawania falszywych wspomnie. Istniejce hipotezy akcentuj rol procesów odpowiedzialnych za metakontrol (monitoring ródla informacji31), albo klad nacisk na rol zasobów poznawczych32. S to jednak kwestie wymagajce osobnego omówienia. Wspominam o nich w niniejszej pracy, by wskaza na wszechstronno paradygmatu badawczego DRM i jego uyteczno do badania rozmaitych aspektów funkcjonowania pamici. W zwizku z opisanymi wynikami i obiecujc perspektyw badawcz podjto decyzj o przygotowaniu polskiej adaptacji narzdzia, a nastpnie ­ przeprowadzeniu bada wzorowanych na oryginalnych eksperymentach w paradygmacie DRM. Przed przystpieniem do szczególowego opisania procedury naley jednak poczyni pewne zastrzeenie. 3.1. Metodologia bada Psychologia eksperymentalna kladzie ogromny nacisk na metodologi bada. Denie do uzyskania jak najbardziej cislych i precyzyjnych rezultatów znajduje swój wyraz w tendencji do statystycznego ujmowania wyników bada. Z kolei wiarygodno i rzetelno jest zapewniana przez dwa rodzaje czynni- Johansson, Stenberg 2002. Gallo, McDermott, Percer 2011. Smith, Engle 2011. Mao, Wang, Yang 2010. Smith, Engle 2011. Johansson, Stenberg 2002. Smith, Engle 2011. ków: unifikacj warunków33 oraz staranny dobór grupy badawczej. W drugim przypadku istotna jest fakultatywno udzialu34, anonimowo wyników oraz odpowiednia liczebno grupy. Chodzi tu o zabezpieczenie si przed zarzutem nierzetelnoci wyników, które mialyby w tym ujciu stanowi artefakt samej procedury, a nie ródlo informacji dotyczcych funkcjonowania systemu pamiciowego. Eksperyment przeprowadzono na 96 studentach Instytutu Psychologii Uniwersytetu Lódzkiego. Badani zostali podzieleni na trzy grupy (patrz tabela poniej). Wszyscy otrzymali informacj, e bior udzial w eksperymencie dotyczcym pamici. Celowo nie precyzowano, e chodzi o powstawanie falszywych wspomnie. Badani zostali poproszeni o uwane ledzenie i zapamitywanie slów wywietlanych na ekranie komputera. Wszystkim prezentowano 1 zestaw zloony z 8 list po 15 slów kada. Slowa w obrbie kadej listy byly wywietlane pojedynczo w okrelonych interwalach czasowych. Schemat badania wygldal nastpujco: O ile zastosowanie samej procedury DRM umoliwia zbadanie wlaciwoci pamici za porednictwem powstajcych w niej znieksztalce, to wprowadzenie pewnych modyfikacji daje szans na zidentyfikowanie czynników sprzyjajcych ich powstawaniu. Std zrónicowanie warunków eksperymentalnych dla grup A, B i C. Najbardziej skomplikowany wariant dotyczyl badanych z grupy A, którym najpierw prezentowano list 15 slów, a nastpnie wywietlano zadanie dystrak33 Istniej cisle wyznaczniki opisujce, jak ma przebiega eksperyment. Oprócz zakresu prezentowanego materialu ujednolicona jest take ilo czasu, jak dysponuj badani na przypomnienie sobie poj czy rozwizanie zadania, oraz graficzne aspekty prezentowanych bodców. 34 Przed przystpieniem do eksperymentu badani wyraaj zgod na pimie. cyjne i proszono o przypomnienie slów, jakie zapamitali z prezentacji. Potem nastpowala chwila przerwy, po której podejmowano prezentacj kolejnej listy i procedura powtarzala si 8 razy. Po wywietleniu ostatniej listy i rozwizaniu zadania dystrakcyjnego osoby badane otrzymywaly na osobnej kartce test rozpoznania wraz z poleceniem zakrelenia tych poj, które wedlug nich pojawily si na monitorach w trakcie eksperymentu. Grupa C otrzymywala wylcznie test rozpoznania po zakoczeniu prezentacji wszystkich list (przerwy pomidzy listami obejmowaly jedynie zadania dystrakcyjne), a badani z grupy B zostali poproszeni o swobodne przypomnienie moliwie jak najwikszej iloci slów ze wszystkich wczeniej prezentowanych list. Zadanie dystrakcyjne bylo dla wszystkich grup jednakowe. Polegalo na wywietleniu na monitorze prostego równania matematycznego. Obowizkiem osoby badanej bylo stwierdzenie, czy jest ono prawdziwe, czy te nie. (1 * 2) + 7 = 9 prawda / falsz ? Ryc. 2. Przykladowy slajd z zadaniem dystrakcyjnym Wprowadzenie takiego zabiegu mialo na celu zapobiegnicie interferencji oraz efektom wieoci i pierwszestwa35, mogcym znieksztalci wyniki (jest to zwizane z pogarszajcym si w miar wzrostu obcienia funkcjonowaniem pamici roboczej). 3.2. Efekt modalnoci a falszywe przypomnienia Przed omówieniem wyników bada naley poczyni pewne zastrzeenie. Ju w pierwszych eksperymentach DRM zauwaono, e w zalenoci od modalnoci prezentowanych bodców zmianie ulega liczba falszywych przypomnie36. Najbardziej spektakularne efekty wywoluje prezentacja audio (np. nagranie 35 W psychologii mianem interferencji okrela si zjawisko zaklócania zapamitywania nowych treci przez informacje wczeniej zapisane w pamici (interferencja retroaktywna) lub na odwrót (interferencja proaktywna). Z kolei efekty pierwszestwa i wieoci powoduj lepsze zapamitywanie bodców eksponowanych jako pierwsze oraz ostatnie. Por. Maruszewski 2001: 117­164; Ncka, Orzechowski, Szymura 2006: 387­411. 36 Gallo, McDermott, Percer 2011. odtwarzane z plyty CD). Badani przypominaj sobie wtedy slowa prezentowane i pojcia krytyczne z tak sam pewnoci i na podobnym poziomie (u Roedigera i McDermott bylo to odpowiednio 84% i 86%). Mniej imponujce efekty wywoluje wizualna prezentacja bodców37, nadal jednak pozostaj one na wysokim poziomie. W polskiej replikacji eksperymentu DRM wykorzystano prezentacj wizualn, midzy innymi ze wzgldu na eksploracyjny charakter bada. Taki sposób przeprowadzenia eksperymentu ulatwia kontrolowanie wszelkich zmiennych, potencjalnie znieksztalcajcych wyniki38. Ponadto celem przygotowanej na potrzeby eksperymentu procedury bylo sprawdzenie, czy efekt w ogóle wystpi oraz czy jego natenie bdzie zblione do rezultatów uzyskanych przez innych badaczy. Nie chodzilo zatem o powielenie spektakularnych wyników Amerykanów, ale zademonstrowanie uniwersalnoci zjawiska powstawania falszywych wspomnie i jego niezalenoci od kontekstu spolecznego czy realiów cywilizacyjnych, w jakich yje jednostka. 3.3. Omówienie wyników Wyniki przeprowadzonego eksperymentu znajduj si w tabelach poniej. W przypadku tabel dla grup B i C obok procentowego wskanika falszywych wspomnie, jaki uzyskano, umieszczono wartoci porównawcze39 Jeli chodzi o grup A, procedura nie znajduje odwzorowania w literaturze. Przedstawione wyniki dotycz procentowego odpamitywania przez osoby badane poj krytycznych oraz slów prezentowanych podczas eksperymentu. W grupach, dla których dostpne byly wartoci porównawcze (B i C), odsetek nieprawdziwych przypomnie okazal si zbliony (B) lub wyszy od oczekiwanego (C). Stwierdzono równie, e falszywe przypomnienia w rzeczywistoci przybieraj posta poj krytycznych ­ s to konkretne slowa, przewidziane wczeniej dziki zaloeniom sieciowej teorii pamici,. Warto zwróci uwag na rónic w odsetku falszywych przypomnie w zalenoci od zastosowanej metody sprawdzania pamici. W przypadku wyników z grup B i C rónica wydaje si logiczn konsekwencj samej procedury. Test rozpoznania w grupie C zadzialal na system pamiciowy osób badanych jak sugestia, zmuszajc je do rekonstrukcji ladu w oparciu o podane informacje. W grupie B, gdzie badani nie otrzymywali adnych wskazówek, odsetek nieprawdziwych przypomnie byl niszy. Pole do rozwaa otwieraj wyniki dostarczone przez badanych z grupy A, czyli tych, którzy przypominali Smith, Hunt 1998; Gallo, McDermott, Percer 2011. Udowodniono, e na wielko efektu wplywaj m.in. rozmiar, kolor i rodzaj czcionki. Por. Arndt, Reder 2003. 39 Smith, Hunt 1998. sobie slowa prezentowane na kadej z list z osobna, a na koniec otrzymali test rozpoznania. Zagadkowe wydaje si, e poziom falszywych wspomnie w tym warunku eksperymentalnym jest wyszy od uzyskanego w grupie wylcznie z testem rozpoznania (C). Intuicyjnie wydawaloby si, e zapewnienie osobom badanym dodatkowego czasu na utrwalenie materialu pomidzy poszczególnymi listami powinno dziala redukujco na powstawanie falszywych wspomnie. Okazuje si, e jest wrcz przeciwnie ­ poziom falszywych wspomnie u osób z grupy A byl najwyszy. Prób wyjanienia takiego rezultatu mona podj, odwolujc si do mechanizmu wewntrznych powtórek40. Badani z grupy A zmuszeni byli do wielokrotnego odpamitywania slów z prezentowanych list. Pierwsze przypominanie nastpowalo zaraz po prezentacji. Wedlug zaloenia o rozprzestrzeniajcej si aktywacji sieci semantycznej, osoby badane wzmocnily w ten sposób poziom pobudzenia sieci zainicjowany podczas prezentacji list. Warto zwróci uwag na fakt, e sam proces przypominania wymaga mylenia o tym, co ma zosta odpamitane. Takie spojrzenie na wyniki eksperymentu wyjania wiksz ilo falszywych przypomnie w grupie A, ale dostarcza te dodatkowych wniosków. Okazuje si, e mylenie o slowach, które maj zosta przypomniane, a wic aktywny wysilek poznawczy osoby badanej, powoduje wzrost liczby falszywych przypomnie! Jest to istotny akcent, wskazuje bowiem na samo40 Maruszewski 2005: 151, 188, 196­197. wzmacniajc natur pamici. Argumentu na poparcie tej tezy dostarcza take analiza danych wylcznie z grupy A. Obserwuje si znaczcy przyrost wartoci wskanika falszywych przypomnie podczas swobodnych powtórek pomidzy listami (po urednieniu: 27%) w zestawieniu ze stanem po tecie rozpoznania (60%). Taki wynik zwraca uwag, e aktywacja powodujca przypomnienie slowa krytycznego moe mie dwa ródla. Moe pochodzi z zewntrz (badany widzi listy wywietlane na ekranie komputera) lub z wntrza samego systemu poznawczego (badany myli i przypomina sobie). W przypadku grupy A wykorzystano oba ródla ­ std tak wysoki odsetek falszywych przypomnie. Wynik wie si te z koniecznoci przyznania, e raz popelniony bld utrwala si, a im wiksza ilo powtórek, tym silniej falszywe wspomnienie wtapia si w prawdziwe, tworzc w pewnym momencie nierozrónialny dla czlowieka horyzont zdarze. Tak okrelonemu zjawisku niebezpiecznie blisko jest do definicji autosugestii41, lecej u podstaw teorii manipulacji. Warto zwróci uwag na jeszcze jeden aspekt omawianego fenomenu. W przypadku referowanych bada oprócz danych statystycznych istotna wydaje si take liczbowa analiza wyników. Wychodzi bowiem na jaw, e w grupie A ani jedna z osób badanych nie uchronila si przed falszywym przypomnieniem pojcia krytycznego!42 Chocia po urednieniu wskanik przypominania tych slów wynosi ,,zaledwie" 60%, warto uwiadomi sobie implikacje wynikajce z tego eksperymentu: kada z osób w grupie A wytworzyla przynajmniej jedno falszywe wspomnienie. Podsumowujc, u 87% wszystkich badanych pojawilo si przynajmniej jedno niepoprawne przypomnienie. Jest to wynik budzcy zarówno fascynacj, jak i niepokój. Oznacza, e 9 sporód 10 przypadkowo napotkanych na ulicy osób pamita co, co nigdy si nie wydarzylo. 4. Wnioski kocowe Pierwsz konstatacj, która pojawia si przy próbie podsumowania rozwaa na temat znieksztalce w pamici, jest ich nieuchronno. Czlowiek nie dysponuje moliwoci bezporedniej percepcji rzeczywistoci. Poredniczce w tym procesie struktury poznawcze zapewniaj optymaln z ewolucyjnego punktu widzenia selekcj informacji. S jednak równie odpowiedzialne za liczne uproszczenia procesu mylenia, midzy innymi tendencj do stereotypowego oceniania pewnych sytuacji. Opisane w pracy znieksztalcenia Por. Aronson 2008, rozdz. 5: Uzasadnianie wlasnego postpowania, s. 184­244; Cialdini 2008. W grupie B u 11 osób nie pojawilo si adne falszywe przypomnienie (stanowi to 36,7% osób biorcych udzial w badaniu w tym warunku), a w grupie C tylko jedna osoba (a wic okolo 3% calej grupy) nie ulegla sugestii. pamici s uwaane za efekt uboczny przystosowawczego dzialania systemu poznawczego. Liczne badania eksperymentalne pokazuj, e nie istnieje moliwo wiernego zapamitania wydarze wiata zewntrznego. Co wicej, subiektywna pewno osoby w kwestii prawdziwoci wlasnych wspomnie nie stanowi wiarygodnego kryterium, które umoliwiloby odrónienie wydarze prawdziwych od ich dopisanych przez pami odpowiedników. Umysl wykazuje zadziwiajc sklonno do utwierdzania si w popelnionych bldach. Interesujcy wydaje si przede wszystkim wzrost liczby bldów wraz ze zwikszeniem iloci powtórek. Fenomen ten tlumaczy si poprzez aktywacj wzlów pojciowych w sieci semantycznej. Im wyszy jest wyjciowy poziom aktywacji, tym dalej rozprzestrzeni si ona w obrbie sieci. Stwarza to ryzyko aktywowania wzlów, które nie byly pierwotnie przedmiotem pobudzenia. W efekcie skutkuje to powstawaniem falszywych przypomnie. Wraz z uplywem czasu i iloci powtórze czlowiek utrwala nieprawdziwe wspomnienie, wlczajc je na trwale do systemu pamiciowego. Biorc dodatkowo pod uwag, e kada powtórka utrwala ju istniejce znieksztalcenia, wnioski, jakie plyn z omówionych bada, nie wydaj si optymistyczne. Sugeruj konieczno ograniczenia zaufania wzgldem pamici. Ukazuj bowiem realn skal zjawiska powstawania falszywych wspomnie: a 87% osób biorcych udzial w przeprowadzonym eksperymencie okazalo si na nie podatnych! Warta podkrelenia wydaje si uniwersalno kulturowa wystpowania zjawiska falszywych wspomnie. Wyniki otrzymywane przed badaczy z calego wiata s zblione, nawet przy tak diametralnych rónicach cywilizacyjnych, jakie dziel Stany Zjednoczone i Chisk Republik Ludow43. Hipotez t potwierdzaj wyniki polskiej replikacji paradygmatu DRM, szerzej opisane w pracy. Taka wszechstronno wydaje si wiadczy o istnieniu pewnych mechanizmów ­ wspólnych dla wszystkich ludzi cech lub regul ­ wedlug których przebiega poznanie. Zreferowane w pracy wyniki bada dodaj nieco informacji do wanej dziedziny wiedzy, jak s studia nad natur ludzkiego umyslu. Dziki zastosowaniu metod zaczerpnitych z psychologii poznawczej moliwe jest uzyskanie empirycznych danych w tym zakresie. Taka konkluzja wydaje si istotna z punktu widzenia wszystkich nauk epistemologicznych, ukazuje bowiem, jak bardzo ograniczona i obarczona bldem jest moliwo poznania rzeczywistoci przez czlowieka. I chocia stwierdzenie, e omylno jest cech ludzk, wydaje si truizmem, to cisle jej opisanie na przykladzie eksperymentów nad bldami pamici nadaje caloci nowy, alarmujcy wydwik. Mao, Wang, Yang 2010. Bibliografia Arndt J., Reder L.M. (2003), The Effect of Distinctive Visual Information on False Recognition, ,,Journal of Memory and Language" 48, s. 1­15. Aronson E. (2008), Czlowiek istota spoleczna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Brzeziski J. (2003), Metodologia bada psychologicznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 89­120. Cialdini R.B. (2008), Wywieranie wplywu na ludzi, Sopot: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Collins A.M., Loftus E.F. (1975), A Spreading-Activation Theory of Semantic Processing, ,,Psychological Review" 82, 6, s. 407­428. Deese J. (1959), On the Predictions of Occurrence of Particular Verbal Intrusions in Immediate Recall, ,,Journal of Experimental Psychology" 58, 1, s. 17­22. Gallo D.A., McDermott K.B., Percer J.M. (2011), Modality Effects in False Recall and False Recognition, ,,Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition" 27, 2, s. 339­353. Jachinski U., Wentura D. (2002), Misleading Postevent Information and Working Memory Capacity: An Individual Differences Approach to Eyewitness Memory, ,,Applied Cognitive Psychology" 16, s. 223­231. Jagodziska M. (2001), Psychologia pamici, Warszawa: Helion. Johansson M., Stenberg G. (2002), Inducting and Reducting False Memories: A Swedish Version of the Deese-Roediger-McDermott Paradigm, ,,Scandinavian Journal of Psychology" 43, s. 369­383. Mao W.B., Wang L.S., Yang Z.L. (2010), Modality Effect in False Recognition: Evidence from Chinese Characters, ,,International Journal of Psychology" 45, 1, s. 4­11. Maruszewski T. (2001), Psychologia poznania, Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Maruszewski T. (2005), Pami autobiograficzna, Sopot: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. McDermott K.B., Roediger H.R. (1995), Creating False Memories: Remembering Words Not Presented in Lists, ,,Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition" 21, 4, s. 803­814. Ncka E., Orzechowski J., Szymura B. (2006), Psychologia poznawcza, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Niedwieska A. (2004), Poznawcze mechanizmy znieksztalce w pamici zdarze, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Nosal C. (1999), Psychologiczne modele umyslu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Oniszczenko W. (2002), Geny i rodowisko a zachowanie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Puyski S., Rybakowski J., Wciórka J. (2011), Psychiatria, t. 2, Wroclaw: Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner. Reuter M. (2006), Koncepcja ,,siedmiu grzechów pamici" Daniela Schactera, ,,Preteksty" 7, s. 45­62. Sachs O. (2008), Mczyzna, który pomylil swoj on z kapeluszem, Warszawa: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Schacter D.L. (2003), Siedem grzechów pamici, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy. Sk H. (red.) (2005), Psychologia kliniczna, t. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Smith E.R., Engle W.R. (2011), Study Modality and False Recall: The Influence of Resource Availability, ,,Experimental Psychology" 58, 2, s. 117­124. Smith R.E., Hunt R.R. (1998), Presentation modality affects false memory, ,,Psychonomic Buletin & Review" 5, s. 710­715. Streszczenie Tematem artykulu jest omówienie problematyki powstawania znieksztalce w pamici, przy koncentracji na zjawisku wystpowania falszywych wspomnie. Zawarto pamici pelni kluczow rol w okrelaniu tosamoci jednostki. Decyduje o sposobie wyodrbniania siebie ze wiata zewntrznego, a take, obok innych zdolnoci poznawczych, poredniczy w konstruowaniu mentalnej reprezentacji wiata przez jednostk. Jednak zagadnienie zgodnoci zapisu pamiciowego z rzeczywistoci zewntrzn ma znaczenie nie tylko z psychologicznego punktu widzenia. Kwestia rzetelnoci pamici wydaje si istotna dla wszystkich nauk epistemologicznych ze wzgldu na poredniczc rol, jak odgrywa w poznaniu. W celu eksploracji fenomenu powstawania falszywych wspomnie, a take okrelenia jego ogólnych predykatów dokonano adaptacji paradygmatu list slów skojarzonych (Deese 1959; McDermott, Roediger 1995) do warunków polskich. Przeanalizowano ilo falszywych przypomnie u osób biorcych udzial w eksperymencie i porównano wyniki z oryginalnymi pracami badaczy amerykaskich. Podjto równie problematyk rónic w iloci powstalych znieksztalce w zalenoci od zastosowanej metody sprawdzania pamici. Odpowied na pytania o skal, a take przyczyny wystpowania zjawiska zostaje udzielona w oparciu o zaloenia sieciowej teorii pamici. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Fałszywe wspomnienia: jak to się dzieje, że umysł pamięta coś, czego nie było?

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/fa-szywe-wspomnienia-jak-to-si-dzieje-e-umys-pami-ta-co-czego-nie-by-o-0iehivvbb5

References

References for this paper are not available at this time. We will be adding them shortly, thank you for your patience.

Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2013 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/pfns-2013-0039
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 22: 2013, Nr 2 (86), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/pfns-2013-0039 ...Aby by sob, musimy mie siebie ­ posiada histori swego ycia, (...) pamita swoje wewntrzne opowiadanie. Olivier Sachs, Kwestia tosamoci1 Slowa kluczowe: pami, umysl, poznanie, falszywe wspomnienia, bldy, znieksztalcenia, paradygmat DRM Przytoczony powyej cytat pochodzi z ksiki Oliviera Sachsa (2008), który komentuje w ten sposób los pacjenta cierpicego na psychoz Korsakowa. Zaburzenie to polega na niemonoci zapamitania informacji dochodzcych z otoczenia i powoduje, e nawet w przypadku zachowanej wiadomoci ludzie trac orientacj w czasie i miejscu2. Pacjent Sachsa, William Thompson, nie potrafil rozpoznawa i odrónia od siebie ludzi, nie wiedzial, o czym przed chwil z nimi rozmawial, ani nie mial pojcia, w jakiej sytuacji si znajdowal. Jego uwag cechowala przerzutno, a zdolno zapamitywania ograniczona zostala do kilku ostatnich sekund. Tym, co wydalo si samemu Sachsowi najbardziej tragiczne w sytuacji Thompsona, byly jednak rozbudowane konfabulacje ­ historie, które pacjent wymylal, by wypelni mnoce si blyskawicznie luki pamiciowe i ,,przerzuci nad nimi mosty najrozmaitszych fikcji"3. Przyklad ten zostal wykorzystany nie bez przyczyny ­ dobitnie pokazuje, jak wana dla okrelenia tosamoci czlowieka jest jego pami i jak istotn Sachs 2008: 141. Puyski, Rybakowski, Wciórka 2011: 99­103. Sachs 2008: 142. rol pelni moliwo pamitania wydarze z wlasnego ycia. Mona pokusi si o twierdzenie, e jest to jedna z wlaciwoci konstytuujcych nasze czlowieczestwo. W tym wietle kwestia rzetelnoci pamici wydaje si szczególnie waka. I chocia przywolany we wstpie opis przypadku dotyczy powanego zaburzenia psychicznego o podlou neurologicznym, wnioski odnonie roli pamici w genezie tosamoci czlowieka mog by z peln wiadomoci konsekwencji generalizowane. Niech zatem przypadek opisany przez Sachsa stanie si przyczynkiem do refleksji nad tym, jak wan zdolnoci poznawcz jest pami i jak istotny wplyw wywiera jej wierno na biece i przyszle funkcjonowanie czlowieka. W dalszej czci artykulu wlanie w tym kontekcie poruszona zostanie tematyka powstawania falszywych wspomnie. 1. Architektura umyslu W ujciu kognitywistycznym przyjmuje si zaloenie, e czlowiek funkcjonuje jako system poznawczy, którego zadaniem jest przetwarzanie informacji. Pokrywa si to z rozumieniem terminu ,,umysl" proponowanym przez psychologi poznawcz4. Wedlug tej ostatniej, umysl utosamiany jest z systemem wyspecjalizowanym w odbiorze i interpretowaniu informacji, na który sklada si wiele osobnych modulów5. Psychologowie zdaj sobie spraw, e jest to definicja znacznie szersza i zgola odmienna pod wzgldem konotacyjnym od tradycyjnie uywanej w filozofii. Tam pojcie ,,umysl" odnosi si wprost do podmiotu dozna i myli, a wic czci psychiki, w której rodz si subiektywne dowiadczenia. Psychologia poznawcza dodaje do tych elementów szereg struktur nieobjtych wiadomoci (schematy poznawcze, przekonania kluczowe itd.) oraz mechanizmy odpowiedzialne za kontrol dzialania calego systemu (np. monitoring ródla informacji). Przyjcie szerokiej perspektywy wydaje si warunkiem prowadzenia bada empirycznych, gdy zwraca uwag na mechanizmy, jakie porednicz pomidzy jednostk, która dowiadcza, a rodowiskiem, które jest ródlem dowiadcze. Ponadto w przypadku kognitywistyki ­ nauki interdyscyplinarnej, lczcej punkty widzenia wielu dziedzin ­ szerokie ujmowanie pewnych kwestii moe by nie tylko podane, ale wrcz konieczne. Jak trafnie zauwaa Magdalena Reuter w artykule recenzujcym klasyczn koncepcj siedmiu grzechów pamici6, wspólczesna kognitywistyka konNcka, Orzechowski, Szymura 2006: 21­56. Gigerenzer, Todd 1999 (cyt. za: Ncka Orzechowski, Szymura 2006: 51). 6 Tekst dotyczy teorii z zakresu psychologii ewolucyjnej, jednak wbrew niektórym pogldom paradygmat poznawczy i ewolucyjny w wyjanianiu wielu zjawisk nie stoj wcale w opozycji, a raczej wzajemnie si uzupelniaj. Tak te ­ w mojej opinii ­ wyglda to w przypadku bldów pamici. Por. Reuter 2006. centruje si na charakteryzowaniu wlaciwoci umyslu (oraz jego budulców: procesów poznawczych) przez pryzmat istniejcych ogranicze. Taka strategia, chocia moe sprawia wraenie próby osignicia celu okrn drog, znajduje w wiecie nauki uznanie od polowy lat 90. XX wieku. Stalo si to za spraw Daniela Schactera i jego koncepcji opisanych w ksice Searching for memory (1997). Autor skupia swoj uwag na funkcjonalnym opisie wlaciwoci pamici za porednictwem znieksztalce, jakie w niej wystpuj. Zwrot w badaniach nad pamici i zmiany ukierunkowania zainteresowa rodowiska naukowego doskonale ilustruje przyklad eksperymentów Jamesa Deese'a nad nieprawdziwymi przypomnieniami. Dokonane przez tego badacza w latach 50. odkrycia wzbudzily zainteresowanie dopiero pól wieku póniej, doczekawszy si wielu replikacji. Jednak zanim omówione zostan kwestie zasadnicze zwizane z fenomenem wystpowania falszywych wspomnie oraz mechanizmami ich powstawania, uzasadnione wydaje si choby szkicowe zarysowanie konstruktu pamici z punktu widzenia psychologii poznawczej. 1.1. Proces pamitania czy pami procesu? W modulowym rozumieniu umyslu7, które nie stanowi jedynego istniejcego paradygmatu teoretycznego, ale jest zdecydowanie najblisze koncepcjom kognitywistycznym, przyjmuje si, e pami jest specyficzn struktur poznawcz, która powstaje za porednictwem dzialania procesów poznawczych i jednoczenie zwrotnie modyfikuje ich przebieg (ukierunkowujc uwag, filtrujc spostrzeganie itp.8). Odpowiada za gromadzenie wiedzy, sdów czy przekona jednostki, ale take przechowuje pozostale struktury poznawcze. Wyrónia si dwa sposoby rozumienia ,,pamici": jako indywidualnej wlaciwoci jednostki lub rozloonego w czasie procesu. W niniejszej pracy nacisk zostanie poloony na drugie podejcie, gdy zaklada ono istnienie konkretnych, uniwersalnych dla wszystkich ludzi regul przebiegu procesu pamiciowego. Przy takim ujciu uznaje si równie, e zasady te s opisywalne. Procesualne rozumienie pamici zaklada ponadto istnienie trzech faz procesu pamiciowego9, przebiegajcych zawsze w takiej samej kolejnoci. S Ncka, Orzechowski, Szymura 2006: 45­56. Maruszewski 2001: 117­202. 9 Pierwotny podzial procesu pamiciowego na trzy fazy jest nazbyt ogólnikowy i nie dostarcza wyczerpujcej odpowiedzi na wiele pyta. Nie wyjania midzy innymi wplywu posiadanych przez jednostk struktur wiedzy (np. przekona czy schematów poznawczych) na proces przypominania i znieksztalcania treci. Z punktu widzenia psychologii poznawczej bardziej trafny wydaje si model zaproponowany przez Tulvinga (1976), obejmujcy dziewi faz, podzielonych dodatkowo na maly i duy cykl pamiciowy. Chocia jest to ujcie nowoczeniejsze i zdecydowanie blisze rzeczywistoci, charakteryzuje je równie dua zloono. Nie bdzie ono szczególowo omówione, poniewa przy próbie wyjanienia mechanizmu powstawa7 8 to odpowiednio: zapamitywanie, przechowywanie informacji w magazynie pamici oraz ,,odpamitywanie" (tj. przypominanie)10. Do pewnego stopnia tlumaczy równie wystpowanie tzw. procesów generatywnych, odpowiedzialnych za powstawanie znieksztalce. Wedlug Marii Jagodziskiej11, procesy generatywne, czyli takie, w których pami dodaje pewne charakterystyki do zaistnialych zdarze, wynikaj z konstruktywnej natury samego procesu. Jagodziska nie neguje etapowoci jego przebiegu, uwaa jednak (za F.C. Bartlettem), e ostatnia faza, czyli przypominanie, nie stanowi biernego wydobycia informacji z magazynu. Wie si raczej z rekonstruowaniem ladu pamiciowego, który na tym etapie podlega dopasowaniu do ju istniejcych w obrbie pamici jednostki struktur wiedzy12, i w ten sposób powstaj znieksztalcenia. Obecnie przyjmuje si, e do znieksztalcenia treci pamici moe doj na kadym z trzech etapów, przy czym bldy pojawiajce si w poszczególnych fazach charakteryzuje okrelona specyfika, odmienne przyczyny i zrónicowane konsekwencje. 2. Znieksztalcenia w pamici Nawizaniem do ogólnego trendu nauk kognitywnych, w których badanie wlaciwoci systemu odbywa si poprzez odkrywanie deficytów i docieranie do ich ródel, bdzie koncentracja na znieksztalceniach i bldach wystpujcych w pamici. Warto jednak zaznaczy, e to, co czlowiek z punktu widzenia beneficjenta dzialania systemu poznawczego uwaa za bldy, dla samego funkcjonowania systemu moe mie wlaciwoci przystosowawcze. Glówn korzyci zwizan z ograniczeniem pojemnoci poszczególnych modulów jest ekonomia poznawcza13. Mona si domyla, e gdyby tego typu obwarowanie nie istnialo, wydajno systemu (wyspecjalizowanego przecie w przetwarzaniu informacji) drastycznie by spadla. Selekcja najwaniejszych z punktu widzenia adaptacji jednostki do rodowiska bodców pozwala na uniknicie przeladowania informacyjnego. Jest równie warunkiem zachodzenia procesu abstrahowania, który stanowi podstaw mylenia. W sferze teoretycznej wymagane jest sprecyzowanie kryteriów pozwalajcych odróni znieksztalcenia pamici od przypomnienia, wyobraenia bd nia falszywych wspomnie trójfazowe rozrónienie wydaje si wystarczajce. Por. Maruszewski 2001: 121­126. 10 Warto wspomnie, e na etapie przypominania (czy te ,,odpamitywania", jak bywa nazywany) przebiega szereg procesów zwizanych midzy innymi z kontrol poprawnoci wydobywanej informacji ­ w tym np. monitoring ródla informacji. 11 Jagodziska 2001: 249­273. 12 Jagodziska nazywa ten proces asymilacj treci do schematów. 13 Por. Ncka, Orzechowski, Szymura 2006: 25. spostrzeenia ­ a wic szeregu prawidlowych czynnoci systemu poznawczego. Psychologia okrela pewne formalne charakterystyki definiujce termin ,,znieksztalcenie", które umoliwiaj odrónienie go zarówno od poprawnej czynnoci systemu, jak równie innych zjawisk, które ingeruj w pamitane treci. Dobrym przykladem takiego fenomenu s konfabulacje. Nie mona okreli ich mianem znieksztalce, bo pomimo e tre konfabulacji odbiega od rzeczywistoci, powstaj w inny sposób i stanowi przejaw patologii (jak w przypadku opisanego we wstpie Williama Thompsona), a nie przystosowawczych wlaciwoci systemu. Z wymienionych wyej powodów psychologowie jednoznacznie okrelaj, co moe zosta zdefiniowane przy uyciu terminu ,,znieksztalcenie", a co nie. Oprócz tego, e znieksztalcenie odbiega od rzeczywistoci, co wydaje si oczywist implikacj samego terminu, teoretycy zwracaj uwag, e cech charakterystyczn dla tej grupy bldów jest ich niezamierzone pojawianie si. Oznacza to, e znieksztalcenie nie jest wynikiem wiadomego procesu poznawczego czy te intencjonalnej aktywnoci mylowej jednostki (jak np. fantazje), ale stanowi swego rodzaju efekt uboczny jego adaptacyjnych funkcji. Zwraca si te uwag, e wystpienie znieksztalcenia mona przewidzie, poniewa pojawia si ono w sposób systematyczny. Jest to wana konstatacja dla psychologii eksperymentalnej, gdy umoliwia prowadzenie empirycznych bada tego zjawiska ­ jeli wystpienie znieksztalcenia mona przewidzie, moliwe jest równie stworzenie sytuacji eksperymentalnej, która bdzie prowokowala jego pojawienie si. Pozwala to na odpowiedni dobór zmiennych i manipulacj nimi. Jako kolejn cech rónicujc znieksztalcenie od innych czynnoci systemu poznawczego wymienia si trudno lub niemono jego uniknicia. Taki wniosek wydaje si naturalny, jeli spojrzymy na bldy pamiciowe podobnie jak na iluzje wzrokowe. Ponadto podkrela si, e znieksztalcenia wyróniaj si z systemu poznawczego: stanowi pewien wyjtek, pojawiajcy si tylko w specyficznych sytuacjach14. Agnieszka Niedwieska, dokonujc próby ujednolicenia definicji, podsumowala zjawisko bldu, znieksztalcenia w pamici, niepoprawnego odpamitania czy falszywego wspomnienia jako ,,subiektywn zmian obiektywnej treci": zmiana obiektywnej rzeczywistoci odbywa si za spraw specyficznego funkcjonowania systemu poznawczego czlowieka. 2.1. Sieciowa teoria pamici Wielo podej teoretycznych obecnych w psychologii przeklada si na du liczb paradygmatów badawczych. W niniejszej pracy próba wyjanie14 Pohl 2004 (cyt. za: Niedwieska 2004: 8­9). nia fenomenu powstawania falszywych wspomnie zostanie podjta w oparciu o zaloenia sieciowej teorii pamici15, wedlug której pami jest trwal, powizan wewntrznie, asocjacyjn struktur, zloon z pewnych jednostek wiedzy (wzlów pojciowych stanowicych reprezentacj obiektów) oraz relacji je lczcych. Tak powstala konstrukcja ­ nazywana sieci semantyczn ­ odzwierciedla caloksztalt wiedzy posiadanej przez jednostk16. Pojcia, które w obrbie sieci przyjmuj posta wzlów, wykazuj hierarchiczne uporzdkowanie (niektóre wzly s waniejsze od innych). Róni si te midzy sob iloci polcze z innymi wzlami. Im wiksz iloci powiza z pozostalymi pojciami dysponuje dany wzel, tym wiksze jest prawdopodobiestwo jego pobudzenia. W efekcie pobudzenia wzla nastpuje przypomnienia pojcia, które reprezentuje. Dzieje si to na drodze podniesienia poziomu aktywacji na wle17. Konkretny wzel moe zosta aktywowany na kilka sposobów. Najprostszym jest oczywicie kontakt z obiektem, którego reprezentacj w sieci semantycznej jest wzel pojciowy. Jak twierdz Allan Collins i Elizabeth Loftus, rozprzestrzenianie si aktywacji w obrbie sieci semantycznej jest procesem automatycznym. Wynika z tego, e wzel pojciowy moe zosta aktywowany (i w konsekwencji przypomniany) nie tylko za spraw bezporedniego kontaktu z obiektem, ale równie za porednictwem pobudzenia wystarczajcej iloci wzlów sieci semantycznej znajdujcych si w jego pobliu. Zaloenia sieciowej teorii pamici na grunt psychologii eksperymentalnej jako pierwszy przeniósl James Deese, który uyl tzw. techniki slów skojarzonych. Osobom badanym prezentowal za porednictwem nagrania magnetofonowego 36 list slów po 12 slów na kadej. Pomidzy ekspozycj kolejnych list nastpowala przerwa, podczas której badani mieli za zadanie powtarza wczeniej uslyszane slowa (jest to tak zwany warunek immediate free recall). Istotne bylo semantyczne powizanie slów w obrbie kadej z list. Przykladowo, prezentujc badanym slowa ,,bed, rest, awake, tired, dream, wake, snooze, blanket, doze, slumber, snore, nap, peace, yawn, drowsy", Deese otrzymywal falszywe przypomnienie w postaci intruzji18 slowa ,,sleep" (sen). W przypadku Collins, Loftus 1975. Collins i Loftus uwzgldnili tylko wiedz semantyczn. Wynika to z faktu, e teoria sieci semantycznej powstala pierwotnie na gruncie bada nad sztuczn inteligencj i miala posluy do budowy komputerowego modelu ludzkiej pamici (Quillian 1962). Collins i Loftus przeformulowali j i zaadaptowali do potrzeb psychologii. 17 Por. Collins, Loftus 1975. 18 Mianem intruzji w psychologii (podobnie jak w psychiatrii) okrela si natrtne, narzucajce si myli, bdce wynikiem traumatycznej sytuacji. Myli takie nie poddaj si kontroli osoby, która ich dowiadcza (w tym sensie ,,wdzieraj si" do wiadomoci). W paradygmacie DRM termin ten jest uywany w odmienny sposób. Deese stosuje go, by scharakteryzowa specyficzny bld pamici, polegajcy na ,,wtrceniu" slowa, które nie bylo prezentowane, i wlczeniu go w list prezentowanych poj. Istotne wydaje si odrónienie intruzji od falszywych list, na których prezentowane slowa silnie kojarzyly si z nieprezentowanym pojciem krytycznym (wzlem, na który wedlug teorii rozprzestrzeniala si aktywacja), wskanik intruzji wyniósl 44%. Uredniony wskanik falszywych przypomnie poj krytycznych dla wszystkich list jest niszy ­ równa si 24,2%19. Taki wynik mona jednak mialo nazwa imponujcym. Rys. 1. Fragment hipotetycznej sieci pojciowej, jak dysponowaly osoby badane w przeprowadzonej replikacji eksperymentu Deese'a. Slowem krytycznym bylo pojcie ,,glowa", a slowami silnie skojarzonymi, majcymi pobudzi proces rozprzestrzeniania si aktywacji, które byly prezentowane podczas eksperymentu, s odpowiednio ­ ,,szyja", ,,mdro", ,,mylenie" i inne pojcia z tego poziomu. Nie eksponowano slów opisujcych bardziej specyficzne wlaciwoci, poniewa znajduj si one niej w hierarchii sieci. Wynikajce z tego slabsze powizanie z wzlem pojciowym nie wzbudza wystarczajco silnej aktywacji, by zaobserwowa podany efekt. Badania Deese'a mialy charakter eksploracyjny. Standaryzacj metody blisko pól wieku póniej przeprowadzila dwójka amerykaskich badaczy ­ Katheleen McDermott i Henry Roediger20, którzy poddali analizie i selekcji material uywany przez Deese'a. Ponadto opracowali cisle wytyczne co wspomnie ­ w pierwszym przypadku nie wystpuje kryterium subiektywnej pewnoci jako cecha dystynktywna. Por. Deese 1959: 17­22; Puyski, Rybakowski, Wciórka 2011: 428­449; Sk 2005: 120­133. 19 Dla porównania warto doda, e wskanik niepoprawnych przypomnie dla slów niepowizanych semantycznie z tematem listy wyniósl zaledwie 3,2%. Latwo wic wysnu wniosek, e falszywe przypomnienia nie maj przypadkowego charakteru. 20 McDermott, Roediger 1995: 803­814. do przebiegu eksperymentów w paradygmacie nazywanym od tej pory DRM (w skrócie od nazwisk twórców). Umoliwilo to przeprowadzenie szeregu bada, których rezultaty ostatecznie potwierdzily wyniki uzyskane przez Deese'a21. Ponadto udalo im si udowodni, e na liczb niepoprawnych przypomnie wplywa m.in. sposób testowania pamici22. Test rozpoznania dziala w tym przypadku jak sugestia: stymuluje powstawanie falszywych przypomnie. Badani otrzymujcy ,,wskazówk" w postaci testu rozpoznania w 84% uznawali pojcia krytyczne za prezentowane!23 Co wicej, wskanik poprawnego przypomnienia poj prezentowanych na listach wyniósl zaledwie 2% wicej... Oznacza to, e prawdopodobiestwo ,,przypomnienia sobie" przez osob badan odpowiednio dobranego slowa krytycznego jest podobne do moliwoci przypomnienia slowa prezentowanego w rzeczywistoci. Na uwag zasluguje jeszcze jeden eksperyment tej pary, w którym badacze ograniczyli warunek eksperymentalny do prezentacji list i nastpujcego potem testu rozpoznania. Badani otrzymali jednak dodatkowe zadanie: oprócz stwierdzenia, czy dane pojcie bylo prezentowane w czasie badania, czy nie, mieli dokona ,,osdu wiem/pamitam" (know/remember judgement). Rozrónienie to zmusza badanych do identyfikacji, skd pochodz przypominane przez nich slowa24. Zastosowanie ,,osdu wiem/pamitam" ma due znaczenie dla moliwoci zgeneralizowania wniosków. Jeeli badani uznaliby, e ,,wiedz", i dane pojcie bylo prezentowane, mogloby to wskazywa na popelnienie przez nich bldu ogólnoci. Z kolei stwierdzenie ,,pamitam" wskazuje, e powstalo falszywe wspomnienie prezentowania slowa, którego nie bylo. Jak latwo si domyli, przewaajca cz25 badanych byla przekonana, e ,,pamita" wskazane przez siebie pojcia krytyczne. 21 redni wskanik falszywych przypomnie na poziomie od 40% do 55% ­ w zalenoci od zastosowanej techniki sprawdzania pamici 22 Istniej dwie metody testowania pamici: ,,swobodne odtworzenie" (free recall), w którym osoby badane s proszone o samodzielne przypomnienie wczeniej prezentowanego materialu, oraz ,,test rozpoznania" (recognition), kiedy musz podj decyzj, która z proponowanych przez eksperymentatora opcji jest prawdziwa. W przypadku omawianych eksperymentów warunek testu rozpoznania przyjmowal posta listy slów, z której osoby badane mialy wybra te, które byly prezentowane w cigu badania. Oprócz nich test zawieral: slowa slabo semantycznie zwizane z tematem listy, slowa w ogóle niezwizane z tematem listy oraz ­ kluczowe z punktu widzenia celu eksperymentu ­ pojcia krytyczne (lures). 23 Wskanik falszywych rozpozna w warunku swobodnego odtwarzania jest znacznie niszy, bo na poziomie 40%. 24 Dotyczylo to wylcznie slów rozpoznanych jako prezentowane w trakcie badania. 25 Od 53% do 72% badanych 3. Badania w paradygmacie DRM: 9 szans na 10 na powstanie falszywego wspomnienia Oprócz Amerykanów, zadowalajce wyniki bada otrzymali take Szwedzi. W 2002 roku Michael Johansson i Georg Stenberg26 jako pierwsi dokonali tlumaczenia i adaptacji narzdzia na potrzeby swojego jzyka. Rezultaty byly zblione do wyników McDermott i Roedigera. Otrzymali falszywe przypomnienia ­ w zalenoci od wariantu procedury eksperymentalnej ­ na poziomie od 72% do 76%. Inne, przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych replikacje eksperymentów DRM zwracaj uwag na róne aspekty powstawania falszywych wspomnie, wykazujc midzy innymi wplyw modalnoci zmyslowej na ilo niepoprawnych przypomnie27, zwizki z pamici operacyjn28, jzykiem29 czy wiekiem30 osób badanych. Wskazuj take potencjalne przyczyny powstawania falszywych wspomnie. Istniejce hipotezy akcentuj rol procesów odpowiedzialnych za metakontrol (monitoring ródla informacji31), albo klad nacisk na rol zasobów poznawczych32. S to jednak kwestie wymagajce osobnego omówienia. Wspominam o nich w niniejszej pracy, by wskaza na wszechstronno paradygmatu badawczego DRM i jego uyteczno do badania rozmaitych aspektów funkcjonowania pamici. W zwizku z opisanymi wynikami i obiecujc perspektyw badawcz podjto decyzj o przygotowaniu polskiej adaptacji narzdzia, a nastpnie ­ przeprowadzeniu bada wzorowanych na oryginalnych eksperymentach w paradygmacie DRM. Przed przystpieniem do szczególowego opisania procedury naley jednak poczyni pewne zastrzeenie. 3.1. Metodologia bada Psychologia eksperymentalna kladzie ogromny nacisk na metodologi bada. Denie do uzyskania jak najbardziej cislych i precyzyjnych rezultatów znajduje swój wyraz w tendencji do statystycznego ujmowania wyników bada. Z kolei wiarygodno i rzetelno jest zapewniana przez dwa rodzaje czynni- Johansson, Stenberg 2002. Gallo, McDermott, Percer 2011. Smith, Engle 2011. Mao, Wang, Yang 2010. Smith, Engle 2011. Johansson, Stenberg 2002. Smith, Engle 2011. ków: unifikacj warunków33 oraz staranny dobór grupy badawczej. W drugim przypadku istotna jest fakultatywno udzialu34, anonimowo wyników oraz odpowiednia liczebno grupy. Chodzi tu o zabezpieczenie si przed zarzutem nierzetelnoci wyników, które mialyby w tym ujciu stanowi artefakt samej procedury, a nie ródlo informacji dotyczcych funkcjonowania systemu pamiciowego. Eksperyment przeprowadzono na 96 studentach Instytutu Psychologii Uniwersytetu Lódzkiego. Badani zostali podzieleni na trzy grupy (patrz tabela poniej). Wszyscy otrzymali informacj, e bior udzial w eksperymencie dotyczcym pamici. Celowo nie precyzowano, e chodzi o powstawanie falszywych wspomnie. Badani zostali poproszeni o uwane ledzenie i zapamitywanie slów wywietlanych na ekranie komputera. Wszystkim prezentowano 1 zestaw zloony z 8 list po 15 slów kada. Slowa w obrbie kadej listy byly wywietlane pojedynczo w okrelonych interwalach czasowych. Schemat badania wygldal nastpujco: O ile zastosowanie samej procedury DRM umoliwia zbadanie wlaciwoci pamici za porednictwem powstajcych w niej znieksztalce, to wprowadzenie pewnych modyfikacji daje szans na zidentyfikowanie czynników sprzyjajcych ich powstawaniu. Std zrónicowanie warunków eksperymentalnych dla grup A, B i C. Najbardziej skomplikowany wariant dotyczyl badanych z grupy A, którym najpierw prezentowano list 15 slów, a nastpnie wywietlano zadanie dystrak33 Istniej cisle wyznaczniki opisujce, jak ma przebiega eksperyment. Oprócz zakresu prezentowanego materialu ujednolicona jest take ilo czasu, jak dysponuj badani na przypomnienie sobie poj czy rozwizanie zadania, oraz graficzne aspekty prezentowanych bodców. 34 Przed przystpieniem do eksperymentu badani wyraaj zgod na pimie. cyjne i proszono o przypomnienie slów, jakie zapamitali z prezentacji. Potem nastpowala chwila przerwy, po której podejmowano prezentacj kolejnej listy i procedura powtarzala si 8 razy. Po wywietleniu ostatniej listy i rozwizaniu zadania dystrakcyjnego osoby badane otrzymywaly na osobnej kartce test rozpoznania wraz z poleceniem zakrelenia tych poj, które wedlug nich pojawily si na monitorach w trakcie eksperymentu. Grupa C otrzymywala wylcznie test rozpoznania po zakoczeniu prezentacji wszystkich list (przerwy pomidzy listami obejmowaly jedynie zadania dystrakcyjne), a badani z grupy B zostali poproszeni o swobodne przypomnienie moliwie jak najwikszej iloci slów ze wszystkich wczeniej prezentowanych list. Zadanie dystrakcyjne bylo dla wszystkich grup jednakowe. Polegalo na wywietleniu na monitorze prostego równania matematycznego. Obowizkiem osoby badanej bylo stwierdzenie, czy jest ono prawdziwe, czy te nie. (1 * 2) + 7 = 9 prawda / falsz ? Ryc. 2. Przykladowy slajd z zadaniem dystrakcyjnym Wprowadzenie takiego zabiegu mialo na celu zapobiegnicie interferencji oraz efektom wieoci i pierwszestwa35, mogcym znieksztalci wyniki (jest to zwizane z pogarszajcym si w miar wzrostu obcienia funkcjonowaniem pamici roboczej). 3.2. Efekt modalnoci a falszywe przypomnienia Przed omówieniem wyników bada naley poczyni pewne zastrzeenie. Ju w pierwszych eksperymentach DRM zauwaono, e w zalenoci od modalnoci prezentowanych bodców zmianie ulega liczba falszywych przypomnie36. Najbardziej spektakularne efekty wywoluje prezentacja audio (np. nagranie 35 W psychologii mianem interferencji okrela si zjawisko zaklócania zapamitywania nowych treci przez informacje wczeniej zapisane w pamici (interferencja retroaktywna) lub na odwrót (interferencja proaktywna). Z kolei efekty pierwszestwa i wieoci powoduj lepsze zapamitywanie bodców eksponowanych jako pierwsze oraz ostatnie. Por. Maruszewski 2001: 117­164; Ncka, Orzechowski, Szymura 2006: 387­411. 36 Gallo, McDermott, Percer 2011. odtwarzane z plyty CD). Badani przypominaj sobie wtedy slowa prezentowane i pojcia krytyczne z tak sam pewnoci i na podobnym poziomie (u Roedigera i McDermott bylo to odpowiednio 84% i 86%). Mniej imponujce efekty wywoluje wizualna prezentacja bodców37, nadal jednak pozostaj one na wysokim poziomie. W polskiej replikacji eksperymentu DRM wykorzystano prezentacj wizualn, midzy innymi ze wzgldu na eksploracyjny charakter bada. Taki sposób przeprowadzenia eksperymentu ulatwia kontrolowanie wszelkich zmiennych, potencjalnie znieksztalcajcych wyniki38. Ponadto celem przygotowanej na potrzeby eksperymentu procedury bylo sprawdzenie, czy efekt w ogóle wystpi oraz czy jego natenie bdzie zblione do rezultatów uzyskanych przez innych badaczy. Nie chodzilo zatem o powielenie spektakularnych wyników Amerykanów, ale zademonstrowanie uniwersalnoci zjawiska powstawania falszywych wspomnie i jego niezalenoci od kontekstu spolecznego czy realiów cywilizacyjnych, w jakich yje jednostka. 3.3. Omówienie wyników Wyniki przeprowadzonego eksperymentu znajduj si w tabelach poniej. W przypadku tabel dla grup B i C obok procentowego wskanika falszywych wspomnie, jaki uzyskano, umieszczono wartoci porównawcze39 Jeli chodzi o grup A, procedura nie znajduje odwzorowania w literaturze. Przedstawione wyniki dotycz procentowego odpamitywania przez osoby badane poj krytycznych oraz slów prezentowanych podczas eksperymentu. W grupach, dla których dostpne byly wartoci porównawcze (B i C), odsetek nieprawdziwych przypomnie okazal si zbliony (B) lub wyszy od oczekiwanego (C). Stwierdzono równie, e falszywe przypomnienia w rzeczywistoci przybieraj posta poj krytycznych ­ s to konkretne slowa, przewidziane wczeniej dziki zaloeniom sieciowej teorii pamici,. Warto zwróci uwag na rónic w odsetku falszywych przypomnie w zalenoci od zastosowanej metody sprawdzania pamici. W przypadku wyników z grup B i C rónica wydaje si logiczn konsekwencj samej procedury. Test rozpoznania w grupie C zadzialal na system pamiciowy osób badanych jak sugestia, zmuszajc je do rekonstrukcji ladu w oparciu o podane informacje. W grupie B, gdzie badani nie otrzymywali adnych wskazówek, odsetek nieprawdziwych przypomnie byl niszy. Pole do rozwaa otwieraj wyniki dostarczone przez badanych z grupy A, czyli tych, którzy przypominali Smith, Hunt 1998; Gallo, McDermott, Percer 2011. Udowodniono, e na wielko efektu wplywaj m.in. rozmiar, kolor i rodzaj czcionki. Por. Arndt, Reder 2003. 39 Smith, Hunt 1998. sobie slowa prezentowane na kadej z list z osobna, a na koniec otrzymali test rozpoznania. Zagadkowe wydaje si, e poziom falszywych wspomnie w tym warunku eksperymentalnym jest wyszy od uzyskanego w grupie wylcznie z testem rozpoznania (C). Intuicyjnie wydawaloby si, e zapewnienie osobom badanym dodatkowego czasu na utrwalenie materialu pomidzy poszczególnymi listami powinno dziala redukujco na powstawanie falszywych wspomnie. Okazuje si, e jest wrcz przeciwnie ­ poziom falszywych wspomnie u osób z grupy A byl najwyszy. Prób wyjanienia takiego rezultatu mona podj, odwolujc si do mechanizmu wewntrznych powtórek40. Badani z grupy A zmuszeni byli do wielokrotnego odpamitywania slów z prezentowanych list. Pierwsze przypominanie nastpowalo zaraz po prezentacji. Wedlug zaloenia o rozprzestrzeniajcej si aktywacji sieci semantycznej, osoby badane wzmocnily w ten sposób poziom pobudzenia sieci zainicjowany podczas prezentacji list. Warto zwróci uwag na fakt, e sam proces przypominania wymaga mylenia o tym, co ma zosta odpamitane. Takie spojrzenie na wyniki eksperymentu wyjania wiksz ilo falszywych przypomnie w grupie A, ale dostarcza te dodatkowych wniosków. Okazuje si, e mylenie o slowach, które maj zosta przypomniane, a wic aktywny wysilek poznawczy osoby badanej, powoduje wzrost liczby falszywych przypomnie! Jest to istotny akcent, wskazuje bowiem na samo40 Maruszewski 2005: 151, 188, 196­197. wzmacniajc natur pamici. Argumentu na poparcie tej tezy dostarcza take analiza danych wylcznie z grupy A. Obserwuje si znaczcy przyrost wartoci wskanika falszywych przypomnie podczas swobodnych powtórek pomidzy listami (po urednieniu: 27%) w zestawieniu ze stanem po tecie rozpoznania (60%). Taki wynik zwraca uwag, e aktywacja powodujca przypomnienie slowa krytycznego moe mie dwa ródla. Moe pochodzi z zewntrz (badany widzi listy wywietlane na ekranie komputera) lub z wntrza samego systemu poznawczego (badany myli i przypomina sobie). W przypadku grupy A wykorzystano oba ródla ­ std tak wysoki odsetek falszywych przypomnie. Wynik wie si te z koniecznoci przyznania, e raz popelniony bld utrwala si, a im wiksza ilo powtórek, tym silniej falszywe wspomnienie wtapia si w prawdziwe, tworzc w pewnym momencie nierozrónialny dla czlowieka horyzont zdarze. Tak okrelonemu zjawisku niebezpiecznie blisko jest do definicji autosugestii41, lecej u podstaw teorii manipulacji. Warto zwróci uwag na jeszcze jeden aspekt omawianego fenomenu. W przypadku referowanych bada oprócz danych statystycznych istotna wydaje si take liczbowa analiza wyników. Wychodzi bowiem na jaw, e w grupie A ani jedna z osób badanych nie uchronila si przed falszywym przypomnieniem pojcia krytycznego!42 Chocia po urednieniu wskanik przypominania tych slów wynosi ,,zaledwie" 60%, warto uwiadomi sobie implikacje wynikajce z tego eksperymentu: kada z osób w grupie A wytworzyla przynajmniej jedno falszywe wspomnienie. Podsumowujc, u 87% wszystkich badanych pojawilo si przynajmniej jedno niepoprawne przypomnienie. Jest to wynik budzcy zarówno fascynacj, jak i niepokój. Oznacza, e 9 sporód 10 przypadkowo napotkanych na ulicy osób pamita co, co nigdy si nie wydarzylo. 4. Wnioski kocowe Pierwsz konstatacj, która pojawia si przy próbie podsumowania rozwaa na temat znieksztalce w pamici, jest ich nieuchronno. Czlowiek nie dysponuje moliwoci bezporedniej percepcji rzeczywistoci. Poredniczce w tym procesie struktury poznawcze zapewniaj optymaln z ewolucyjnego punktu widzenia selekcj informacji. S jednak równie odpowiedzialne za liczne uproszczenia procesu mylenia, midzy innymi tendencj do stereotypowego oceniania pewnych sytuacji. Opisane w pracy znieksztalcenia Por. Aronson 2008, rozdz. 5: Uzasadnianie wlasnego postpowania, s. 184­244; Cialdini 2008. W grupie B u 11 osób nie pojawilo si adne falszywe przypomnienie (stanowi to 36,7% osób biorcych udzial w badaniu w tym warunku), a w grupie C tylko jedna osoba (a wic okolo 3% calej grupy) nie ulegla sugestii. pamici s uwaane za efekt uboczny przystosowawczego dzialania systemu poznawczego. Liczne badania eksperymentalne pokazuj, e nie istnieje moliwo wiernego zapamitania wydarze wiata zewntrznego. Co wicej, subiektywna pewno osoby w kwestii prawdziwoci wlasnych wspomnie nie stanowi wiarygodnego kryterium, które umoliwiloby odrónienie wydarze prawdziwych od ich dopisanych przez pami odpowiedników. Umysl wykazuje zadziwiajc sklonno do utwierdzania si w popelnionych bldach. Interesujcy wydaje si przede wszystkim wzrost liczby bldów wraz ze zwikszeniem iloci powtórek. Fenomen ten tlumaczy si poprzez aktywacj wzlów pojciowych w sieci semantycznej. Im wyszy jest wyjciowy poziom aktywacji, tym dalej rozprzestrzeni si ona w obrbie sieci. Stwarza to ryzyko aktywowania wzlów, które nie byly pierwotnie przedmiotem pobudzenia. W efekcie skutkuje to powstawaniem falszywych przypomnie. Wraz z uplywem czasu i iloci powtórze czlowiek utrwala nieprawdziwe wspomnienie, wlczajc je na trwale do systemu pamiciowego. Biorc dodatkowo pod uwag, e kada powtórka utrwala ju istniejce znieksztalcenia, wnioski, jakie plyn z omówionych bada, nie wydaj si optymistyczne. Sugeruj konieczno ograniczenia zaufania wzgldem pamici. Ukazuj bowiem realn skal zjawiska powstawania falszywych wspomnie: a 87% osób biorcych udzial w przeprowadzonym eksperymencie okazalo si na nie podatnych! Warta podkrelenia wydaje si uniwersalno kulturowa wystpowania zjawiska falszywych wspomnie. Wyniki otrzymywane przed badaczy z calego wiata s zblione, nawet przy tak diametralnych rónicach cywilizacyjnych, jakie dziel Stany Zjednoczone i Chisk Republik Ludow43. Hipotez t potwierdzaj wyniki polskiej replikacji paradygmatu DRM, szerzej opisane w pracy. Taka wszechstronno wydaje si wiadczy o istnieniu pewnych mechanizmów ­ wspólnych dla wszystkich ludzi cech lub regul ­ wedlug których przebiega poznanie. Zreferowane w pracy wyniki bada dodaj nieco informacji do wanej dziedziny wiedzy, jak s studia nad natur ludzkiego umyslu. Dziki zastosowaniu metod zaczerpnitych z psychologii poznawczej moliwe jest uzyskanie empirycznych danych w tym zakresie. Taka konkluzja wydaje si istotna z punktu widzenia wszystkich nauk epistemologicznych, ukazuje bowiem, jak bardzo ograniczona i obarczona bldem jest moliwo poznania rzeczywistoci przez czlowieka. I chocia stwierdzenie, e omylno jest cech ludzk, wydaje si truizmem, to cisle jej opisanie na przykladzie eksperymentów nad bldami pamici nadaje caloci nowy, alarmujcy wydwik. Mao, Wang, Yang 2010. Bibliografia Arndt J., Reder L.M. (2003), The Effect of Distinctive Visual Information on False Recognition, ,,Journal of Memory and Language" 48, s. 1­15. Aronson E. (2008), Czlowiek istota spoleczna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Brzeziski J. (2003), Metodologia bada psychologicznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 89­120. Cialdini R.B. (2008), Wywieranie wplywu na ludzi, Sopot: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Collins A.M., Loftus E.F. (1975), A Spreading-Activation Theory of Semantic Processing, ,,Psychological Review" 82, 6, s. 407­428. Deese J. (1959), On the Predictions of Occurrence of Particular Verbal Intrusions in Immediate Recall, ,,Journal of Experimental Psychology" 58, 1, s. 17­22. Gallo D.A., McDermott K.B., Percer J.M. (2011), Modality Effects in False Recall and False Recognition, ,,Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition" 27, 2, s. 339­353. Jachinski U., Wentura D. (2002), Misleading Postevent Information and Working Memory Capacity: An Individual Differences Approach to Eyewitness Memory, ,,Applied Cognitive Psychology" 16, s. 223­231. Jagodziska M. (2001), Psychologia pamici, Warszawa: Helion. Johansson M., Stenberg G. (2002), Inducting and Reducting False Memories: A Swedish Version of the Deese-Roediger-McDermott Paradigm, ,,Scandinavian Journal of Psychology" 43, s. 369­383. Mao W.B., Wang L.S., Yang Z.L. (2010), Modality Effect in False Recognition: Evidence from Chinese Characters, ,,International Journal of Psychology" 45, 1, s. 4­11. Maruszewski T. (2001), Psychologia poznania, Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Maruszewski T. (2005), Pami autobiograficzna, Sopot: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. McDermott K.B., Roediger H.R. (1995), Creating False Memories: Remembering Words Not Presented in Lists, ,,Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition" 21, 4, s. 803­814. Ncka E., Orzechowski J., Szymura B. (2006), Psychologia poznawcza, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Niedwieska A. (2004), Poznawcze mechanizmy znieksztalce w pamici zdarze, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Nosal C. (1999), Psychologiczne modele umyslu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Oniszczenko W. (2002), Geny i rodowisko a zachowanie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Puyski S., Rybakowski J., Wciórka J. (2011), Psychiatria, t. 2, Wroclaw: Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner. Reuter M. (2006), Koncepcja ,,siedmiu grzechów pamici" Daniela Schactera, ,,Preteksty" 7, s. 45­62. Sachs O. (2008), Mczyzna, który pomylil swoj on z kapeluszem, Warszawa: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Schacter D.L. (2003), Siedem grzechów pamici, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy. Sk H. (red.) (2005), Psychologia kliniczna, t. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Smith E.R., Engle W.R. (2011), Study Modality and False Recall: The Influence of Resource Availability, ,,Experimental Psychology" 58, 2, s. 117­124. Smith R.E., Hunt R.R. (1998), Presentation modality affects false memory, ,,Psychonomic Buletin & Review" 5, s. 710­715. Streszczenie Tematem artykulu jest omówienie problematyki powstawania znieksztalce w pamici, przy koncentracji na zjawisku wystpowania falszywych wspomnie. Zawarto pamici pelni kluczow rol w okrelaniu tosamoci jednostki. Decyduje o sposobie wyodrbniania siebie ze wiata zewntrznego, a take, obok innych zdolnoci poznawczych, poredniczy w konstruowaniu mentalnej reprezentacji wiata przez jednostk. Jednak zagadnienie zgodnoci zapisu pamiciowego z rzeczywistoci zewntrzn ma znaczenie nie tylko z psychologicznego punktu widzenia. Kwestia rzetelnoci pamici wydaje si istotna dla wszystkich nauk epistemologicznych ze wzgldu na poredniczc rol, jak odgrywa w poznaniu. W celu eksploracji fenomenu powstawania falszywych wspomnie, a take okrelenia jego ogólnych predykatów dokonano adaptacji paradygmatu list slów skojarzonych (Deese 1959; McDermott, Roediger 1995) do warunków polskich. Przeanalizowano ilo falszywych przypomnie u osób biorcych udzial w eksperymencie i porównano wyniki z oryginalnymi pracami badaczy amerykaskich. Podjto równie problematyk rónic w iloci powstalych znieksztalce w zalenoci od zastosowanej metody sprawdzania pamici. Odpowied na pytania o skal, a take przyczyny wystpowania zjawiska zostaje udzielona w oparciu o zaloenia sieciowej teorii pamici.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seriade Gruyter

Published: Jun 1, 2013

There are no references for this article.