Get 20M+ Full-Text Papers For Less Than $1.50/day. Start a 14-Day Trial for You or Your Team.

Learn More →

Etyka jako przestrzeń świata społecznego w perspektywie utylitaryzmu. J.S. Mill i jego filozofia użyteczności

Etyka jako przestrzeń świata społecznego w perspektywie utylitaryzmu. J.S. Mill i jego filozofia... Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 21: 2012, Nr 2 (82), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/v10271-012-0049-7 . J.S. Mill i jego filozofia uytecznoci Slowa kluczowe: etyka, utylitaryzm, kryterium ocen etycznych, zasada uytecznoci, kryterium jakociowe i ilociowe, koncepcje etyczne Milla i Benthama, relacje spoleczne, wplyw utylitaryzmu na etyk wieck Ju w pierwszym zdaniu slynnego eseju, a zarazem traktatu, zatytulowanego Utylitaryzm ­ John Stuart Mill przedstawia sedno interesujcego go problemu: Malo jest we wspólczesnej wiedzy ludzkiej spraw, które by w równym stopniu zawodzily oczekiwania czy te w równym stopniu wiadczyly o zapónieniu ludzkich rozwaa w zakresie najwaniejszych zagadnie, jak nikly postp w rozstrzyganiu sporów o kryterium dobra i zla1. Rzeczywicie, pytania o natur dobra i zla i wystpujce midzy nimi granice, a take o moliwo niezawodnego rozpoznania owych granic, czyli o wlaciwe kryterium osdu etyczno-moralnego, pozwalajcego czlowiekowi postpowa w odpowiedni sposób i wie ycie spelnione, wyznaczane przez wybory midzy rónymi i rónie pojmowanymi wartociami, celami czy zadaniami ­ nale do pyta podstawowych, zadawanych filozofom od czasów antycznych. Wielo moliwych odpowiedzi postawila mylicieli w trudnej sytuacji, realia ycia wymuszaly jednake ponawianie pyta o znaczeniu fundamentalnym, adekwatnie do warunków rozwijajcej si cywilizacji i zmieniajcych si sposobów organizacji spolecznej, stymulowaly te poszukiwanie 1 J.S. Mill, Utylitaryzm; O wolnoci, przel. M. Ossowska, A. Kurlandzka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 3. nowych dróg i rozwiza, zarówno w sferze praktycznej, jak i teoretycznej. Filozoficzna refleksja J.S. Milla korzystala w tym wzgldzie z dorobku myli owieceniowej, naznaczonej wiar w moliwoci ludzkiego umyslu, opierala si na postpie nauk przyrodniczych czy te nauki jako takiej, odnotowujcej w czasach nowoytnych niemal arytmetyczny postp w rozwoju wiedzy, wspóltworzyla nowe tendencje w filozofii europejskiej, ksztaltujc nowoczesny sposób postrzegania czlowieka i rodowiska spolecznego. J.S. Mill podstawy swych docieka czerpal bezporednio z prac twórców utylitaryzmu jako kierunku filozoficznego ­ midzy innymi z dokona swego ojca, Jamesa Milla, oraz dziel Jeremy'ego Benthama. John Stuart Mill urodzil si w Londynie w 1806 roku. Jego wychowaniem i edukacj zajmowal si ojciec, poddajc go niezwykle intensywnemu, w warunkach domowych, ksztalceniu. Ów proces edukacji byl swoistego rodzaju eksperymentem pedagogicznym, który J.S. Mill opisal w swej Autobiografii2. Ju jako kilkuletni chlopiec John Stuart biegle poslugiwal si lacin i grek, jako mlodzieniec dokladnie znal histori, dorobek myli filozoficznej i wiatow literatur, bez trudu poslugiwal si jzykiem matematyki i logiki. Podstaw owego ksztalcenia byl empiryzm, a wic przewiadczenie o bezwzgldnej wartoci nauki i naukowego poznania, opartego na obserwacji, dowiadczeniu, eksperymencie i logicznym wnioskowaniu. W sferze aksjologicznej racjonalizm uzupelniala ideologia liberalna, akcentujca jednostkowo czlowieka i jego naczelne prawo do wolnoci, bdce fundamentem indywidualnego i spolecznego rozwoju. Mill wzrastal zatem w rodowisku wysoce intelektualnym, wychowywal si na pracach mylicieli, pogldy ojca i J. Benthama przyjmowal jako wlasne. Wczesn mlodo Milla wypelnialy studia filozoficzne, prawnicze i ekonomiczne, aktywno badawcza i publicystyczna, dyskusje i eksperymenty prowadzone w gronie przyjaciól z Towarzystwa Utylitarystów. Równoczenie w wieku lat siedemnastu, za spraw protekcji ojca, podjl prac jako urzdnik w Kompanii Wschodnioindyjskiej; kilkadziesit lat póniej zostal mianowany jednym z dyrektorów Kompanii. Czas intensywnej nauki, studiów, a póniej pracy, zwlaszcza przygotowania rkopisów Benthama do publikacji ­ co zajmowalo kad jego woln chwil ­ odbil si na zdrowiu i kondycji psychicznej Milla. W 1826 roku mlody John Stuart przeyl duchowy kryzys, polczony z zalamaniem nerwowym i prawdopodobnie depresj, objawiajc si ogólnym zniechceniem i rozczarowaniem do gloszonych dotychczas idei i zasad. Dowiadczenie to, jak mona sdzi, stanowilo pewien przelom nie tylko w biografii myliciela, ale te w jego percepcji dokona utylitarystów. Przezwyciajc ów kryzys, 2 J.S. Mill, Autobiografia, przel. M. Szerer, Spóldzielnia Wydawnicza ,,Wiedza", Warszawa 1948. Mill stal si czlowiekiem dojrzalym, gotowym do samodzielnej i twórczej kontynuacji dziela poprzedników. Historyk filozofii Frederick Copleston sytuacj t ujmuje nastpujco: dlugotrwale przepracowanie doprowadzilo (...) do tego, co potocznie nazywa si zalamaniem nerwowym. Ten kryzys psychiczny mial jednak wielkie znaczenie przez swój wplyw na pogldy Milla. W okresie przygnbienia stracila dla niego urok filozofia utylitarystyczna, któr wpoil mu ojciec. Nie odrzucil jej wprawdzie, lecz doszedl do dwóch wniosków. Po pierwsze, e nie osiga si szczcia wprost do niego zmierzajc. Znajduje si je, dc do jakiego celu czy idealu, innego ni wlasne szczcie i przyjemno. Po drugie, e myl analityczna musi by dopelniona pielgnowaniem uczu (...)3. Kolejne lata J.S. Milla wypelnione s prac w Kompanii Wschodnioindyjskiej, publicystyk i zaangaowaniem politycznym (w latach 1865­1868 pelni funkcj posla w Parlamencie), przede wszystkim jednak pracami filozoficznymi. Z ich szeregu wymienia si najczciej System logiki opublikowany w 1843 roku, Zasady ekonomii politycznej z 1848 roku, rozprawy: O wolnoci (1859), O rzdzie reprezentatywnym (1861), Utylitaryzm (1863) oraz An Examination of Sir William Hamilton's Philosophy [,,Rozwaania nad filozofi Sir Williama Hamiltona"] z roku 1865. T ostatni rozpraw, obok Systemu logiki, Wladyslaw Tatarkiewicz w swej Historii filozofii cenil najwyej, inne dziela klasyfikujc jako filozoficznie mniej wane4, nie pominl jednak w swoim opracowaniu kwestii etyki widzianej ze stanowiska utylitaryzmu, mona zatem uzna, e równie Utylitaryzm Tatarkiewicz zaliczal do dziel J.S. Milla o podstawowym znaczeniu. Równie inni autorzy ­ historycy idei bd myli filozoficznej ­ traktaty Utylitaryzm oraz O wolnoci stawiaj w rzdzie najwaniejszych osigni angielskiego myliciela5. W. Tatarkiewicz zwracal ponadto uwag na rol J.S. Milla w propagowaniu nowych XIX-wiecznych idei. Angielski empiryzm i utylitarystyczna etyka harmonijnie wspólbrzmialy z francuskim racjonalizmem i pozytywizmem spod znaku Augusta Comte'a. Dziela Francuza czytano jednake niechtnie ­ przeszkod byla trudno lektury wynikajca ze specyfiki jego jzyka, dziela Milla natomiast, znacznie latwiejsze w odbiorze, nalealy do ulubionych lektur europejskiej inteligencji, równie w Polsce cieszyly si znaczn popularnoci6. Podejmujc wspólczenie lektur traktatu Milla z zakresu etyki, bez trudu zauwaamy, i autor, przedstawiajc glówne zaloenia utylitaryzmu, w natu3 F. Copleston, Historia filozofii, t. 8: Od Benthama do Rusella, przel. B. Chwedeczuk, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2009, s. 30. 4 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 3: Filozofia XIX wieku i wspólczesna, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, s. 30. 5 Zob. przykladowo: F. Copleston, t. 8, dz. cyt. 6 W. Tatarkiewicz, t. 3, dz. cyt., s. 34. ralny sposób nawizywal do twierdze przede wszystkim J. Benthama, czynil to jednake ze znacznie szerszej perspektywy. Argumentacja Milla, pomimo i stara si on wiernie odda sedno pogldów utylitarystów, zostaje znaczco poszerzona o dowiadczenia refleksji nad empirystyczn logik, a take przemylenia nad natur czlowieka, uwzgldniajce jego obraz psychologiczny, jak równie pogldy odnoszce si do stanu relacji spolecznych i funkcjonowania instytucji i systemu prawnego, a wszystko to zostalo ujte w kontekcie wartoci i zasad liberalnych, bdcych nie tylko propozycj ksztaltowania spolecznych realiów, ale take intelektualnym paradygmatem silnie oddzialujcym na ow rzeczywisto. W efekcie otrzymujemy w miar spójny system pogldów, syntez zapatrywa Milla na wiat spoleczny, miejsce jednostki w zbiorowoci, moliwe bd podane funkcje i zadania. J.S. Mill jako logik i empirysta podkrela znaczenie zasad etycznych, o ile bowiem aktywno poznawcza czlowieka za podstaw ma obserwacj faktów jednostkowych, na bazie których, poprzez powtarzalno dowiadczenia, moliwa jest indukcja, formulowanie prawd okrelajcych prawidlowoci, o tyle w przypadku zasad etycznych konieczne jest wczeniejsze poznanie ­ a wic uwiadomienie i okrelenie celów dzialania, wyznaczenie kierunku oraz metod weryfikacji owej aktywnoci7. Dzialanie odwrotne, tj. aktywno wyprzedzajca normatywn refleksj, moe przynie znacznie wicej szkód ni poytku, sprzeczne jest z zasadami racjonalizmu, a poprzez skutki naraa czlowieka i spoleczno na dramatyczne nierzadko konsekwencje. Jest zatem etyka dziedzin szczególn na gruncie myli filozoficznej pojmowanej jako element naukowej refleksji. J.S. Mill konstatacj t ujmuje nastpujco: Prawdy, które przyjmuje si ostatecznie jako pierwsze zasady jakiej nauki, stanowi w praktyce najpóniejszy rezultat analizy (...) dokonywanej na podstawowych pojciach, jakimi ta nauka operuje (...). Lecz chocia w nauce prawdy szczególowe wyprzedzaj teori ogóln, mona by spodziewa si czego wrcz przeciwnego po kunszcie praktycznym, takim jak moralno czy prawodawstwo. (...) Gdy zamierzamy czego dopi, niezbdna wydaje si przede wszystkim jasna i dokladna koncepcja celu, który sobie obieramy, i tej sprawy nie moemy odklada na koniec. Mono rozeznania, co dobre, a co zle, wydaje si niezbdnym warunkiem osignicia dobra czy zla, nie za czym wylaniajcym si dopiero z ich osignicia8. Có zatem winno stanowi podstaw owej etycznej refleksji? Mill w tym wzgldzie odrzuca porzdkujce wskazania religii, cho ­ podkrelmy ­ nie 7 Kwesti moliwoci uzasadnienia twierdze etyki przedstawia m.in. E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce. Wspólczesne kontrowersje wokól etyki Johna Stuarta Milla, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974, s. 22­93. Tam te mona znale omówienie metody logicznej J.S. Milla. 8 J.S. Mill, Utylitaryzm, dz. cyt., s. 4. kwestionuje zasadniczo jej znaczenia czy te roli9. Podwaa te teorie wskazujce na istnienie sumienia czy te swoistego instynktu moralnego, jako zbyt mgliste bd indywidualne, bez wzgldu na to, czy opieraj si one na intuicjonistycznych przewiadczeniach, czy na racjonalnym wnioskowaniu10. Chodzi bowiem o odnalezienie wlaciwego kryterium oceny ludzkiego dzialania, kryterium, które bdzie wolne od wskaza hierarchii autorytetów i subiektywnoci ocen odwolujcych si do niejasnej transcendencji jako punktu odniesienia. Logika podpowiada potrzeb okrelenia uniwersalnych zasad podstawowych, wedlug których moliwe bdzie dalsze formulowanie indukcyjnych wniosków, empirystyczny za sposób postrzegania rzeczywistoci nakazuje przede wszystkim uwzgldni prawd zjawisk fizykalno-przyrodniczych, przynajmniej w tym zakresie, w jakim s one poznawalne i poddajce si racjonalnej interpretacji i, jak ju wspomniano, weryfikacji poprzez powtarzalno dowiadczenia, obserwacji, take powtarzalno skutków moliwych do przetransponowania, poprzez proces indukcji, w spójn uogólniajc teori. Ów sposób widzenia nakazuje te wyodrbni, a przynajmniej podkreli, specyfik ludzkiego wiata, spolecznej rzeczywistoci, implikowanej wprawdzie przez czynniki materialne, biologiczne i przyrodnicze, ale jednak wyjtkowej w tym sensie, e tworzonej przez ludzi, przez ich zdolnoci indywidualne i grupowe, przez wol czynienia zmian, jak równie przez pragnienia, wyznawane wartoci czy zakladane cele. Rzeczywisto ta sklada si zarówno z przymiotów okrelanych jako racjonalne, wzniosle i szlachetne, jak te cech ksztaltowanych przez slaboci ludzkiej natury: egoizm, niedostatek wyobrani, take czynniki irracjonalne. Poniewa to przede wszystkim czlowiek tworzy i ksztaltuje swe rodowisko, ciy na nim odpowiedzialno, od której nikt i nic nie jest w stanie go uwolni czy wyrczy. Std te wystpuje tak wielka potrzeba uformowania wlaciwych zasad etycznych, zgodnych z natur czlowieka, prawidlowociami wiata fizykalno-przyrodniczego, ludzk biologi i psychologicznymi potrzebami, zgodnych take z prawidlowociami stwierdzanymi w wiecie spolecznym11. Utylitaryci kryterium oceny nowoczesnej etyki, czyli zasad okrelajcych wlaciwy sposób postpowania, wlaciwy zarówno z punktu widzenia jednostki, jak i spolecznoci, upatrywali w zasadzie uytecznoci ujmowanej w perspektywie skutków. W ujciu Benthama podstawowym motywem ludzkiej aktywnoci jest denie do szczcia bd przyjemnoci i równoczesne unikanie bólu, cierpienia, sytuacji nieprzyjemnych. Dobro identyfikowane jest zatem ze Por. E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce, dz. cyt., s. 109­115. J.S. Mill, Utylitaryzm, dz. cyt., s. 5; D. Probucka, Utylitaryzm. Aksjologiczno-etyczne aspekty kategorii uytecznoci, Wydawnictwo Wyszej Szkoly Pedagogicznej w Czstochowie, Czstochowa 1999, s. 13. 11 Por. E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce, dz. cyt., s. 116­120. szczciem i odczuwaniem przyjemnoci, satysfakcji, zadowolenia, zlo natomiast reprezentuj odczucia przykre bd bolesne. W ten sposób realizacja dobra lczy si z dzialaniem przynoszcym korzyci w sferze odczu i emocji, a take z dzialaniem ograniczajcym lub wykluczajcym odczucia i emocje negatywne12. T prost zasad Bentham traktowal jako wyraziste i praktyczne kryterium ocen etycznych, zarówno w odniesieniu do postpowania jednostki, jak te w sferze spolecznej. Im wicej poczucia szczliwoci, tym wicej te dobra, i odwrotnie ­ zlo szerzy si proporcjonalnie do powikszania si sfery bólu, cierpienia bd braku moliwoci zaspokajania denia do szczliwoci. Obserwowalny zakres skutków ludzkiej aktywnoci ­ obok parametrów takich, jak intensywno, trwanie, pewno, moliwo kontynuacji i blisko ­ stawal si w ten sposób wymiernym wskanikiem pozwalajcym na racjonalizacj etycznego osdu, swoisty rachunek przyjemnoci13. Kryterium to okazalo si szczególnie uyteczne na gruncie stanowienia i respektowania prawa. Stosujc utylitarystyczn etyk, mona bylo system prawny uczyni bardziej spójnym, przejrzystym i zarazem otwartym na rónorodno wartoci czy idei. Brak sankcji karnej wobec jakiego zachowania wskazywal ­ w myl koncepcji utylitarystów ­ na spoleczn akceptacj lub przyzwolenie dla okrelonego sposobu zachowania ­ aktywnoci bd powstrzymania si od dzialania, przyzwolenie respektujce wolno i prawa jednostki w sytuacji, gdy jej postawa lub aktywno w aden sposób nie narusza bd te nie grozi naruszeniem wolnoci i dobra innych jednostek, czlonków spolecznoci. Z kolei ustanowienie sankcji karnej to czytelny znak braku akceptacji i przyzwolenia, a zarazem oznaka szkodliwoci, wykroczenia okrelonego czynu bd postawy poza wlaciwe, normatywne i wyznaczane przez system prawny zasady etyczne. John Stuart Mill zaloenia utylitarystycznej etyki harmonijnie wlczyl do swego systemu przewiadcze powstalych na gruncie filozoficznej refleksji, znaczco jednak je rozszerzyl, w czym wikszo historyków idei dopatruje si krytyki stwierdze Benthama jako niewystarczajcych bd nadmiernie upraszczajcych percepcj rzeczywistoci, w tym natur czlowieka i formy spolecznych relacji. Przykladowo, tego typu opini wyraa John Rawls w Wykladach z historii filozofii polityki14, podobnej interpretacji dokonuje Frederick Copleston15 czy Wladyslaw Tatarkiewicz16. J. Rawls zwraca ponadto uwag, 12 W. Tatarkiewicz, O szczciu, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, s. 91­94. 13 Tame, s. 91­92; J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralnoci i prawodawstwa, przekl. B. Nawroczyski, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958. 14 J. Rawls, Wyklady z historii filozofii polityki, oprac. S. Freeman, przel. S. Szymaski, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010. 15 F. Copleston, dz. cyt., t. 8, s. 32, 34­38, 44. 16 W. Tatarkiewicz, dz. cyt., t. 3, s. 32­33. e opozycja midzy Millem a Benthamem powstaje nie tylko z racji dostrzegania koniecznoci uzupelnienia myli poprzednika, co w naturalny niejako sposób implikuje krytyczn wobec niej postaw, przynajmniej w jakim zakresie, ale te jawi si z bezporednich analiz pism Benthama, przedstawionych przez Milla w publikacjach Remarks on Bentham's Philosophy z roku 1833 oraz Bentham, eseju z roku 183817, w których autor otwarcie wyraa swe zastrzeenia wobec pogldów twórcy zawajco pojmowanych koncepcji utylitaryzmu. John Rawls owe zastrzeenia streszcza nastpujco. Po pierwsze, Mill wytyka Benthamowi brak w jego pracach glbszego filozoficznego uzasadnienia zasady uytecznoci18. Po drugie, zawajca interpretacja zasady uytecznoci jako prostej kalkulacji konsekwencji dzialania sprawdza si glównie na plaszczynie prawodawstwa i jurysprudencji, zawodzi jednake w konfrontacji z fundamentalnymi kwestiami politycznymi i spolecznymi, w niewystarczajcym bowiem stopniu ujmuje zloono charakteru czlowieka, jego zdolno do przemiany i adaptacji, a take otwarto na wplywy wychowawcze czy dyscyplinujce, powstale w wyniku oddzialywania instytucji politycznych i spolecznych. Zdaniem Rawlsa, Mill krytykuje Benthama take za nieuwzgldnianie roli instytucji jako rodków edukacji spolecznej oraz innych czynników okrelajcych stadium rozwoju cywilizacji i wplywajcych na popraw warunków ycia spolecznego19. Po trzecie, Benthamowska analiza ludzkiej natury opiera si na zaloeniu, i jest ona efektem równowagi pragnie i awersji dotyczcych przyszlych przyjemnoci bd cierpie. Mill kwestionowal moliwo prostej analizy motywów ludzkiego dzialania, a ponadto wskazywal na znaczenie motywów o inklinacji spolecznej, takich jak sumienie czy poczucie obowizku, których pominicie wypacza obraz czlowieczej podmiotowoci, akcentuje za nadmiernie psychologiczny egoizm20. Po czwarte, Rawls zauwaa: Mill stwierdza, e zasadniczym bldem Benthama jest koncentrowanie si jedynie na czci motywów, które rzeczywicie kieruj ludmi (...). Tendencja ta, zwizana z ide sztucznego, czyli wyrozumowanego utosamienia interesów, doprowadza Benthama, wedlug Milla, do przekonania, e legislacja osiga swój cel dziki temu, e obywatele racjonalnie kalkuluj nagrody i kary, co wyzwala potrzeb praw i rzdów zapewniajcych niezbdn ochron prawn. Nie docenia on skutków nawyków i wyobrani oraz majcego zasadnicze znaczenie przywizania ludzi do instytucji, które zaley od cigloci ich istnienia oraz tosamoci 17 J. Rawls (Wyklady..., dz. cyt., s. 341) zauwaa, e pierwsze z wymienionych dziel ukazalo si najpierw anonimowo jako dodatek w ksice E.L. Bulwera, England and the English, wyd. R. Bentley, London 1833. 18 J. Rawls, Wyklady..., dz. cyt., s. 344. 19 Tame, s. 345. 20 Tame. pod wzgldem ich zewntrznej formy. To wlanie ta ciglo i identyczno dostosowuje instytucje do historycznej pamici ludzi i pomaga instytucjom zachowa autorytet21. Zastrzeenia Milla Rawls podsumowuje odwolujc si do slów zawartych w eseju Remarks on Bentham's Philosophy: Zdaniem Milla, Bentham (...) glosi wiele rzeczy o wielkiej wartoci, ale chocia prezentuje je jako cal prawd, w rzeczywistoci pozostawia innym dostarczenie polowy tej prawdy22. Przedstawiona przez Rawlsa krytyczna ocena wyraana przez J.S. Milla wobec pierwotnych zaloe utylitarystycznej etyki, formulowanych przez J. Benthama oraz ojca, J. Milla ­ pozwala interpretowa Utylitaryzm we wlaciwym kontekcie, jako prób przeksztalcenia czci pocztkowej doktryny w system, który zarówno uwzgldni krytyk bd zastrzeenia, jak te spelni spoleczne oczekiwania wyraane wobec nowoczesnej etyki obejmujcej zjawiska ujawniajce si wraz z rozwojem stosunków kapitalistycznych i XIX-wieczn rewolucj przemyslow oraz postpem naukowo-technicznym i cywilizacyjnym, a take licznymi napiciami i antagonizmami w sferze spoleczno-politycznej. J.S. Mill w Uwagach ogólnych tworzcych I rozdzial traktatu Utylitaryzm zauwaa, i zamysl stworzenia nauki o moralnoci winien by zgodny z zasadami racjonalistycznego mylenia, opiera si na logicznym porzdku argumentacji i wnioskowania, co oznacza konieczno sformulowania bd jednej podstawowej zasady, czy te jednego prawa stanowicego podstaw wszelkiej moralnoci, bd te zbioru zasad moliwych do uszeregowania wedlug przejrzystych hierarchii wyznaczanych przez podstawow dyrektyw. Owe reguly Mill odnajduje w zaloeniach etyki utylitarystycznej, zastrzega jednake, i musz by one wlaciwie rozumiane. W kolejnych rozdzialach traktatu myliciel przedstawia zasadnicze zaloenia doktryny i równoczenie ukazuje ich rozszerzajc interpretacj, która jest ju oryginalnym wkladem Milla w rozwój calej utylitarystycznej koncepcji. Myliciel stwierdza przede wszystkim, e nieporozumieniem jest próba ujmowania zasady uytecznoci poprzez kontrastowanie dwóch niejako wykluczajcych si celów, a mianowicie denia ku poytkowi bd denia ku odczuwaniu szczliwoci. Oba te cele naley bowiem ujmowa lcznie i w szerokim znaczeniu ­ interpretacja zawajca wiadczy jedynie o niezrozumieniu istoty utylitaryzmu lub jest przejawem pesymistycznego i deprecjonujcego spojrzenia na natur czlowieka23. Czlowiek tymczasem charakteryzuje si bogactwem emocji, uczu, motywacji wewntrznych, w zakresie Tame. Tame, s. 346. J.S. Mill, Utylitaryzm, dz. cyt., s. 10­11. których mieszcz si zarówno denia hedonistyczne, jak te altruistyczne czy spoleczne, nic zatem nie stoi na przeszkodzie, by w ramach pojcia uytecznoci ujmowa równoczenie i poytek, i przyjemno, cho moliwe jest róne rozloenie akcentów, w zalenoci od warunków i osobowoci czlowieka. Ów zwizek staje si szczególnie wyrany, gdy uwzgldni si rónorodno moliwych ródel przyjemnoci, a zwlaszcza odczucia powstale w kontakcie ze sztuk, piknem, lub te odczucia bdce skutkiem realizacji celów wznioslych i szlachetnych z perspektywy spolecznej. W tym wzgldzie Mill odwoluje si do dorobku filozoficznej myli epikurejczyków, którzy zawsze wyej cenili przyjemnoci intelektualne oraz wynikajce z pozytywnych midzyludzkich relacji bd satysfakcj moraln ni proste, tylko zmyslowe przyjemnoci24. Przyjcie tego spostrzeenia pozwala Millowi podj rozwaania nad kryterium jakociowym odczuwania przyjemnoci, dziki któremu moliwe jest uformowanie hierarchii wanoci potrzeb. Kwestia ta jest szczególnie istotna dla utylitarystycznej koncepcji, Bentham bowiem wyrónial tylko kryterium ilociowe, co prowadzilo do paradoksalnych stwierdze, e np. gra w pilk moe przynosi wicej przyjemnoci ni czytanie poezji, i ukierunkowywalo etyczn refleksj ku zmyslowemu hedonizmowi. Jak zatem wyróni mona kryterium jakociowe? Mill kwesti t objanial nastpujco: Gdyby mnie kto pytal, co rozumiem przez rónic jakoci w przyjemnociach, albo co czyni jedn przyjemno (...) bardziej wartociow od innych, przy wylczeniu rónic ilociowych, jedna tylko odpowied wydaje mi si moliwa. Jeeli z dwóch przyjemnoci jedn wybieraj bez wahania wszyscy albo prawie wszyscy, którzy znaj z osobistego dowiadczenia obie, a nie dokonuj wyboru pod naporem moralnych zobowiza ­ to ta wlanie jest bardziej podana25. Do tego miejsca Mill nie róni si szczególnie od Benthama, tak objaniane kryterium mieci si w zakresie kategorii ilociowych, natomiast wzmianka o zobowizaniach moralnych, a cilej ­ o ich wykluczeniu z introspekcji, jest nie tyle wobec nich sprzeciwem, lecz warunkiem czytelnoci odczu, zabiegiem majcym zniwelowa oddzialywanie czynników zaklócajcych sposób odczuwania. Jak mona sdzi, podobnymi czynnikami móglby by np. przekaz wartoci kulturowych bd wplyw opinii innych osób. Nie rozwijajc owej sprawy, Mill kontynuuje jednak rozwaania, stwierdzajc: Jeeli jedn z tych przyjemnoci ci, którzy naleycie znaj obie, przedkladaj nad drug tak dalece, e wol j, chocia wiedz, e pogo za ni bdzie polczona z wikszym niedosytem, przy czym nie zrezygnowaliby z niej dla najwikszej z moliwych do przeycia dawek Tame, s. 12. Tame. drugiej, to mamy prawo uzna wyszo jakociow wybranej przyjemnoci, tak bardzo przewyszajcej jakoci ilo drugiej, e ilo ta, w tym zestawieniu, traci znaczenie26. Polczenie obu czci tak sformulowanej definicji oddaje w pelni zamysl J.S. Milla ­ przedstawienia zasady uytecznoci jako kryterium ujmujcego wielo moliwych dozna z uwzgldnieniem poziomu przyjemnoci ­ satysfakcji bd stopnia szczliwoci czerpanej z osignicia celu. John Rawls zauwaa, i owe odczucia zwizane s z dzialaniem, które mona wyrónia za pomoc ich ródel27. Wany zatem okazuje si czynnik motywacji, sila inspirujca poddana woli, co Mill okrela mianem wladz wyszych i niszych. Te pierwsze to wladze intelektu, uczucia i wyobrani, a take uczu moralnych. Wladze nisze za to motywacje zwizane z naszymi potrzebami i wymaganiami cielesnymi, których zaspokojenie dostarcza przyjemnoci, nierzadko intensywnych, jednake podstawowych. Mill nie przesdza jednoznacznie, e motywacje wyszego rzdu s bardziej podane ni te rzdu niszego ­ mówi jedynie o kryterium jakoci odczuwania, porównujc za róne rodzaje odczu i róny stopie osiganej przyjemnoci, wyodrbnia kryterium zdecydowanej preferencji, a wic wyboru tych wartoci, które wi si z odczuciami satysfakcji bliskiej odczuciu szczliwoci, na tyle intensywnej, e nie chcielibymy zamienia ich na doznania czerpane z innego ródla. Okrelenie kryterium zdecydowanej preferencji pozwala jednake umieci potrzeby czlowieka, jego denie do przyjemnoci i szczcia, w szerszym kontekcie kulturowym. Patrzc z dzisiejszej perspektywy, znacznie lepiej rozumiemy uwarunkowania kulturowe i ich wplyw na nasz osobowo, hierarchie wartoci i potrzeb. Kwestie te nie byly jednak obce mylicielom XIX-wiecznym, a zatem rozwaania Milla moemy powiza z dorobkiem humanistycznej refleksji, przede wszystkim wartociami doby Owiecenia, akcentujcego czlowiecz godno, prawo do wolnoci, take potrzeb edukacji i wychowania ku wyszym wartociom duchowym, intelektualnym i spolecznym. Poza tym czlowieczestwo jako pewna kategoria pojciowa w swym znaczeniowym zakresie uwydatnia ludzk wraliwo, gotowo do pomocy i powice, sluebnoci wzgldem innych oraz idei bd wartoci. Motywacje podkrelane przez Benthama, wynikajce jedynie z denia do przyjemnoci bd poczucia szczcia i równoczesnego unikania odczu nieprzyjemnych, bólu lub cierpienia, s w znacznej mierze obojtne na ów zakres wartoci wyszych. Utylitarystyczna formula ludzkich motywacji okrelana przez Milla jest tymczasem na wysze wartoci otwarta, co wicej ­ z perspektywy spolecznej oraz poziomu wartoci humanistycznych jak najbardziej podana. Mill w tym wzgldzie stwierdza: Tame, s. 12­13. J. Rawls, Wyklady..., dz. cyt., s. 348­349. Trzeba przyzna, e pisarze wyznajcy utylitaryzm przypisywali na ogól wyszo przyjemnociom duchowym w stosunku do cielesnych, glównie dlatego, e s bardziej trwale, pewne, mniej wymagajce kosztów itd. ni te ostatnie, tzn., e upatrywali t wyszo w ich wlasnociach okolicznociowych raczej ni w ich naturze wewntrznej28. Powysza uwaga jest ­ z jednej strony ­ obron stanowiska utylitarystów oskaranych o akcentowanie indywidualistycznego egoizmu, moraln obojtno i uproszczenie obrazu ludzkiej natury, sprowadzonej niemale do karykatury bliskiej zwierzcym odczuciom. Przeciwko takiej interpretacji Mill ­ uwzgldniwszy wczeniejsze jego uwagi ­ stanowczo oponuje. Z drugiej jednake strony w cytowanym stwierdzeniu dostrzec mona lady krytyki wobec Benthama, zarzut jednostronnoci racjonalizmu widoczny w nawizaniu do kalkulacji kosztów wynikajcych z okrelonej postawy. Owe koszty to relacje ilociowe, które Mill ocenia jako niewystarczajce bd zuboajce utylitarystyczn koncepcj, a ponadto wymagajce uzupelnienia o kryterium jakociowe, z równoczesnym lepszym uzasadnieniem na plaszczynie filozoficznej argumentacji. Dlatego te w dalszej czci rozwaa Mill dodaje: Wszelka tego rodzaju wyszo zostala w pelni przez utylitarystów uwydatniona; ale mogli oni take, bez naraania si na niekonsekwencj, okaza wyszo przyjemnoci duchowych z innego i, jak mona by powiedzie, wyszego punktu widzenia. Uznanie bowiem, e pewne rodzaje przyjemnoci s bardziej podane i bardziej wartociowe ni inne, jest w pelnej zgodzie z zasad uytecznoci. Jeeli w ocenie wszystkich innych rzeczy bierze si pod uwag zarówno ilo, jak i jako, to byloby niedorzecznoci sdzi, e przy ocenie przyjemnoci tylko ilo wchodzi w rachub29. W formie dygresji zauwamy, e rozszerzajca interpretacja utylitaryzmu wg Milla pozbawia t koncepcj niejako rewolucyjnej wyrazistoci, upodabnia j do etyki gloszonej przez innych humanistów. Mill pozostaje jednak mylicielem oryginalnym nie tylko ze wzgldu na autentyzm refleksji, ale take ­ a nawet przede wszystkim ­ ze wzgldu na sposób racjonalnego uzasadnienia, metod zastosowanej argumentacji, wywiedzionej z zasady uytecznoci i opartej na logicznym wnioskowaniu. Empirystyczny sposób mylenia odnajdywal zatem formul, która lczyla tradycj zrodzon jeszcze w czasach antycznych z umyslowymi prdami nowej epoki i haslami pozytywizmu, a niebawem te haslami pragmatyzmu. Zgodnie z wczeniejszymi uwagami dotyczcymi etyki jako nauki wyznaczajcej cele i kierunki ludzkiego postpowania, myliciel przeklada ocen poszczególnych czynów i postaw na sfer ludzkiego ycia. Chodzi bowiem J.S. Mill, Utylitaryzm, dz. cyt., s. 12. Tame. nie tylko o aktywno postrzegan jako zbiór odizolowanych, pojedynczych uczynków i zwizanych z nimi ,,atomistycznych" przey, lecz o uksztaltowanie pewnego stylu ycia poddanego czlowieczej wraliwoci i tzw. wyszym zdolnociom, a wic ksztaltowanego przez motywacyjne wysze wladze i wysze etyczne jakoci przey. Optymizm Milla w tym wzgldzie moemy zauway w poniszym stwierdzeniu: Otó jest rzecz niewtpliw, e ci, którzy w równym stopniu znaj (...) [róne kategorie ­ I..] przyjemnoci i w równym stopniu umiej je ceni i nimi si cieszy, wyranie przedkladaj typ ycia, który angauje ich wysze uzdolnienia. Malo kto zgodzilby si na to, by zosta zamienionym w które ze zwierzt niej zorganizowanych, w zamian za obietnic najpelniejszego uycia przyjemnoci, których to zwierz dozna moe; nikt inteligentny nie godzilby si by glupcem, aden wyksztalcony czlowiek nie chcialby by nieukiem, aden czlowiek majcy jakie uczucia dla ludzi i wraliwe sumienie nie chcialby by egoist ani czlowiekiem podlym (...) chyba tylko w wypadku nieszczcia tak wielkiego, e dla jego uniknicia byliby gotowi zamieni swój los na prawie kady inny (...)30. Nietrudno zauway, e koncepcja Milla otwarta jest na kategori postpu w wymiarze etyczno-spolecznym, a ponadto czerpie ródla optymizmu z okrelonej wizji psychologicznej natury czlowieka. Zwrómy uwag na nastpujce stwierdzenie: Istota o wyszych uzdolnieniach potrzebuje wicej do szczcia, cierpienie przeywa prawdopodobnie glbiej, a niewtpliwie dowiadcza go czciej ni istota niszego typu. Mimo to jednak nie zgodzilaby si nigdy na istnienie, które uwaa za degradujce31. Analiza ludzkiej natury ujawnia zatem znaczne poklady motywacji wyszej jakoci. Postp w warunkach ycia spolecznego, wzrost poziomu powszechnego ksztalcenia i osignicie wyszego stopnia spolecznych relacji pozwoli ­ jak mona oczekiwa ­ na ujawnienie si owych pokladów motywacji i wyzwolenie ludzkiej wraliwoci, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i spolecznym. Sytuacja ta z kolei staje si gwarantem dalszego rozwoju, pojawia si bowiem czynnik stale aktywizujcy potrzeby trudne do zaspokojenia i moliwe jedynie w sferze wyszych wladz wolicjonalnych. Nie znaczy to jednak, e realizacja postpu, o którym mowa, jest prost spraw, latw do osignicia. Na przeszkodzie bowiem stoi caly szereg innych czynników i uwarunkowa, take zrónicowane ludzkie sklonnoci. Ani w yciu spolecznym, ani w naszej naturze nic nie jest optymalne, adne przymioty nie wystpuj w stopniu idealnym. W tym kontekcie Mill wskazuje na istotn rol poczucia ludzkiej god30 31 Tame, s. 13. Tame. noci, które w sferze intencjonalnej i motywacyjnej jest silnym czynnikiem aktywizujcym i ksztaltujcym odczucia i percepcj szczliwoci32. Formulowana przez J.S. Milla kategoria jakoci ludzkich odczu i motywacji (wladz) pozwala mu odróni denie do odczuwania szczcia oraz denie do zaspokojenia pragnie. Pragnienia s latwiejsze do osignicia, choby z tego wzgldu, e jako zmyslowe podlegaj niszym wladzom i jako takie nierzadko przyslaniaj denia jakociowo wysze. Poza tym denie do szczcia obarczone jest odczuciem niepelnoci lub niedoskonaloci, co wymaga wyksztalcenia umiejtnoci ich akceptacji bez szkody dla aspiracji motywacyjnych. W zauwaalnej praktyce codziennej egzystencji postawy nacechowane biernoci czy samolubstwem wystpuj znacznie czciej ni denia wysze jakociowo. Mill ­ zauwaajc t prawidlowo ­ nie znajduje jednak argumentów, które nakazywalyby podda w wtpliwo kryterium jakoci odczu i motywacji. Kryterium to definiowane jest bowiem na drodze argumentacji logicznej i wsparte analiz psychologiczn, praktyczne za przyklady negatywnych postaw to wynik niepelnej znajomoci moliwych dróg postpowania i zwizanych z nimi odczu. Zgodnie bowiem z przytaczan uprzednio definicj kryterium jakociowego, warunkiem wlaciwego wyboru, czyli ustalenia kryterium zdecydowanej preferencji (odwolujc si do terminologii akcentowanej przez J. Rawlsa), jest dokladna znajomo rónorodnych dozna bdcych skutkiem zrónicowanych de. Odwolanie si do tych dowiadcze jest dla Milla argumentem decydujcym, nie mona bowiem na gruncie myli racjonalnej odwola si do innego trybunalu czy te przytoczy równie znaczcego orzeczenia, które by zarazem nie bylo w tym wzgldzie sprzeczne z powszechnym, a wic dominujcym, przewiadczeniem. W tym przypadku argument o charakterze ilociowym harmonizuje z argumentem jakociowym, skutecznie opierajc si próbom falsyfikacji zasad etycznych. Zarysowany problem Mill rozstrzyga na korzy wyszych jakoci, postawy za etycznie negatywne tlumaczy warunkami egzystencji i ulomnoci czci ludzkiej natury. Stwierdza m.in.: Ludzie trac wysze aspiracje tak, jak trac upodobania intelektualne, gdy nie maj czasu czy sposobnoci, by znale dla nich zastosowanie, i oddaj si niszym przyjemnociom nie dlatego, by je przedkladali wiadomie nad inne, lecz dlatego, e bd one tylko s im dostpne, bd te nimi ju tylko umiej si cieszy33. Zdolno do przeywania szlachetnych uczu Mill przyrównuje do delikatnej roliny, która zamiera w nieodpowiednich warunkach. Rozwijajc t myl, Tame, s. 14. Tame, s. 15. mona by powiedzie, i szlachetne wartoci czy idee s nieodlcznie zwizane z ludzkimi aspiracjami. Jeli zanika denie do ich osignicia, umieraj równie wartoci. Nie mniej istotny wydaje si autentyzm de i zwizanych z nimi przey, w przeciwnym razie pogramy si w sferze ideowych banalów o mieciowym znaczeniu. Tym wiksza zatem odpowiedzialno czlowieka za swe postpowanie, tym wiksza ranga etyki i szerzej ­ wskaza moralnych. A skoro szlachetno uczu jest tak wraliwa na czynniki zaklócajce, oznacza to potrzeb stalej stymulacji, zaistnienia szeregu bodców umacniajcych wysze jakoci etyczne. W ten sposób mona postrzega na przyklad oddzialywania wychowawcze, istnienie autorytetów moralnych, a take zjawisko zaufania spolecznego wobec ich wskaza, jak równie dziala instytucji, wladz, organizacji czy stowarzysze. Nie wszyscy bowiem maj moliwo indywidualnego przekonania si o jakociowej wyszoci jednych odczu nad innymi, a zatem opinie wyraane w tym wzgldzie musz opiera si na randze autorytetu i zaufania. Utylitaryzm jako doktryna nie wyraa jednoznacznych przykaza etyczno-moralnych ­ w tym sensie, e próno by szuka konkretnych dezyderatów bdcych odpowiedzi na zaistniale okolicznoci, warunki czy sytuacje. Jest to raczej koncepcja formujca sposób mylenia o etyce, zestaw intelektualnych narzdzi ulatwiajcy miar postaw i zachowa. Jak ju wielokrotnie wspomniano, wzorcowym parametrem owej oceny jest uyteczno postrzegana przez pryzmat de indywidualnych i grupowych, punktem za odniesienia ­ ludzkie pragnienie szczcia, denie do odczucia przyjemnoci, zaspokojenia pragnie i potrzeb. J. Bentham, okrelajc cele i zakres ludzkich motywacji, silnie akcentowal równie motywacj negatywn, tzn. unikanie cierpie. J.S. Mill natomiast, wprowadzajc hierarchizujce kryterium jakociowe, otworzyl utylitarystyczn etyk na wartoci wysze, szlachetne, oraz postawy wyrzeczenia, powicenia, nawet ofiary ­ nie tylko z wlasnych dozna, ale te ofiary ycia. Nie znaczy to, i w cierpieniu Mill upatrywal wyszych, niejako autonomicznych czy samoistnych wartoci, które mialyby np. sil ksztaltujc duchowo czlowieka. Na skali aksjologicznej ból jest przeciwiestwem odczuwania szczcia, podstawowego i kracowego zarazem celu ludzkich de. Cierpienie i ofiara uzyskuj jednake szczególn warto pozytywn wówczas, gdy konsekwencj jest poytek, gdy poprzez ból dokonuje si przemiana, gdy w efekcie cierpienia nastpuje pomnoenie dobra. Bez spelnienia tego warunku ofiara jest rodzajem marnotrawstwa, nie wnosi bowiem adnych ukrytych sensów czy znacze, cierpienie samo w sobie nie przynosi poytku34. Dla J.S. Milla problem cierpienia i ofiary niewtpliwie wie si z dowiadczeniem ekstremalnym, kracowym, nie stanowi jednak doktrynalnego wylo34 Tame, s. 15­24. mu, nie narusza spójnoci calej koncepcji ­ myliciel wielokrotnie bowiem podkrela, e etyka utylitarystyczna, okrelajc rang przyjemnoci jako dobro, warto podan i pozytywn, a denie czlowieka do uzyskania poczucia szczliwoci jako cel egzystencji, bynajmniej nie stwierdza bezwzglednego prymatu odczu jednostkowych, indywidualnych czy egoistycznych, przeciwnie, mowa jest nie tyle o przyczynianiu si ,,do wlasnego najwikszego szczcia, lecz do szczcia w ogóle"35. W tym zakresie znacze mieci si równie ofiara z wlasnego odczuwania szczliwoci, jeli w ten sposób pomnoy mona dobro ogólne, powszechne czy nawet tylko indywidualne, ale nakierowane na drugiego czlowieka. Nie mniej istotna dla osignicia poczucia szczcia jest te konstrukcja ludzkiej wiadomoci, sfera psychologicznych reakcji i sposobów odczuwania, która, jak stwierdza Mill, powoduje, e szczcie odnajdujemy zazwyczaj nie tam, gdzie spodziewamy si je odnale. Myl t akcentuje zwlaszcza Wladyslaw Tatarkiewicz, przywolujc w traktacie O szczciu, w kontekcie rozwaa o koncepcjach utylitarystów, fragment Autobiografii J.S. Milla: Szczcie mona osign tylko wówczas, gdy nie czyni si go celem bezporednim. Ci tylko s szczliwi, których myli s skierowane ku jakiemu przedmiotowi innemu ni wlasna szczliwo: ku szczciu innych, ku poprawie ludzkoci lub nawet ku jakiej sztuce albo studiom, uprawianym nie jako rodek, lecz jako idealny cel w sobie. Ludzie dcy w ten sposób do czego innego, znajduj szczcie po drodze36. Zaloenia utylitaryzmu w redakcji przedstawionej przez J.S. Milla wyznaczaj etyce rol czynnika ksztaltujcego sfer ludzkich de oraz przestrze ycia spolecznego. Zakres oceny etycznej obejmuje bowiem zarówno dzialania nakierowane na dobro jednostki, jej denia do zaspokojenia potrzeb psychicznych i egzystencjalnych, jak te relacje spoleczne, a wic przestrze, w której realizuj si denia indywidualne, grupowe i calych spolecznoci, za relacje midzyludzkie stanowi wan cz owej sfery, podobnie jak sposób jej organizacji i charakter zwizków pomidzy instytucjami a obywatelem. W przestrzeni tej ludzka aktywno wyznaczana jest przez prawo do indywidualnego szczcia oraz zobowizanie, o charakterze moralnym, do denia w kierunku dobra-szczliwoci innych. W przypadku instytucji ­ zobowizanie przeksztalca si w obowizek i wyznacza zakres aktywnoci w wymiarze spolecznym czy pastwowym. Tak okrelane i uzasadniane w racjonalny sposób zasady etyczne, poprzez uniwersalny charakter i odwolanie si do wartoci, które okrelamy jako szlachetne, a take do dziedzictwa glboko rozumianego Tame, s. 16. J.S. Mill, Autobiografia; cyt. za: W. Tatarkiewicz, O szczciu, dz. cyt., s. 498. humanizmu37, s bez trudu akceptowane take przez zwolenników innych koncepcji. Interpretacja utylitaryzmu przedstawiona przez J.S. Milla ­ za spraw polczenia dobra jednostki z dobrem moralnym, a dokladniej ukierunkowania poczyna na dobro obejmujce jak najszerszy krg osób i wartoci uznawanych powszechnie za moralnie wartociowe ­ mogla sta si w jakiej czci podstaw wieckiej etyki i odegra znaczc rol w przemianach ycia spolecznego, dokonujcych si gwaltownie w XIX wieku, a take w stuleciu nastpnym38. Obiektywnie rzecz ujmujc, wypada jednak stwierdzi, e koncepcje utylitaryzmu wedlug J. Benthama zyskiwaly wiksz popularno. O ich wiodcym znaczeniu wiadczy chociaby ocena wyraona przez Davida Robertsona, autora wspólczesnego Slownika polityki. Stwierdza on midzy innymi: Cho nie zauwaa si tego na pierwszy rzut oka, prawie wszystkie wspólczesne partie i rzdy Zachodu dzialaj w myl regul utylitaryzmu. Do utylitarnych mona bez wtpienia zaliczy wikszo teorii ekonomicznych, wiele teoretycznych modeli demokracji i argumentów na jej korzy oraz cal ,,ekonomi dobrobytu". Analizy polityczne (...) równie wykorzystuj rachunek szczliwoci, a na utylitaryzmie opieraly si do niedawna dominujce szkoly prawa i prawoznawstwa39. Powysza opinia trafnie oddaje wplyw utylitarystycznych zaloe i zasad na ycie spoleczne postrzegane w dluszej perspektywie czasowej. Obserwujc jednake aktualny kryzys wartoci w zamonych spoleczestwach Zachodu, kryzys, którego odbiciem w jakim stopniu jest take obecny regres ekonomiczny i polityczno-kulturowy, mona wyrazi przypuszczenie, e w miar uplywu czasu bdzie roslo w kulturze zachodniej znaczenie refleksji J.S. Milla akcentujcego wartoci spoleczne i uniwersalne, szlachetn stron ludzkiej natury zdolnej do umniejszania egoistycznego hedonizmu i sklonnej te do deprecjacji znaczenia korzyci czerpanych z wlasnych jedynie przyjemnoci. Pewni moemy by natomiast tego, e filozoficzno intelektualny dorobek Milla jest gwarancj atrakcyjnoci utylitaryzmu jako doktryny równie w nadchodzcych dekadach bd stuleciach europejskiej formacji cywilizacyjno-kulturowej. Bibliografia J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralnoci i prawodawstwa, przel. B. Nawroczyski, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958. F. Copleston, Historia filozofii, t. 8: Od Benthama do Rusella, przel. B. Chwedeczuk, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2009. Por. D. Probucka, Utylitaryzm, dz. cyt., s. 9. Zob. E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce, dz. cyt., s. 7. D. Robertson, Slownik polityki, ,,Sic!", Warszawa 2009, s. 476. E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce. Wspólczesne kontrowersje wokól etyki Johna Stuarta Milla, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974. J.S. Mill, Autobiografia, przel. M. Szerer, Spóldzielnia Wydawnicza ,,Wiedza", Warszawa 1948. J.S. Mill, Utylitaryzm; O wolnoci, przel. M. Ossowska, A. Kurlandzka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. D. Probucka, Utylitaryzm. Aksjologiczno-etyczne aspekty kategorii uytecznoci, Wydawnictwo Wyszej Szkoly Pedagogicznej w Czstochowie, Czstochowa 1999. J. Rawls, Wyklady z historii filozofii polityki, oprac. S. Freeman, przel. S. Szymaski, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010. D. Robertson, Slownik polityki, ,,Sic!", Warszawa 2009. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 3: Filozofia XIX wieku i wspólczesna, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981. W. Tatarkiewicz, O szczciu, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985. Streszczenie Artykul we wstpie przedstawia szkicowo istotne punkty (ramy czasowe) biografii J.S. Milla oraz znaczenie jego dorobku w historii myli filozoficznej, w tym glówne kierunki refleksji angielskiego myliciela. Na tym tle zostaly omówione podstawowe zasady etyczne ksztaltujce utylitaryzm jako system wartoci tworzcych fundament relacji spolecznych. W oparciu o analiz polskiego przekladu eseju pt. Utylitaryzm tekst ukazuje rónice w pojmowaniu utylitaryzmu przez Milla i Benthama. Rozwinicie tej problematyki pozwala przedstawi pogldy Milla na kwesti uytecznoci jako kryterium oceny zasad i wskaza moralnych. Daje to okazj do omówienia obrazu czlowieka i spoleczestwa wedlug filozoficznej refleksji J.S. Milla oraz postulatów kierowanych przez myliciela wobec sposobów organizacji spolecznej i instytucji regulujcych ycie spolecznoci. W podsumowaniu artykul nakrela wplyw utylitaryzmu na wspólczesne postrzeganie relacji midzyludzkich oraz wieck etyk. http://www.deepdyve.com/assets/images/DeepDyve-Logo-lg.png Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria de Gruyter

Etyka jako przestrzeń świata społecznego w perspektywie utylitaryzmu. J.S. Mill i jego filozofia użyteczności

Download PDF
17 pages

Loading next page...
 
/lp/de-gruyter/etyka-jako-przestrze-wiata-spo-ecznego-w-perspektywie-utylitaryzmu-j-s-1BN7TeGlGy
Publisher
de Gruyter
Copyright
Copyright © 2012 by the
eISSN
1230-1493
DOI
10.2478/v10271-012-0049-7
Publisher site
See Article on Publisher Site

Abstract

Przegld Filozoficzny ­ Nowa Seria R. 21: 2012, Nr 2 (82), ISSN 1230­1493 DOI: 10.2478/v10271-012-0049-7 . J.S. Mill i jego filozofia uytecznoci Slowa kluczowe: etyka, utylitaryzm, kryterium ocen etycznych, zasada uytecznoci, kryterium jakociowe i ilociowe, koncepcje etyczne Milla i Benthama, relacje spoleczne, wplyw utylitaryzmu na etyk wieck Ju w pierwszym zdaniu slynnego eseju, a zarazem traktatu, zatytulowanego Utylitaryzm ­ John Stuart Mill przedstawia sedno interesujcego go problemu: Malo jest we wspólczesnej wiedzy ludzkiej spraw, które by w równym stopniu zawodzily oczekiwania czy te w równym stopniu wiadczyly o zapónieniu ludzkich rozwaa w zakresie najwaniejszych zagadnie, jak nikly postp w rozstrzyganiu sporów o kryterium dobra i zla1. Rzeczywicie, pytania o natur dobra i zla i wystpujce midzy nimi granice, a take o moliwo niezawodnego rozpoznania owych granic, czyli o wlaciwe kryterium osdu etyczno-moralnego, pozwalajcego czlowiekowi postpowa w odpowiedni sposób i wie ycie spelnione, wyznaczane przez wybory midzy rónymi i rónie pojmowanymi wartociami, celami czy zadaniami ­ nale do pyta podstawowych, zadawanych filozofom od czasów antycznych. Wielo moliwych odpowiedzi postawila mylicieli w trudnej sytuacji, realia ycia wymuszaly jednake ponawianie pyta o znaczeniu fundamentalnym, adekwatnie do warunków rozwijajcej si cywilizacji i zmieniajcych si sposobów organizacji spolecznej, stymulowaly te poszukiwanie 1 J.S. Mill, Utylitaryzm; O wolnoci, przel. M. Ossowska, A. Kurlandzka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 3. nowych dróg i rozwiza, zarówno w sferze praktycznej, jak i teoretycznej. Filozoficzna refleksja J.S. Milla korzystala w tym wzgldzie z dorobku myli owieceniowej, naznaczonej wiar w moliwoci ludzkiego umyslu, opierala si na postpie nauk przyrodniczych czy te nauki jako takiej, odnotowujcej w czasach nowoytnych niemal arytmetyczny postp w rozwoju wiedzy, wspóltworzyla nowe tendencje w filozofii europejskiej, ksztaltujc nowoczesny sposób postrzegania czlowieka i rodowiska spolecznego. J.S. Mill podstawy swych docieka czerpal bezporednio z prac twórców utylitaryzmu jako kierunku filozoficznego ­ midzy innymi z dokona swego ojca, Jamesa Milla, oraz dziel Jeremy'ego Benthama. John Stuart Mill urodzil si w Londynie w 1806 roku. Jego wychowaniem i edukacj zajmowal si ojciec, poddajc go niezwykle intensywnemu, w warunkach domowych, ksztalceniu. Ów proces edukacji byl swoistego rodzaju eksperymentem pedagogicznym, który J.S. Mill opisal w swej Autobiografii2. Ju jako kilkuletni chlopiec John Stuart biegle poslugiwal si lacin i grek, jako mlodzieniec dokladnie znal histori, dorobek myli filozoficznej i wiatow literatur, bez trudu poslugiwal si jzykiem matematyki i logiki. Podstaw owego ksztalcenia byl empiryzm, a wic przewiadczenie o bezwzgldnej wartoci nauki i naukowego poznania, opartego na obserwacji, dowiadczeniu, eksperymencie i logicznym wnioskowaniu. W sferze aksjologicznej racjonalizm uzupelniala ideologia liberalna, akcentujca jednostkowo czlowieka i jego naczelne prawo do wolnoci, bdce fundamentem indywidualnego i spolecznego rozwoju. Mill wzrastal zatem w rodowisku wysoce intelektualnym, wychowywal si na pracach mylicieli, pogldy ojca i J. Benthama przyjmowal jako wlasne. Wczesn mlodo Milla wypelnialy studia filozoficzne, prawnicze i ekonomiczne, aktywno badawcza i publicystyczna, dyskusje i eksperymenty prowadzone w gronie przyjaciól z Towarzystwa Utylitarystów. Równoczenie w wieku lat siedemnastu, za spraw protekcji ojca, podjl prac jako urzdnik w Kompanii Wschodnioindyjskiej; kilkadziesit lat póniej zostal mianowany jednym z dyrektorów Kompanii. Czas intensywnej nauki, studiów, a póniej pracy, zwlaszcza przygotowania rkopisów Benthama do publikacji ­ co zajmowalo kad jego woln chwil ­ odbil si na zdrowiu i kondycji psychicznej Milla. W 1826 roku mlody John Stuart przeyl duchowy kryzys, polczony z zalamaniem nerwowym i prawdopodobnie depresj, objawiajc si ogólnym zniechceniem i rozczarowaniem do gloszonych dotychczas idei i zasad. Dowiadczenie to, jak mona sdzi, stanowilo pewien przelom nie tylko w biografii myliciela, ale te w jego percepcji dokona utylitarystów. Przezwyciajc ów kryzys, 2 J.S. Mill, Autobiografia, przel. M. Szerer, Spóldzielnia Wydawnicza ,,Wiedza", Warszawa 1948. Mill stal si czlowiekiem dojrzalym, gotowym do samodzielnej i twórczej kontynuacji dziela poprzedników. Historyk filozofii Frederick Copleston sytuacj t ujmuje nastpujco: dlugotrwale przepracowanie doprowadzilo (...) do tego, co potocznie nazywa si zalamaniem nerwowym. Ten kryzys psychiczny mial jednak wielkie znaczenie przez swój wplyw na pogldy Milla. W okresie przygnbienia stracila dla niego urok filozofia utylitarystyczna, któr wpoil mu ojciec. Nie odrzucil jej wprawdzie, lecz doszedl do dwóch wniosków. Po pierwsze, e nie osiga si szczcia wprost do niego zmierzajc. Znajduje si je, dc do jakiego celu czy idealu, innego ni wlasne szczcie i przyjemno. Po drugie, e myl analityczna musi by dopelniona pielgnowaniem uczu (...)3. Kolejne lata J.S. Milla wypelnione s prac w Kompanii Wschodnioindyjskiej, publicystyk i zaangaowaniem politycznym (w latach 1865­1868 pelni funkcj posla w Parlamencie), przede wszystkim jednak pracami filozoficznymi. Z ich szeregu wymienia si najczciej System logiki opublikowany w 1843 roku, Zasady ekonomii politycznej z 1848 roku, rozprawy: O wolnoci (1859), O rzdzie reprezentatywnym (1861), Utylitaryzm (1863) oraz An Examination of Sir William Hamilton's Philosophy [,,Rozwaania nad filozofi Sir Williama Hamiltona"] z roku 1865. T ostatni rozpraw, obok Systemu logiki, Wladyslaw Tatarkiewicz w swej Historii filozofii cenil najwyej, inne dziela klasyfikujc jako filozoficznie mniej wane4, nie pominl jednak w swoim opracowaniu kwestii etyki widzianej ze stanowiska utylitaryzmu, mona zatem uzna, e równie Utylitaryzm Tatarkiewicz zaliczal do dziel J.S. Milla o podstawowym znaczeniu. Równie inni autorzy ­ historycy idei bd myli filozoficznej ­ traktaty Utylitaryzm oraz O wolnoci stawiaj w rzdzie najwaniejszych osigni angielskiego myliciela5. W. Tatarkiewicz zwracal ponadto uwag na rol J.S. Milla w propagowaniu nowych XIX-wiecznych idei. Angielski empiryzm i utylitarystyczna etyka harmonijnie wspólbrzmialy z francuskim racjonalizmem i pozytywizmem spod znaku Augusta Comte'a. Dziela Francuza czytano jednake niechtnie ­ przeszkod byla trudno lektury wynikajca ze specyfiki jego jzyka, dziela Milla natomiast, znacznie latwiejsze w odbiorze, nalealy do ulubionych lektur europejskiej inteligencji, równie w Polsce cieszyly si znaczn popularnoci6. Podejmujc wspólczenie lektur traktatu Milla z zakresu etyki, bez trudu zauwaamy, i autor, przedstawiajc glówne zaloenia utylitaryzmu, w natu3 F. Copleston, Historia filozofii, t. 8: Od Benthama do Rusella, przel. B. Chwedeczuk, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2009, s. 30. 4 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 3: Filozofia XIX wieku i wspólczesna, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, s. 30. 5 Zob. przykladowo: F. Copleston, t. 8, dz. cyt. 6 W. Tatarkiewicz, t. 3, dz. cyt., s. 34. ralny sposób nawizywal do twierdze przede wszystkim J. Benthama, czynil to jednake ze znacznie szerszej perspektywy. Argumentacja Milla, pomimo i stara si on wiernie odda sedno pogldów utylitarystów, zostaje znaczco poszerzona o dowiadczenia refleksji nad empirystyczn logik, a take przemylenia nad natur czlowieka, uwzgldniajce jego obraz psychologiczny, jak równie pogldy odnoszce si do stanu relacji spolecznych i funkcjonowania instytucji i systemu prawnego, a wszystko to zostalo ujte w kontekcie wartoci i zasad liberalnych, bdcych nie tylko propozycj ksztaltowania spolecznych realiów, ale take intelektualnym paradygmatem silnie oddzialujcym na ow rzeczywisto. W efekcie otrzymujemy w miar spójny system pogldów, syntez zapatrywa Milla na wiat spoleczny, miejsce jednostki w zbiorowoci, moliwe bd podane funkcje i zadania. J.S. Mill jako logik i empirysta podkrela znaczenie zasad etycznych, o ile bowiem aktywno poznawcza czlowieka za podstaw ma obserwacj faktów jednostkowych, na bazie których, poprzez powtarzalno dowiadczenia, moliwa jest indukcja, formulowanie prawd okrelajcych prawidlowoci, o tyle w przypadku zasad etycznych konieczne jest wczeniejsze poznanie ­ a wic uwiadomienie i okrelenie celów dzialania, wyznaczenie kierunku oraz metod weryfikacji owej aktywnoci7. Dzialanie odwrotne, tj. aktywno wyprzedzajca normatywn refleksj, moe przynie znacznie wicej szkód ni poytku, sprzeczne jest z zasadami racjonalizmu, a poprzez skutki naraa czlowieka i spoleczno na dramatyczne nierzadko konsekwencje. Jest zatem etyka dziedzin szczególn na gruncie myli filozoficznej pojmowanej jako element naukowej refleksji. J.S. Mill konstatacj t ujmuje nastpujco: Prawdy, które przyjmuje si ostatecznie jako pierwsze zasady jakiej nauki, stanowi w praktyce najpóniejszy rezultat analizy (...) dokonywanej na podstawowych pojciach, jakimi ta nauka operuje (...). Lecz chocia w nauce prawdy szczególowe wyprzedzaj teori ogóln, mona by spodziewa si czego wrcz przeciwnego po kunszcie praktycznym, takim jak moralno czy prawodawstwo. (...) Gdy zamierzamy czego dopi, niezbdna wydaje si przede wszystkim jasna i dokladna koncepcja celu, który sobie obieramy, i tej sprawy nie moemy odklada na koniec. Mono rozeznania, co dobre, a co zle, wydaje si niezbdnym warunkiem osignicia dobra czy zla, nie za czym wylaniajcym si dopiero z ich osignicia8. Có zatem winno stanowi podstaw owej etycznej refleksji? Mill w tym wzgldzie odrzuca porzdkujce wskazania religii, cho ­ podkrelmy ­ nie 7 Kwesti moliwoci uzasadnienia twierdze etyki przedstawia m.in. E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce. Wspólczesne kontrowersje wokól etyki Johna Stuarta Milla, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974, s. 22­93. Tam te mona znale omówienie metody logicznej J.S. Milla. 8 J.S. Mill, Utylitaryzm, dz. cyt., s. 4. kwestionuje zasadniczo jej znaczenia czy te roli9. Podwaa te teorie wskazujce na istnienie sumienia czy te swoistego instynktu moralnego, jako zbyt mgliste bd indywidualne, bez wzgldu na to, czy opieraj si one na intuicjonistycznych przewiadczeniach, czy na racjonalnym wnioskowaniu10. Chodzi bowiem o odnalezienie wlaciwego kryterium oceny ludzkiego dzialania, kryterium, które bdzie wolne od wskaza hierarchii autorytetów i subiektywnoci ocen odwolujcych si do niejasnej transcendencji jako punktu odniesienia. Logika podpowiada potrzeb okrelenia uniwersalnych zasad podstawowych, wedlug których moliwe bdzie dalsze formulowanie indukcyjnych wniosków, empirystyczny za sposób postrzegania rzeczywistoci nakazuje przede wszystkim uwzgldni prawd zjawisk fizykalno-przyrodniczych, przynajmniej w tym zakresie, w jakim s one poznawalne i poddajce si racjonalnej interpretacji i, jak ju wspomniano, weryfikacji poprzez powtarzalno dowiadczenia, obserwacji, take powtarzalno skutków moliwych do przetransponowania, poprzez proces indukcji, w spójn uogólniajc teori. Ów sposób widzenia nakazuje te wyodrbni, a przynajmniej podkreli, specyfik ludzkiego wiata, spolecznej rzeczywistoci, implikowanej wprawdzie przez czynniki materialne, biologiczne i przyrodnicze, ale jednak wyjtkowej w tym sensie, e tworzonej przez ludzi, przez ich zdolnoci indywidualne i grupowe, przez wol czynienia zmian, jak równie przez pragnienia, wyznawane wartoci czy zakladane cele. Rzeczywisto ta sklada si zarówno z przymiotów okrelanych jako racjonalne, wzniosle i szlachetne, jak te cech ksztaltowanych przez slaboci ludzkiej natury: egoizm, niedostatek wyobrani, take czynniki irracjonalne. Poniewa to przede wszystkim czlowiek tworzy i ksztaltuje swe rodowisko, ciy na nim odpowiedzialno, od której nikt i nic nie jest w stanie go uwolni czy wyrczy. Std te wystpuje tak wielka potrzeba uformowania wlaciwych zasad etycznych, zgodnych z natur czlowieka, prawidlowociami wiata fizykalno-przyrodniczego, ludzk biologi i psychologicznymi potrzebami, zgodnych take z prawidlowociami stwierdzanymi w wiecie spolecznym11. Utylitaryci kryterium oceny nowoczesnej etyki, czyli zasad okrelajcych wlaciwy sposób postpowania, wlaciwy zarówno z punktu widzenia jednostki, jak i spolecznoci, upatrywali w zasadzie uytecznoci ujmowanej w perspektywie skutków. W ujciu Benthama podstawowym motywem ludzkiej aktywnoci jest denie do szczcia bd przyjemnoci i równoczesne unikanie bólu, cierpienia, sytuacji nieprzyjemnych. Dobro identyfikowane jest zatem ze Por. E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce, dz. cyt., s. 109­115. J.S. Mill, Utylitaryzm, dz. cyt., s. 5; D. Probucka, Utylitaryzm. Aksjologiczno-etyczne aspekty kategorii uytecznoci, Wydawnictwo Wyszej Szkoly Pedagogicznej w Czstochowie, Czstochowa 1999, s. 13. 11 Por. E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce, dz. cyt., s. 116­120. szczciem i odczuwaniem przyjemnoci, satysfakcji, zadowolenia, zlo natomiast reprezentuj odczucia przykre bd bolesne. W ten sposób realizacja dobra lczy si z dzialaniem przynoszcym korzyci w sferze odczu i emocji, a take z dzialaniem ograniczajcym lub wykluczajcym odczucia i emocje negatywne12. T prost zasad Bentham traktowal jako wyraziste i praktyczne kryterium ocen etycznych, zarówno w odniesieniu do postpowania jednostki, jak te w sferze spolecznej. Im wicej poczucia szczliwoci, tym wicej te dobra, i odwrotnie ­ zlo szerzy si proporcjonalnie do powikszania si sfery bólu, cierpienia bd braku moliwoci zaspokajania denia do szczliwoci. Obserwowalny zakres skutków ludzkiej aktywnoci ­ obok parametrów takich, jak intensywno, trwanie, pewno, moliwo kontynuacji i blisko ­ stawal si w ten sposób wymiernym wskanikiem pozwalajcym na racjonalizacj etycznego osdu, swoisty rachunek przyjemnoci13. Kryterium to okazalo si szczególnie uyteczne na gruncie stanowienia i respektowania prawa. Stosujc utylitarystyczn etyk, mona bylo system prawny uczyni bardziej spójnym, przejrzystym i zarazem otwartym na rónorodno wartoci czy idei. Brak sankcji karnej wobec jakiego zachowania wskazywal ­ w myl koncepcji utylitarystów ­ na spoleczn akceptacj lub przyzwolenie dla okrelonego sposobu zachowania ­ aktywnoci bd powstrzymania si od dzialania, przyzwolenie respektujce wolno i prawa jednostki w sytuacji, gdy jej postawa lub aktywno w aden sposób nie narusza bd te nie grozi naruszeniem wolnoci i dobra innych jednostek, czlonków spolecznoci. Z kolei ustanowienie sankcji karnej to czytelny znak braku akceptacji i przyzwolenia, a zarazem oznaka szkodliwoci, wykroczenia okrelonego czynu bd postawy poza wlaciwe, normatywne i wyznaczane przez system prawny zasady etyczne. John Stuart Mill zaloenia utylitarystycznej etyki harmonijnie wlczyl do swego systemu przewiadcze powstalych na gruncie filozoficznej refleksji, znaczco jednak je rozszerzyl, w czym wikszo historyków idei dopatruje si krytyki stwierdze Benthama jako niewystarczajcych bd nadmiernie upraszczajcych percepcj rzeczywistoci, w tym natur czlowieka i formy spolecznych relacji. Przykladowo, tego typu opini wyraa John Rawls w Wykladach z historii filozofii polityki14, podobnej interpretacji dokonuje Frederick Copleston15 czy Wladyslaw Tatarkiewicz16. J. Rawls zwraca ponadto uwag, 12 W. Tatarkiewicz, O szczciu, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, s. 91­94. 13 Tame, s. 91­92; J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralnoci i prawodawstwa, przekl. B. Nawroczyski, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958. 14 J. Rawls, Wyklady z historii filozofii polityki, oprac. S. Freeman, przel. S. Szymaski, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010. 15 F. Copleston, dz. cyt., t. 8, s. 32, 34­38, 44. 16 W. Tatarkiewicz, dz. cyt., t. 3, s. 32­33. e opozycja midzy Millem a Benthamem powstaje nie tylko z racji dostrzegania koniecznoci uzupelnienia myli poprzednika, co w naturalny niejako sposób implikuje krytyczn wobec niej postaw, przynajmniej w jakim zakresie, ale te jawi si z bezporednich analiz pism Benthama, przedstawionych przez Milla w publikacjach Remarks on Bentham's Philosophy z roku 1833 oraz Bentham, eseju z roku 183817, w których autor otwarcie wyraa swe zastrzeenia wobec pogldów twórcy zawajco pojmowanych koncepcji utylitaryzmu. John Rawls owe zastrzeenia streszcza nastpujco. Po pierwsze, Mill wytyka Benthamowi brak w jego pracach glbszego filozoficznego uzasadnienia zasady uytecznoci18. Po drugie, zawajca interpretacja zasady uytecznoci jako prostej kalkulacji konsekwencji dzialania sprawdza si glównie na plaszczynie prawodawstwa i jurysprudencji, zawodzi jednake w konfrontacji z fundamentalnymi kwestiami politycznymi i spolecznymi, w niewystarczajcym bowiem stopniu ujmuje zloono charakteru czlowieka, jego zdolno do przemiany i adaptacji, a take otwarto na wplywy wychowawcze czy dyscyplinujce, powstale w wyniku oddzialywania instytucji politycznych i spolecznych. Zdaniem Rawlsa, Mill krytykuje Benthama take za nieuwzgldnianie roli instytucji jako rodków edukacji spolecznej oraz innych czynników okrelajcych stadium rozwoju cywilizacji i wplywajcych na popraw warunków ycia spolecznego19. Po trzecie, Benthamowska analiza ludzkiej natury opiera si na zaloeniu, i jest ona efektem równowagi pragnie i awersji dotyczcych przyszlych przyjemnoci bd cierpie. Mill kwestionowal moliwo prostej analizy motywów ludzkiego dzialania, a ponadto wskazywal na znaczenie motywów o inklinacji spolecznej, takich jak sumienie czy poczucie obowizku, których pominicie wypacza obraz czlowieczej podmiotowoci, akcentuje za nadmiernie psychologiczny egoizm20. Po czwarte, Rawls zauwaa: Mill stwierdza, e zasadniczym bldem Benthama jest koncentrowanie si jedynie na czci motywów, które rzeczywicie kieruj ludmi (...). Tendencja ta, zwizana z ide sztucznego, czyli wyrozumowanego utosamienia interesów, doprowadza Benthama, wedlug Milla, do przekonania, e legislacja osiga swój cel dziki temu, e obywatele racjonalnie kalkuluj nagrody i kary, co wyzwala potrzeb praw i rzdów zapewniajcych niezbdn ochron prawn. Nie docenia on skutków nawyków i wyobrani oraz majcego zasadnicze znaczenie przywizania ludzi do instytucji, które zaley od cigloci ich istnienia oraz tosamoci 17 J. Rawls (Wyklady..., dz. cyt., s. 341) zauwaa, e pierwsze z wymienionych dziel ukazalo si najpierw anonimowo jako dodatek w ksice E.L. Bulwera, England and the English, wyd. R. Bentley, London 1833. 18 J. Rawls, Wyklady..., dz. cyt., s. 344. 19 Tame, s. 345. 20 Tame. pod wzgldem ich zewntrznej formy. To wlanie ta ciglo i identyczno dostosowuje instytucje do historycznej pamici ludzi i pomaga instytucjom zachowa autorytet21. Zastrzeenia Milla Rawls podsumowuje odwolujc si do slów zawartych w eseju Remarks on Bentham's Philosophy: Zdaniem Milla, Bentham (...) glosi wiele rzeczy o wielkiej wartoci, ale chocia prezentuje je jako cal prawd, w rzeczywistoci pozostawia innym dostarczenie polowy tej prawdy22. Przedstawiona przez Rawlsa krytyczna ocena wyraana przez J.S. Milla wobec pierwotnych zaloe utylitarystycznej etyki, formulowanych przez J. Benthama oraz ojca, J. Milla ­ pozwala interpretowa Utylitaryzm we wlaciwym kontekcie, jako prób przeksztalcenia czci pocztkowej doktryny w system, który zarówno uwzgldni krytyk bd zastrzeenia, jak te spelni spoleczne oczekiwania wyraane wobec nowoczesnej etyki obejmujcej zjawiska ujawniajce si wraz z rozwojem stosunków kapitalistycznych i XIX-wieczn rewolucj przemyslow oraz postpem naukowo-technicznym i cywilizacyjnym, a take licznymi napiciami i antagonizmami w sferze spoleczno-politycznej. J.S. Mill w Uwagach ogólnych tworzcych I rozdzial traktatu Utylitaryzm zauwaa, i zamysl stworzenia nauki o moralnoci winien by zgodny z zasadami racjonalistycznego mylenia, opiera si na logicznym porzdku argumentacji i wnioskowania, co oznacza konieczno sformulowania bd jednej podstawowej zasady, czy te jednego prawa stanowicego podstaw wszelkiej moralnoci, bd te zbioru zasad moliwych do uszeregowania wedlug przejrzystych hierarchii wyznaczanych przez podstawow dyrektyw. Owe reguly Mill odnajduje w zaloeniach etyki utylitarystycznej, zastrzega jednake, i musz by one wlaciwie rozumiane. W kolejnych rozdzialach traktatu myliciel przedstawia zasadnicze zaloenia doktryny i równoczenie ukazuje ich rozszerzajc interpretacj, która jest ju oryginalnym wkladem Milla w rozwój calej utylitarystycznej koncepcji. Myliciel stwierdza przede wszystkim, e nieporozumieniem jest próba ujmowania zasady uytecznoci poprzez kontrastowanie dwóch niejako wykluczajcych si celów, a mianowicie denia ku poytkowi bd denia ku odczuwaniu szczliwoci. Oba te cele naley bowiem ujmowa lcznie i w szerokim znaczeniu ­ interpretacja zawajca wiadczy jedynie o niezrozumieniu istoty utylitaryzmu lub jest przejawem pesymistycznego i deprecjonujcego spojrzenia na natur czlowieka23. Czlowiek tymczasem charakteryzuje si bogactwem emocji, uczu, motywacji wewntrznych, w zakresie Tame. Tame, s. 346. J.S. Mill, Utylitaryzm, dz. cyt., s. 10­11. których mieszcz si zarówno denia hedonistyczne, jak te altruistyczne czy spoleczne, nic zatem nie stoi na przeszkodzie, by w ramach pojcia uytecznoci ujmowa równoczenie i poytek, i przyjemno, cho moliwe jest róne rozloenie akcentów, w zalenoci od warunków i osobowoci czlowieka. Ów zwizek staje si szczególnie wyrany, gdy uwzgldni si rónorodno moliwych ródel przyjemnoci, a zwlaszcza odczucia powstale w kontakcie ze sztuk, piknem, lub te odczucia bdce skutkiem realizacji celów wznioslych i szlachetnych z perspektywy spolecznej. W tym wzgldzie Mill odwoluje si do dorobku filozoficznej myli epikurejczyków, którzy zawsze wyej cenili przyjemnoci intelektualne oraz wynikajce z pozytywnych midzyludzkich relacji bd satysfakcj moraln ni proste, tylko zmyslowe przyjemnoci24. Przyjcie tego spostrzeenia pozwala Millowi podj rozwaania nad kryterium jakociowym odczuwania przyjemnoci, dziki któremu moliwe jest uformowanie hierarchii wanoci potrzeb. Kwestia ta jest szczególnie istotna dla utylitarystycznej koncepcji, Bentham bowiem wyrónial tylko kryterium ilociowe, co prowadzilo do paradoksalnych stwierdze, e np. gra w pilk moe przynosi wicej przyjemnoci ni czytanie poezji, i ukierunkowywalo etyczn refleksj ku zmyslowemu hedonizmowi. Jak zatem wyróni mona kryterium jakociowe? Mill kwesti t objanial nastpujco: Gdyby mnie kto pytal, co rozumiem przez rónic jakoci w przyjemnociach, albo co czyni jedn przyjemno (...) bardziej wartociow od innych, przy wylczeniu rónic ilociowych, jedna tylko odpowied wydaje mi si moliwa. Jeeli z dwóch przyjemnoci jedn wybieraj bez wahania wszyscy albo prawie wszyscy, którzy znaj z osobistego dowiadczenia obie, a nie dokonuj wyboru pod naporem moralnych zobowiza ­ to ta wlanie jest bardziej podana25. Do tego miejsca Mill nie róni si szczególnie od Benthama, tak objaniane kryterium mieci si w zakresie kategorii ilociowych, natomiast wzmianka o zobowizaniach moralnych, a cilej ­ o ich wykluczeniu z introspekcji, jest nie tyle wobec nich sprzeciwem, lecz warunkiem czytelnoci odczu, zabiegiem majcym zniwelowa oddzialywanie czynników zaklócajcych sposób odczuwania. Jak mona sdzi, podobnymi czynnikami móglby by np. przekaz wartoci kulturowych bd wplyw opinii innych osób. Nie rozwijajc owej sprawy, Mill kontynuuje jednak rozwaania, stwierdzajc: Jeeli jedn z tych przyjemnoci ci, którzy naleycie znaj obie, przedkladaj nad drug tak dalece, e wol j, chocia wiedz, e pogo za ni bdzie polczona z wikszym niedosytem, przy czym nie zrezygnowaliby z niej dla najwikszej z moliwych do przeycia dawek Tame, s. 12. Tame. drugiej, to mamy prawo uzna wyszo jakociow wybranej przyjemnoci, tak bardzo przewyszajcej jakoci ilo drugiej, e ilo ta, w tym zestawieniu, traci znaczenie26. Polczenie obu czci tak sformulowanej definicji oddaje w pelni zamysl J.S. Milla ­ przedstawienia zasady uytecznoci jako kryterium ujmujcego wielo moliwych dozna z uwzgldnieniem poziomu przyjemnoci ­ satysfakcji bd stopnia szczliwoci czerpanej z osignicia celu. John Rawls zauwaa, i owe odczucia zwizane s z dzialaniem, które mona wyrónia za pomoc ich ródel27. Wany zatem okazuje si czynnik motywacji, sila inspirujca poddana woli, co Mill okrela mianem wladz wyszych i niszych. Te pierwsze to wladze intelektu, uczucia i wyobrani, a take uczu moralnych. Wladze nisze za to motywacje zwizane z naszymi potrzebami i wymaganiami cielesnymi, których zaspokojenie dostarcza przyjemnoci, nierzadko intensywnych, jednake podstawowych. Mill nie przesdza jednoznacznie, e motywacje wyszego rzdu s bardziej podane ni te rzdu niszego ­ mówi jedynie o kryterium jakoci odczuwania, porównujc za róne rodzaje odczu i róny stopie osiganej przyjemnoci, wyodrbnia kryterium zdecydowanej preferencji, a wic wyboru tych wartoci, które wi si z odczuciami satysfakcji bliskiej odczuciu szczliwoci, na tyle intensywnej, e nie chcielibymy zamienia ich na doznania czerpane z innego ródla. Okrelenie kryterium zdecydowanej preferencji pozwala jednake umieci potrzeby czlowieka, jego denie do przyjemnoci i szczcia, w szerszym kontekcie kulturowym. Patrzc z dzisiejszej perspektywy, znacznie lepiej rozumiemy uwarunkowania kulturowe i ich wplyw na nasz osobowo, hierarchie wartoci i potrzeb. Kwestie te nie byly jednak obce mylicielom XIX-wiecznym, a zatem rozwaania Milla moemy powiza z dorobkiem humanistycznej refleksji, przede wszystkim wartociami doby Owiecenia, akcentujcego czlowiecz godno, prawo do wolnoci, take potrzeb edukacji i wychowania ku wyszym wartociom duchowym, intelektualnym i spolecznym. Poza tym czlowieczestwo jako pewna kategoria pojciowa w swym znaczeniowym zakresie uwydatnia ludzk wraliwo, gotowo do pomocy i powice, sluebnoci wzgldem innych oraz idei bd wartoci. Motywacje podkrelane przez Benthama, wynikajce jedynie z denia do przyjemnoci bd poczucia szczcia i równoczesnego unikania odczu nieprzyjemnych, bólu lub cierpienia, s w znacznej mierze obojtne na ów zakres wartoci wyszych. Utylitarystyczna formula ludzkich motywacji okrelana przez Milla jest tymczasem na wysze wartoci otwarta, co wicej ­ z perspektywy spolecznej oraz poziomu wartoci humanistycznych jak najbardziej podana. Mill w tym wzgldzie stwierdza: Tame, s. 12­13. J. Rawls, Wyklady..., dz. cyt., s. 348­349. Trzeba przyzna, e pisarze wyznajcy utylitaryzm przypisywali na ogól wyszo przyjemnociom duchowym w stosunku do cielesnych, glównie dlatego, e s bardziej trwale, pewne, mniej wymagajce kosztów itd. ni te ostatnie, tzn., e upatrywali t wyszo w ich wlasnociach okolicznociowych raczej ni w ich naturze wewntrznej28. Powysza uwaga jest ­ z jednej strony ­ obron stanowiska utylitarystów oskaranych o akcentowanie indywidualistycznego egoizmu, moraln obojtno i uproszczenie obrazu ludzkiej natury, sprowadzonej niemale do karykatury bliskiej zwierzcym odczuciom. Przeciwko takiej interpretacji Mill ­ uwzgldniwszy wczeniejsze jego uwagi ­ stanowczo oponuje. Z drugiej jednake strony w cytowanym stwierdzeniu dostrzec mona lady krytyki wobec Benthama, zarzut jednostronnoci racjonalizmu widoczny w nawizaniu do kalkulacji kosztów wynikajcych z okrelonej postawy. Owe koszty to relacje ilociowe, które Mill ocenia jako niewystarczajce bd zuboajce utylitarystyczn koncepcj, a ponadto wymagajce uzupelnienia o kryterium jakociowe, z równoczesnym lepszym uzasadnieniem na plaszczynie filozoficznej argumentacji. Dlatego te w dalszej czci rozwaa Mill dodaje: Wszelka tego rodzaju wyszo zostala w pelni przez utylitarystów uwydatniona; ale mogli oni take, bez naraania si na niekonsekwencj, okaza wyszo przyjemnoci duchowych z innego i, jak mona by powiedzie, wyszego punktu widzenia. Uznanie bowiem, e pewne rodzaje przyjemnoci s bardziej podane i bardziej wartociowe ni inne, jest w pelnej zgodzie z zasad uytecznoci. Jeeli w ocenie wszystkich innych rzeczy bierze si pod uwag zarówno ilo, jak i jako, to byloby niedorzecznoci sdzi, e przy ocenie przyjemnoci tylko ilo wchodzi w rachub29. W formie dygresji zauwamy, e rozszerzajca interpretacja utylitaryzmu wg Milla pozbawia t koncepcj niejako rewolucyjnej wyrazistoci, upodabnia j do etyki gloszonej przez innych humanistów. Mill pozostaje jednak mylicielem oryginalnym nie tylko ze wzgldu na autentyzm refleksji, ale take ­ a nawet przede wszystkim ­ ze wzgldu na sposób racjonalnego uzasadnienia, metod zastosowanej argumentacji, wywiedzionej z zasady uytecznoci i opartej na logicznym wnioskowaniu. Empirystyczny sposób mylenia odnajdywal zatem formul, która lczyla tradycj zrodzon jeszcze w czasach antycznych z umyslowymi prdami nowej epoki i haslami pozytywizmu, a niebawem te haslami pragmatyzmu. Zgodnie z wczeniejszymi uwagami dotyczcymi etyki jako nauki wyznaczajcej cele i kierunki ludzkiego postpowania, myliciel przeklada ocen poszczególnych czynów i postaw na sfer ludzkiego ycia. Chodzi bowiem J.S. Mill, Utylitaryzm, dz. cyt., s. 12. Tame. nie tylko o aktywno postrzegan jako zbiór odizolowanych, pojedynczych uczynków i zwizanych z nimi ,,atomistycznych" przey, lecz o uksztaltowanie pewnego stylu ycia poddanego czlowieczej wraliwoci i tzw. wyszym zdolnociom, a wic ksztaltowanego przez motywacyjne wysze wladze i wysze etyczne jakoci przey. Optymizm Milla w tym wzgldzie moemy zauway w poniszym stwierdzeniu: Otó jest rzecz niewtpliw, e ci, którzy w równym stopniu znaj (...) [róne kategorie ­ I..] przyjemnoci i w równym stopniu umiej je ceni i nimi si cieszy, wyranie przedkladaj typ ycia, który angauje ich wysze uzdolnienia. Malo kto zgodzilby si na to, by zosta zamienionym w które ze zwierzt niej zorganizowanych, w zamian za obietnic najpelniejszego uycia przyjemnoci, których to zwierz dozna moe; nikt inteligentny nie godzilby si by glupcem, aden wyksztalcony czlowiek nie chcialby by nieukiem, aden czlowiek majcy jakie uczucia dla ludzi i wraliwe sumienie nie chcialby by egoist ani czlowiekiem podlym (...) chyba tylko w wypadku nieszczcia tak wielkiego, e dla jego uniknicia byliby gotowi zamieni swój los na prawie kady inny (...)30. Nietrudno zauway, e koncepcja Milla otwarta jest na kategori postpu w wymiarze etyczno-spolecznym, a ponadto czerpie ródla optymizmu z okrelonej wizji psychologicznej natury czlowieka. Zwrómy uwag na nastpujce stwierdzenie: Istota o wyszych uzdolnieniach potrzebuje wicej do szczcia, cierpienie przeywa prawdopodobnie glbiej, a niewtpliwie dowiadcza go czciej ni istota niszego typu. Mimo to jednak nie zgodzilaby si nigdy na istnienie, które uwaa za degradujce31. Analiza ludzkiej natury ujawnia zatem znaczne poklady motywacji wyszej jakoci. Postp w warunkach ycia spolecznego, wzrost poziomu powszechnego ksztalcenia i osignicie wyszego stopnia spolecznych relacji pozwoli ­ jak mona oczekiwa ­ na ujawnienie si owych pokladów motywacji i wyzwolenie ludzkiej wraliwoci, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i spolecznym. Sytuacja ta z kolei staje si gwarantem dalszego rozwoju, pojawia si bowiem czynnik stale aktywizujcy potrzeby trudne do zaspokojenia i moliwe jedynie w sferze wyszych wladz wolicjonalnych. Nie znaczy to jednak, e realizacja postpu, o którym mowa, jest prost spraw, latw do osignicia. Na przeszkodzie bowiem stoi caly szereg innych czynników i uwarunkowa, take zrónicowane ludzkie sklonnoci. Ani w yciu spolecznym, ani w naszej naturze nic nie jest optymalne, adne przymioty nie wystpuj w stopniu idealnym. W tym kontekcie Mill wskazuje na istotn rol poczucia ludzkiej god30 31 Tame, s. 13. Tame. noci, które w sferze intencjonalnej i motywacyjnej jest silnym czynnikiem aktywizujcym i ksztaltujcym odczucia i percepcj szczliwoci32. Formulowana przez J.S. Milla kategoria jakoci ludzkich odczu i motywacji (wladz) pozwala mu odróni denie do odczuwania szczcia oraz denie do zaspokojenia pragnie. Pragnienia s latwiejsze do osignicia, choby z tego wzgldu, e jako zmyslowe podlegaj niszym wladzom i jako takie nierzadko przyslaniaj denia jakociowo wysze. Poza tym denie do szczcia obarczone jest odczuciem niepelnoci lub niedoskonaloci, co wymaga wyksztalcenia umiejtnoci ich akceptacji bez szkody dla aspiracji motywacyjnych. W zauwaalnej praktyce codziennej egzystencji postawy nacechowane biernoci czy samolubstwem wystpuj znacznie czciej ni denia wysze jakociowo. Mill ­ zauwaajc t prawidlowo ­ nie znajduje jednak argumentów, które nakazywalyby podda w wtpliwo kryterium jakoci odczu i motywacji. Kryterium to definiowane jest bowiem na drodze argumentacji logicznej i wsparte analiz psychologiczn, praktyczne za przyklady negatywnych postaw to wynik niepelnej znajomoci moliwych dróg postpowania i zwizanych z nimi odczu. Zgodnie bowiem z przytaczan uprzednio definicj kryterium jakociowego, warunkiem wlaciwego wyboru, czyli ustalenia kryterium zdecydowanej preferencji (odwolujc si do terminologii akcentowanej przez J. Rawlsa), jest dokladna znajomo rónorodnych dozna bdcych skutkiem zrónicowanych de. Odwolanie si do tych dowiadcze jest dla Milla argumentem decydujcym, nie mona bowiem na gruncie myli racjonalnej odwola si do innego trybunalu czy te przytoczy równie znaczcego orzeczenia, które by zarazem nie bylo w tym wzgldzie sprzeczne z powszechnym, a wic dominujcym, przewiadczeniem. W tym przypadku argument o charakterze ilociowym harmonizuje z argumentem jakociowym, skutecznie opierajc si próbom falsyfikacji zasad etycznych. Zarysowany problem Mill rozstrzyga na korzy wyszych jakoci, postawy za etycznie negatywne tlumaczy warunkami egzystencji i ulomnoci czci ludzkiej natury. Stwierdza m.in.: Ludzie trac wysze aspiracje tak, jak trac upodobania intelektualne, gdy nie maj czasu czy sposobnoci, by znale dla nich zastosowanie, i oddaj si niszym przyjemnociom nie dlatego, by je przedkladali wiadomie nad inne, lecz dlatego, e bd one tylko s im dostpne, bd te nimi ju tylko umiej si cieszy33. Zdolno do przeywania szlachetnych uczu Mill przyrównuje do delikatnej roliny, która zamiera w nieodpowiednich warunkach. Rozwijajc t myl, Tame, s. 14. Tame, s. 15. mona by powiedzie, i szlachetne wartoci czy idee s nieodlcznie zwizane z ludzkimi aspiracjami. Jeli zanika denie do ich osignicia, umieraj równie wartoci. Nie mniej istotny wydaje si autentyzm de i zwizanych z nimi przey, w przeciwnym razie pogramy si w sferze ideowych banalów o mieciowym znaczeniu. Tym wiksza zatem odpowiedzialno czlowieka za swe postpowanie, tym wiksza ranga etyki i szerzej ­ wskaza moralnych. A skoro szlachetno uczu jest tak wraliwa na czynniki zaklócajce, oznacza to potrzeb stalej stymulacji, zaistnienia szeregu bodców umacniajcych wysze jakoci etyczne. W ten sposób mona postrzega na przyklad oddzialywania wychowawcze, istnienie autorytetów moralnych, a take zjawisko zaufania spolecznego wobec ich wskaza, jak równie dziala instytucji, wladz, organizacji czy stowarzysze. Nie wszyscy bowiem maj moliwo indywidualnego przekonania si o jakociowej wyszoci jednych odczu nad innymi, a zatem opinie wyraane w tym wzgldzie musz opiera si na randze autorytetu i zaufania. Utylitaryzm jako doktryna nie wyraa jednoznacznych przykaza etyczno-moralnych ­ w tym sensie, e próno by szuka konkretnych dezyderatów bdcych odpowiedzi na zaistniale okolicznoci, warunki czy sytuacje. Jest to raczej koncepcja formujca sposób mylenia o etyce, zestaw intelektualnych narzdzi ulatwiajcy miar postaw i zachowa. Jak ju wielokrotnie wspomniano, wzorcowym parametrem owej oceny jest uyteczno postrzegana przez pryzmat de indywidualnych i grupowych, punktem za odniesienia ­ ludzkie pragnienie szczcia, denie do odczucia przyjemnoci, zaspokojenia pragnie i potrzeb. J. Bentham, okrelajc cele i zakres ludzkich motywacji, silnie akcentowal równie motywacj negatywn, tzn. unikanie cierpie. J.S. Mill natomiast, wprowadzajc hierarchizujce kryterium jakociowe, otworzyl utylitarystyczn etyk na wartoci wysze, szlachetne, oraz postawy wyrzeczenia, powicenia, nawet ofiary ­ nie tylko z wlasnych dozna, ale te ofiary ycia. Nie znaczy to, i w cierpieniu Mill upatrywal wyszych, niejako autonomicznych czy samoistnych wartoci, które mialyby np. sil ksztaltujc duchowo czlowieka. Na skali aksjologicznej ból jest przeciwiestwem odczuwania szczcia, podstawowego i kracowego zarazem celu ludzkich de. Cierpienie i ofiara uzyskuj jednake szczególn warto pozytywn wówczas, gdy konsekwencj jest poytek, gdy poprzez ból dokonuje si przemiana, gdy w efekcie cierpienia nastpuje pomnoenie dobra. Bez spelnienia tego warunku ofiara jest rodzajem marnotrawstwa, nie wnosi bowiem adnych ukrytych sensów czy znacze, cierpienie samo w sobie nie przynosi poytku34. Dla J.S. Milla problem cierpienia i ofiary niewtpliwie wie si z dowiadczeniem ekstremalnym, kracowym, nie stanowi jednak doktrynalnego wylo34 Tame, s. 15­24. mu, nie narusza spójnoci calej koncepcji ­ myliciel wielokrotnie bowiem podkrela, e etyka utylitarystyczna, okrelajc rang przyjemnoci jako dobro, warto podan i pozytywn, a denie czlowieka do uzyskania poczucia szczliwoci jako cel egzystencji, bynajmniej nie stwierdza bezwzglednego prymatu odczu jednostkowych, indywidualnych czy egoistycznych, przeciwnie, mowa jest nie tyle o przyczynianiu si ,,do wlasnego najwikszego szczcia, lecz do szczcia w ogóle"35. W tym zakresie znacze mieci si równie ofiara z wlasnego odczuwania szczliwoci, jeli w ten sposób pomnoy mona dobro ogólne, powszechne czy nawet tylko indywidualne, ale nakierowane na drugiego czlowieka. Nie mniej istotna dla osignicia poczucia szczcia jest te konstrukcja ludzkiej wiadomoci, sfera psychologicznych reakcji i sposobów odczuwania, która, jak stwierdza Mill, powoduje, e szczcie odnajdujemy zazwyczaj nie tam, gdzie spodziewamy si je odnale. Myl t akcentuje zwlaszcza Wladyslaw Tatarkiewicz, przywolujc w traktacie O szczciu, w kontekcie rozwaa o koncepcjach utylitarystów, fragment Autobiografii J.S. Milla: Szczcie mona osign tylko wówczas, gdy nie czyni si go celem bezporednim. Ci tylko s szczliwi, których myli s skierowane ku jakiemu przedmiotowi innemu ni wlasna szczliwo: ku szczciu innych, ku poprawie ludzkoci lub nawet ku jakiej sztuce albo studiom, uprawianym nie jako rodek, lecz jako idealny cel w sobie. Ludzie dcy w ten sposób do czego innego, znajduj szczcie po drodze36. Zaloenia utylitaryzmu w redakcji przedstawionej przez J.S. Milla wyznaczaj etyce rol czynnika ksztaltujcego sfer ludzkich de oraz przestrze ycia spolecznego. Zakres oceny etycznej obejmuje bowiem zarówno dzialania nakierowane na dobro jednostki, jej denia do zaspokojenia potrzeb psychicznych i egzystencjalnych, jak te relacje spoleczne, a wic przestrze, w której realizuj si denia indywidualne, grupowe i calych spolecznoci, za relacje midzyludzkie stanowi wan cz owej sfery, podobnie jak sposób jej organizacji i charakter zwizków pomidzy instytucjami a obywatelem. W przestrzeni tej ludzka aktywno wyznaczana jest przez prawo do indywidualnego szczcia oraz zobowizanie, o charakterze moralnym, do denia w kierunku dobra-szczliwoci innych. W przypadku instytucji ­ zobowizanie przeksztalca si w obowizek i wyznacza zakres aktywnoci w wymiarze spolecznym czy pastwowym. Tak okrelane i uzasadniane w racjonalny sposób zasady etyczne, poprzez uniwersalny charakter i odwolanie si do wartoci, które okrelamy jako szlachetne, a take do dziedzictwa glboko rozumianego Tame, s. 16. J.S. Mill, Autobiografia; cyt. za: W. Tatarkiewicz, O szczciu, dz. cyt., s. 498. humanizmu37, s bez trudu akceptowane take przez zwolenników innych koncepcji. Interpretacja utylitaryzmu przedstawiona przez J.S. Milla ­ za spraw polczenia dobra jednostki z dobrem moralnym, a dokladniej ukierunkowania poczyna na dobro obejmujce jak najszerszy krg osób i wartoci uznawanych powszechnie za moralnie wartociowe ­ mogla sta si w jakiej czci podstaw wieckiej etyki i odegra znaczc rol w przemianach ycia spolecznego, dokonujcych si gwaltownie w XIX wieku, a take w stuleciu nastpnym38. Obiektywnie rzecz ujmujc, wypada jednak stwierdzi, e koncepcje utylitaryzmu wedlug J. Benthama zyskiwaly wiksz popularno. O ich wiodcym znaczeniu wiadczy chociaby ocena wyraona przez Davida Robertsona, autora wspólczesnego Slownika polityki. Stwierdza on midzy innymi: Cho nie zauwaa si tego na pierwszy rzut oka, prawie wszystkie wspólczesne partie i rzdy Zachodu dzialaj w myl regul utylitaryzmu. Do utylitarnych mona bez wtpienia zaliczy wikszo teorii ekonomicznych, wiele teoretycznych modeli demokracji i argumentów na jej korzy oraz cal ,,ekonomi dobrobytu". Analizy polityczne (...) równie wykorzystuj rachunek szczliwoci, a na utylitaryzmie opieraly si do niedawna dominujce szkoly prawa i prawoznawstwa39. Powysza opinia trafnie oddaje wplyw utylitarystycznych zaloe i zasad na ycie spoleczne postrzegane w dluszej perspektywie czasowej. Obserwujc jednake aktualny kryzys wartoci w zamonych spoleczestwach Zachodu, kryzys, którego odbiciem w jakim stopniu jest take obecny regres ekonomiczny i polityczno-kulturowy, mona wyrazi przypuszczenie, e w miar uplywu czasu bdzie roslo w kulturze zachodniej znaczenie refleksji J.S. Milla akcentujcego wartoci spoleczne i uniwersalne, szlachetn stron ludzkiej natury zdolnej do umniejszania egoistycznego hedonizmu i sklonnej te do deprecjacji znaczenia korzyci czerpanych z wlasnych jedynie przyjemnoci. Pewni moemy by natomiast tego, e filozoficzno intelektualny dorobek Milla jest gwarancj atrakcyjnoci utylitaryzmu jako doktryny równie w nadchodzcych dekadach bd stuleciach europejskiej formacji cywilizacyjno-kulturowej. Bibliografia J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralnoci i prawodawstwa, przel. B. Nawroczyski, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958. F. Copleston, Historia filozofii, t. 8: Od Benthama do Rusella, przel. B. Chwedeczuk, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2009. Por. D. Probucka, Utylitaryzm, dz. cyt., s. 9. Zob. E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce, dz. cyt., s. 7. D. Robertson, Slownik polityki, ,,Sic!", Warszawa 2009, s. 476. E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce. Wspólczesne kontrowersje wokól etyki Johna Stuarta Milla, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974. J.S. Mill, Autobiografia, przel. M. Szerer, Spóldzielnia Wydawnicza ,,Wiedza", Warszawa 1948. J.S. Mill, Utylitaryzm; O wolnoci, przel. M. Ossowska, A. Kurlandzka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. D. Probucka, Utylitaryzm. Aksjologiczno-etyczne aspekty kategorii uytecznoci, Wydawnictwo Wyszej Szkoly Pedagogicznej w Czstochowie, Czstochowa 1999. J. Rawls, Wyklady z historii filozofii polityki, oprac. S. Freeman, przel. S. Szymaski, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010. D. Robertson, Slownik polityki, ,,Sic!", Warszawa 2009. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 3: Filozofia XIX wieku i wspólczesna, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981. W. Tatarkiewicz, O szczciu, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985. Streszczenie Artykul we wstpie przedstawia szkicowo istotne punkty (ramy czasowe) biografii J.S. Milla oraz znaczenie jego dorobku w historii myli filozoficznej, w tym glówne kierunki refleksji angielskiego myliciela. Na tym tle zostaly omówione podstawowe zasady etyczne ksztaltujce utylitaryzm jako system wartoci tworzcych fundament relacji spolecznych. W oparciu o analiz polskiego przekladu eseju pt. Utylitaryzm tekst ukazuje rónice w pojmowaniu utylitaryzmu przez Milla i Benthama. Rozwinicie tej problematyki pozwala przedstawi pogldy Milla na kwesti uytecznoci jako kryterium oceny zasad i wskaza moralnych. Daje to okazj do omówienia obrazu czlowieka i spoleczestwa wedlug filozoficznej refleksji J.S. Milla oraz postulatów kierowanych przez myliciela wobec sposobów organizacji spolecznej i instytucji regulujcych ycie spolecznoci. W podsumowaniu artykul nakrela wplyw utylitaryzmu na wspólczesne postrzeganie relacji midzyludzkich oraz wieck etyk.

Journal

Przeglad Filozoficzny - Nowa Seria – de Gruyter

Published: Jun 1, 2012

There are no references for this article.